Chương
17

Ucsula phải cố gắng lắm
để thực hiện lời thề nguyện là sẽ chết khi nào trời tạnh ráo. Những tia chớp
minh mẫn vốn rất hiếm thấy ở cụ trong những ngày mưa lụt, bắt đầu từ tháng tám
lại thường xuyên xuất hiện, đó là khi những cơn gió khô thổi tới làm những khóm
hoa hồng nghẹt thở và bùn lầy đông cứng lại, gió tung bụi nóng trên vùng
Macônđô, báo phủ mãi những mái tôn hoen gỉ và những cây hạnh đào trăm tuổi.
Ucsula khóe vì buồn tủi khi biết rằng đã hơn ba năm qua mình chỉ là trò đùa của
lũ trẻ nhỏ. Cụ rửa bộ mặt bôi bác nhoè nhoẹt, vứt bỏ những sợi dây sặc sỡ, những
xác thằn lằn và cóc nhái ướp khô cùng những chiếc dây chuyền A-rập giả và cổ
xưa mà người ta đã đeo quấn trên mình cụ; và lần đầu tiên từ khi Amaranta chết,
cụ ra khỏi chiếc giường mà không cần người giúp đỡ, để lại một lần nữa hoà nhập
với cuộc sống gia đình. Ý chí của trái tim bất khuất đã dẫn dắt Ucsula trong cảnh
mịt mù. Những ai đã từng dừng lại nhường cho cụ chệnh choạng bước đi và chạm phải
cánh tay như tay thánh của cụ thường giơ cao ngang tầm đầu, đều nghĩ rằng cụ
khó mà gượng nổi tấm thân nặng nhọc, nhưng vẫn chưa tin. rằng cụ đã bị mù. Chẳng
cần nhìn, Ucsula cũng biết những bồn hoa được trồng rất cẩn thận từ lần đầu
tiên xây dựng lại ngôi nhà đã bị mưa và các cuộc đào bới tìm vàng của Aurêlianô
Sêgunđô huỷ hoại hết, các bức tường và sàn xi măng đã rạn nứt, đồ dùng trong
nhà đã bạc màu và rêu rã, các cửa đã lung lay và cả gia đình bị đe doạ bởi một
tinh thần yếu đuối mang tính khuất phục và nỗi buồn chán không thể nào có trong những
ngày cụ còn chắc chân mạnh tay: Dò dẫm trong những phòng ngủ trống trơn, Ucsula
nhận ra tiếng mọt kèn kẹt nghiến gỗ liên tục, tiếng mối rào rào xông hòm quần
áo và tiếng ầm ầm khủng khiếp của những con kiến đỏ to sụ, từng sinh sôi nảy nở
rất nhanh trong nạn hồng thuỷ, đang đào bới nền móng của ngôi nhà. Một hôm
Ucsula mở chiếc hòm đựng đồ lễ thánh và cụ đã phải nhờ Santa Sôphia đê la
Piêđat đuổi những con gián vừa từ trong hòm nhảy tung lên khắp người, những con
gián ấy đã cắn nát vụn quần áo trong hòm. “Không thể sống trong tình trạng để
hoang toàng như thế này được.” Ucsula nòi: “Cứ đà này thì chúng ta đến bị những
con vật kia nhai sống nuốt tươi mất thôi”. Từ dạo ấy Ucsula chẳng có phút nào
được nghỉ ngơi yên tĩnh. Cụ dậy từ sớm tinh mơ, đòi một người nào đó giúp đỡ, kể
cả trẻ nhỏ. Cụ đem so xống áo còn rất ít ỏi nhưng có thể dùng được ra phơi nắng,
dùng thuốc trừ sâu để xua đuổi lũ gián, miết chặt những lô mọt ở cửa ra vào và
cửa sổ, dùng vôi sống làm nghẹt thở lũ kiến ở trong hang. Cái bệnh muốn sửa
sang nhà cửa khiến Ucsula tìm đến những căn phòng nơi cụ Hôsê Accađiô Buênđya
đã vắt óc để chế tạo đá giả kim, sắp xếp lại xưởng kim hoàn đã bị bọn lính xáo
trộn lung tung và sau cùng cụ đòi lấy chìa khoá phòng của Menkyađêt để vào xem
tình hình ở đó ra sao. Trung thành với ý muốn của Hôsê Accađiô Sêgunđô là không
để ai vào phòng một khi chưa có dấu hiệu là mình đã chết, Santa Sôphia đê la
Piêđat đã dùng mọi mưu mẹo để đánh lừa Ucsula. Nhưng quyết định của Ucsula
không buông tha lũ sâu mọt ngay cả ở những xó kín và những phần vô dụng của
ngôi nhà là quyết định không thể thay đổi, nó chiến thắng mọi sự ngăn trở. Và,
sau ba ngày kiên quyết đòi hỏi, Ucsula đã buộc mọi người phải mở cửa phòng cho
mình. Ucsula phải vịn vào khung cửa để khỏi bị ngã vì mùi tanh hôi, nhưng chưa
đầy hai giây sau cụ đã lại nhớ rằng ở đó người ta còn giữ bảy mươi hai cái bô của
các nữ sinh, và nhớ rằng vào một trong những đêm mưa đầu tiên một toán lính tuần
đã sục sạo ngôi nhà tìm kiếm Hôsê Accađiô Sêgunđô mà chẳng thấy đâu.

