Tập balet từ 9 giờ sáng đến 12 giờ trưa, hết giờ lại lên ô tô đi
thẳng ra trường quay. Giờ giấc sít sao thế nhưng tôi không hề ốm, vẫn
cứ làm việc băng băng, nhiều khi cả đoàn ngủ gật, tôi vẫn tỉnh như sáo.
Ai cũng phải công nhận tôi là người thức giỏi. Có lẽ, do tập balet nên
sức chịu đựng của tôi dẻo dai hơn người. Lúc nào cũng rất tỉnh táo chờ
đến