- Cầu chúa phù hộ! -
Ucsula nói oang oang như thể cụ nhìn thấy tất cả ấy. - Anh cứ khư khư giữ những
thói quen tốt đẹp của mình để đến nỗi sống chẳng khác gì một con lợn.

Hôsê Accađiô Sêgunđô
tiếp tục xem lại những thứ được ghi chép trên các tấm da thuộc. Chỉ có thể nhìn
thấy ở cái đám râu tóc bù xù kia của ông những chiếc răng đầy những vết mốc rêu
xanh và đôi mắt đờ đẫn. Nhận ra tiếng cụ cố nội của mình, Hôsê Accađiô Sêgunđô
quay đầu về phía cửa sổ, cố mỉm cười và vô tình nhắc lại câu nói xa xưa của
Ucsula:

- Cần quái gì kia chứ,
- Hôsê Accađiô Sêgunđô lẩm bẩm. - Thời gian qua đi mà!

- Ðúng thế đấy. - Ucsula nói. - Nhưng
không đến mức như vậy đâu.

Khi nói thế, Ucsula
nhận ra rằng mình đang nhắc lại lời đối đáp của đại tá Aurêlianô Buênđya trong
xà lim tử tù, và một lần nữa cụ run lên bởi điều mình cảm nhận dược là thời
gian không qua đi mà nó quay vòng. Nhưng ngay lúc đó cụ cũng không chịu nhân
nhượng. Ucsula gắt gỏng với Hôsê Accađiô Sêgunđô như với một đứa trẻ và khăng
khăng bắt ông phải tắm gội, cạo mặt và góp sức mình vào việc sửa sang nhà cửa.
Hôsê Accađiô Sêgunđô bị giày vò. Cái ý nghĩ giản đơn về việc phải rời bỏ căn
phòng từng đem lại cho mình sự yên tĩnh làm cho Hôsê Accađiô Sêgunđô sợ hãi.
Ông gào lên rằng chẳng ai có thể làm cho ông ra khỏi căn phòng này, vì ông
không muốn nhìn thấy đoàn xe lửa hai trăm toa chở người chết mà cứ chiều đến lại
chạy từ Macônđô về phía biển. “Ðó là tất cả những người ở ngoài nhà ga.” Hôsê
Accađiô Sêgunđô gào lên như vậy, “ba ngàn bốn trăm lẻ tám người”. Ðến lúc ấy
Ucsula mới biết rằng Hôsê Accađiô Sêgunđô ở trong một thế giới mờ mịt sương mù
còn khó hiểu hơn cả thế giới của cụ, nó đơn độc và khó phá vỡ như cái thế giới
của Hôsê Accađiô Buênđya, cụ cố nội ông.

Ucsula để Hôsê
Accađiô Sêgunđô ở lại căn phòng đó, nhưng không cho những người khác chốt cửa lại
như trước, bắt phải dọn dẹp hàng ngày, vứt những chiếc bô kia vào đống rác, chỉ
để lại một chiếc mà thôi, và phải giữ cho Hôsê Accađiô Sêgunđô luôn luôn sạch sẽ,
đàng hoàng như cụ cố nội trong lúc bị trói dưới gốc cây dẻ. Thoạt tiên,
Phecnanđa coi trạng thái hưng phấn đó là sự lẩm cẩm do tuổi già đưa lại, và vất
vả lắm bà mới kiềm chế nổi sự cáu bẳn. Nhưng giữa lúc ấy, từ Rôm, Hôsê Accađiô
báo cho bà biết là anh ta dự định về Macônđô trước khi phát lời thề nguyện tu
hành trọn kiếp, và tin vui đó đã khiến Phecnanđa phấn chấn quá nhiều đến mức
hàng ngày, từ tối đến sáng bà tưới hoa bốn lần để con trai mình không có ấn tượng
xấu về ngôi nhà. Chính sự kích thích đó đã khiến Phecnanđa vội vàng viết thư
liên hệ với các thầy thuốc không thể nhìn thấy, bày lại các chậu cảnh trồng cây
dương xỉ, cây kinh giới dại và cây thu hải đường ở ngoài hành lang, trước khi
Ucsula biết rằng tất cả những thứ đó đã bị Aurêlianô Sêgunđô đập phá tan tành
trong một cơn giận dữ khủng khiếp. Sau đó Phecnanđa bán những bộ đồ ăn bằng bạc
rồi mua cốc chén bằng hợp kim; thế là với những đồ dùng này bà đã khiến cho những
chiếc tủ vốn đựng đồ sứ của Công ty Ấn Ðộ và đồ thuỷ tinh Bôhêmia mỗi ngày một
trở nên nghèo nàn. Ucsula luôn luôn cố đi thật xa. “Hãy mở tất cả các cửa ra!”
Cụ gào lên như vậy. “Hãy làm các món ăn bằng thịt và cá, hãy mua những con rùa
to nhất; hỡi các vị khách lạ, hãy tới đây bày biện hành lí của mình ở các xó xỉnh,
và cứ việc đái vào những bồn hồng, hãy ngồi vào bàn ăn và ăn bao nhiêu bữa tuỳ
ý, xin cứ nôn mửa và nói năng không ngớt lời, cứ việc đi ủng làm bẩn tất cả, muốn
làm gì chúng ta thì cứ làm, bởi vì đó là cách duy nhất để tránh khỏi sự khánh
kiệt”. Nhưng đấy chỉ là một ảo tưởng. Cụ đã quá già rồi, và đã sống một cách
quá thừa để nhắc lại những chuyện thần kì về những chiếc kẹo nặn hình con giống,
và chẳng có người nào trong đám con cháu kế thừa được nghị lực của cụ. Ngôi nhà
tiếp tục đóng kín cửa theo lệnh của Phecnanđa.

Sau khi chuyển các
hòm xiểng của mình tới nhà Pêtra Côtêt, Aurêlianô Sêgunđô tìm ngay cách cứu gia
đình khỏi chết đói. Với kết quả của việc mang con la ra để đánh bạc, họ đã mua
được một số con vật khác và từ đó họ lập được một sòng xổ số đơn giản.
Aurêlianô Sêgunđô đi hết nhà này đến nhà khác để bán những chiếc vé xổ số do
chính tay mình vẽ bằng cái loại mực màu để có sức hấp dẫn và thuyết phục, và
không hay biết rằng rất nhiều người mua những chiếc vé đó là để cho không mà
thôi, và phần lớn mua là vì thương hại. Nhưng cũng có những người mua vé để
hòng được cơ may: chỉ mất có hai mươi xu mà được một con lợn hoặc ba mươi hai
xu mà được một con bê, những người này phấn chấn với niềm hi vọng, và vào đêm hôm
thứ ba họ xúm đông xúm đỏ trong sân nhà Pêtra Côtêt chờ đợi cái giây phút một đứa
trẻ nào đó được chỉ định một cách ngẫu nhiên, rút từ trong túi ra con số trúng
thưởng. Chẳng bao lâu sau, trò xổ số đó trở thành một chợ phiên hàng tuần, vì
ngay từ buổi chiều những chỗ ăn nhậu đã được tổ chức trong sân và nhiều người
trong số những người may mắn trúng giải lại mất những con vật được thưởng đó để
được nghe nhạc và uống rượu, vì thế, mặc dù bản thân chẳng muốn, Aurêlianô
Sêgunđô lại một lần nữa chơi phong cầm và tham gia những cuộc chè chén nho nhỏ.
Những bữa ăn nhậu xoàng xĩnh này so với những ngày hội hè trước đây khiến cho
Aurêlianô Sêgunđô nhận ra rằng tinh thần của mình đã suy sụp khá nhiều và cái
tài nhảy nhót hát hò xuất chúng của mình cũng đã giảm sút biết bao. Ông là người
đã thay đổi hoàn toàn. Cái hồi mà Aurêlianô Sêgunđô bị “Voi cái” đánh bại, ông
nặng đến một trăm hai chục ki lô, bây giờ chỉ còn bảy mươi tám kí thôi; khuôn mặt
ông trước đây đầy đặn như mu rùa bây giờ trông hốc hác như mặt kì nhông, và ông
luôn luôn có vẻ chán chường mệt mỏi. Nhưng Pêtra Côtêt lại thấy chưa bao giờ
Aurêlianô Sêgunđô khá được như lúc này, có thể là bà lẫn lộn giữa tình yêu và
lòng thương đối với ông, và cảnh khốn khó đã làm nảy sinh tình cảm gắn bó giữa
hai người. Lúc này chiếc giường mất rèm che không còn là nơi diễn ra các cuộc
truy hoan nữa, mà là nơi họ bàn bạc, tâm sự. Chẳng còn những tấm gương phản chiếu
vì chúng đã bị bán đi để lấy tiền mua các con vật treo giải xổ số, và cũng hết
những thứ lụa là khơi gợi sắc dục vì đã bị con la ăn hết, họ thức rất khuya với
sự trong sáng của hai ông bà già mất ngủ để tính toán tiền nong, khoảng thời
gian ấy trước đây thường bị họ phung phí vào việc tiêu hao sức lực. Ðôi khi, tiếng
gà gáy canh một làm họ giật mình giữa lúc đang bỏ vào bớt ra những chồng tiền
nho nhỏ, họ lấy ở chỗ này ra một ít rồi đập vào chỗ kia một ít sao cho khoản
này đủ làm vui lòng Phecnanđa, khoản kia để mua giày cho Amranta Ucsula, khoản
khác dành cho Santa Sôphia đê la Piêđat vì từ ngày bị phá sản đến nay bà chưa hề
có một bộ quần áo mới, khoản nữa để đóng quan tài cho Ucsula khi cụ chết, khoản
này để mua cà phê với giá mỗi libra^[33] cứ
ba tháng lại tăng một xu, khoản kia để mua thứ đường mỗi ngày một kém ngọt, khoản
khác để mua củi vẫn còn đẫm nước lụt, khoản nọ để mua giấy mực làm vé xổ số,
khoản nữa thừa đủ để bù lỗ về cái chết của con bò hồi tháng tư bởi vì nó mắc dịch
khi tất cả các vé xổ số đã được bán hết, mà thật may mắn làm sao là họ vẫn còn
gỡ lại được bộ da.

^[33] Ðơn vị đo trọng lượng, mỗi libra bằng
0.445kg.

Những buổi “tụng niệm”
ấy thật trong sạch, ở đó luôn luôn dành cho Phecnanđa phần ưu tiên số một, và họ
làm như vậy không phải vì sự ăn năn hối hận hay vì lòng bác ái, mà vì tài sản của
Phecnanđa đối với họ còn quan trọng hơn tài sản của chính họ nữa kia. Ðiều có
thật xảy ra với hai người mặc dù chẳng ai trong số họ hay biết là cả hai đều
nghĩ về Phecnanđa như nghĩ về đứa con gái mà họ hằng ao ước mà không có được, đến
nỗi một lần họ đã đành chịu ăn bánh ngô ba ngày liền để có tiền cho Phecnanđa
mua một chiếc khăn phủ bàn của Hà Lan. Nhưng, mặc dù họ làm việc cật lực, xoay
xở lừa lọc được nhiều tiền và có lắm mưu mô, các vị thần hộ mệnh đã ngủ thiếp
đi vì mệt mỏi, trong khi đó họ đang thêm vào bớt ra các khoản tiền ấy, cố gắng
tính sao để chí ít cũng có đủ tiền mà sống.

Trong lúc mất ngủ vì
những tính toán khổ sở, họ tự hỏi rằng điều gì đã xảy ra trên thế gian khiến
cho các loài gia súc không mắn đẻ như trước đây, tại sao đồng tiền trong tay cứ
mất dần đi, tại sao cách đây không lâu người ta đốt hàng nắm tiền trong cuộc
khiêu vũ dân gian còn bây giờ thì lại coi việc mua mười hai xu một chiếc vé xổ
số hòng được thưởng sáu con gà mái là một sự bạt mạng. Aurêlianô Sêgunđô thầm
nghĩ rằng nỗi bất hạnh chẳng phải ở nơi nào khác trên thế gian này mà ở một nơi
sâu kín trong trái tim bí ẩn của Pêtra Côtêt, nơi đã xảy ra chuyện gì đó trong
những ngày mưa lụt khiến cho gia súc không sinh đẻ được và tiền cứ cạn dần đi.
Băn khoăn về điều bí hiểm này, Aurêlianô Sêgunđô thâm nhập quá sâu vào tình cảm
của Pêtra Côtêt đến mức độ vì đi tìm lợi lộc mà lại gặp tình yêu, vì trong khi
cố gắng làm cho Pêtra Côtêt yêu mình thì chính Aurêlianô Sêgunđô lại yêu người
đàn bà đó. Về phía Pêtra Côtêt, bà ta yêu Aurêlianô Sêgunđô vì càng ngày càng
thấy ông ta âu yếm mình hơn, và thế là giữa mùa thu của cuộc đời, Pêtra Côtêt lại
tin vào điều mê tín của thời trẻ cho rằng sự nghèo khó chính là kẻ hỗ trợ cho
tình yêu. Lúc ấy họ coi những cuộc hội hè thác loạn, coi sự giàu có xa hoa phù
phiếm và sự dầm bôn vô độ là một chướng ngại của cuộc đời, và họ tiếc rằng đã bỏ
phí mất bao nhiêu phần đời rồi mới tìm thấy thiên đường của nỗi cô đơn được
chia sẻ. Họ yêu nhau như điên như dại sau bao nhiêu năm chung đụng mà không
sinh đẻ, họ hưởng thụ tình yêu một cách lạ kì: yêu nhau trong khi ăn cũng như
trong khi ngủ, và họ thật hạnh phúc, cho đến khi già nua kiệt sức họ vẫn đùa giỡn
như bầy thỏ và trêu chọc nhau như lũ chó. Các cuộc xổ số không bao giờ làm cho
họ khá hơn. Thoạt đầu, Aurêlianô Sêgunđô để ra ba ngày trong tuần giam mình
trong căn phòng trước đây là nơi làm việc của người chăn nuôi gia súc để vẽ hết
tờ phiếu này đến tờ phiếu khác, tô cẩn thận một con bò màu đỏ, một con lợn màu
xanh lá cây hoặc một đàn gà màu xanh nước biển, đó là những con vật được treo
làm giải thưởng, và bắt chước rất khéo những con chữ của nhà in để làm khuôn in
tên vé xổ số, cái tên mà Pêtra Côtêt rất thích “Xổ số của đấng Toàn năng thiêng
liêng”… Nhưng rồi Aurêlianô Sêgunđô cảm thấy quá mệt mỏi sau khi đã vẽ hai ngàn
vé số trong một tuần lễ nên đã làm khuôn bằng cao su để in hình các con vật,
tên vé xổ số và các con số, và từ ấy chỉ còn phải làm mỗi một việc nhuộm màu nữa
thôi. Trong những năm cuối, họ nghĩ ra cách thay thế các con số bằng những câu
đố và như vậy là giải thưởng được đem chia cho tất cả những người đoán đúng,
nhưng cách làm đó rất phức tạp và gây nhiều ngờ vực nên sau đó bị họ bỏ đi.

Aurêlianô Sêgunđô mải
lo củng cố tín nhiệm cho xổ số của mình, nên không còn thời gian để quan tâm đến
lũ trẻ. Phecnanđa đưa Amaranta Ucsula đến một trường tư nhỏ, nơi người ta không
nhận quá sáu học trò, nhưng lại không cho Aurêlianô đi học trường công.
Phecnanđa cho rằng để Aurêlianô ra khỏi phòng đã là nhân nhượng lắm rồi. Hơn nữa,
thời ấy các trường học chỉ nhận những em bé là con hợp pháp của các cặp vợ chồng
theo đạo Cơ đốc, mà trên tờ giấy khai sinh được buộc ở áo của Aurêlianô khi người
tá mang chú về nhà có xác nhận rõ rằng chú là đứa trẻ vô thừa nhận. Vậy là chú
bé chỉ sống quẩn quanh ở trong phòng. Do sự chăm sóc nhân hậu của Santa Sôphia
đê la Piêđat và do sự mất thăng bằng về thần kinh của Ucsula, Aurêlianô nhận thức
thế giới nhỏ hẹp của ngôi nhà này theo sự giảng giải của những cụ cố này.
Aurêlianô là một chú bé mảnh mai, kiêu kì, tò mò, một thứ tò mò dễ làm người lớn
nổi giận nhưng ánh mắt chú long lanh mà lại lơ đễnh chứ không như ánh mắt dữ dằn
và nhiều khi rực sáng của đại tá khi ngài ở độ tuổi chú. Trong khi Amaranta ở
nhà trẻ thì Aurêlianô tìm bắt giun và hành hạ lũ sâu bọ ngoài vườn. Nhưng có một
lần Phecnanđa bắt gặp chú đang nhét bò cạp vào hộp để bỏ vào chiếu của Ucsula,
bà liền bắt chú về phòng ngủ cũ của Mêmê. Ở đó, để rút ngắn những giờ phút đơn
độc, chú xem đi xem lại các tờ tranh ảnh minh hoạ trong cuốn bách khoa toàn
thư. Một buổi chiều, khi Ucsula cầm bó cây tầm ma rảy nước mát cho căn nhà thì
gặp Aurêlianô ở đấy, và mặc dù đã ở bên cạnh chú nhiều lần, cụ vẫn hỏi chú là
ai.

- Cháu là Aurêlianô
Buênđya. - Chú
nói.

- Ờ phải rồi. - Cụ
nói. - Đã đến lúc cháu bắt đầu học nghề kim hoàn rồi đấy.

Ucsula lại lẫn chú với
con trai mình bởi vì những cơn gió nóng tiếp theo những ngày mưa lụt từng đem lại
cho cụ những tia chớp minh mẫn bất ngờ, nay đã thôi không thổi nữa. Lí tính của
cụ không hồi phục được. Khi vào phòng ngủ, Ucsula gặp Pêtrônila Igoaran mặc chiếc
váy xòe vướng víu và đeo chiếc túi nhỏ đang chờ khách đến chơi theo lời hẹn, gặp
bà của mình là Trankilina Maria Miniata Alacôkê Buênđya đang ngồi trên chiếc ghế
dành cho người bại liệt và quạt bằng một chiếc lông công, gặp cụ ông của mình
là Aurêlianô Accađiô Buênđya với chiếc áo khoác bắt chước theo kiểu áo của những
người lính gác của Phó vương, gặp cha mình là Aurêlianô Igoaran, người đã nghĩ
ra câu niệm chú khiến cho các loại sâu bọ hại bò bị chết thiêu, gặp bà mẹ nhút
nhát của mình, gặp người anh họ có đuôi lợn, gặp Hôsê Accađiô Buênđya với những
người con đã chết của ông, tất cả đều ngồi trên những chiếc ghế đặt dựa vào tường,
cứ như họ đang ở trong một đám viếng người chết chứ không phải trong một cuộc gặp
gỡ thăm hỏi. Ucsula vừa khâu vội khâu vàng chiếc áo màu sặc sỡ vừa bàn luận về
các sự kiện xảy ra ở những nơi khác nhau và ở những thời điểm khác nhau; vậy là
khi Amaranta Ucsula từ trường về và Aurêlianô đã mệt mỏi với bộ bách khoa toàn
thư, thì họ thấy cụ đang ngồi nói chuyện một mình trên giường và chìm đắm trong
một trận đồ bát quái của những người đã chết. “Cháy!” Có một lần Ucsula hét lên
khủng khiếp khiến cả nhà được một phen hoảng hồn, nhưng đó là cụ đang nói về
đám cháy ở một trại ngựa bốn mươi năm về trước. Cứ như vậy, Ucsula lẫn lộn giữa
quá khứ và hiện tại, cho đến trước lúc chết tuy hai hoặc ba lần những tia chớp
minh mẫn xuất hiện ở cụ, nhưng những lúc đó cũng chẳng ai biết chắc chắn rằng cụ
nói về điều mình đang cảm nhận hay là nói về điều mình đang nhớ lại. Mỗi ngày
Ucsula một choắt lại, một gầy nhom, một khô đét thêm đến mức vài tháng trước khi chết cụ chỉ như một
trái mận lọt thỏm trong chiếc áo rộng, và cánh tay trước kia thường giơ cao lúc
đó chỉ giống như tay khỉ.

Ucsula không động đậy
trong vài ngày. Santa Sôphia đê la Piêđat phải đến tận nơi để xem cụ còn sống
hay không và đặt cụ lên đùi để cho uống vài thìa nhỏ nước đường. Lúc ấy Ucsula
giống như một bà lão vừa mới chào đời. Amaranta Ucsula và Aurêlianô ẵm cụ từ chỗ
này đến chỗ khác trưởng phòng ngủ và đặt cụ lên bàn thờ để xem cụ có lớn hơn
Chúa hài đồng hay không, và một buổi chiều chúng đem giấu cụ vào trong một chiếc
hòm đựng thóc, nơi lũ chuột có thể ăn thịt cụ. Một ngày chủ nhật, trong khi
Phecnanđa đang cầu kinh, Amranta Ucsula và Aurêlianô vào phòng ngủ, túm lấy gáy
và cổ chân Ucsula, khiêng cụ đi.

- Cụ cố thật tội nghiệp,
- Amaranta Ucsula nói. - Cụ đã chết vì tuổi già!

Ucsula giãy lên:

- Ta còn sống đây!

- Thấy chưa, -
Amaranta Ucsula nín cười và nói. - Ngay cả hơi thở cung chẳng còn.

- Ta đang nói đây! -
Ucsula gào lên.

- Nói đâu mà nói, -
Aurêlianô bảo - Cụ cố chết như một con dế nhỏ ấy.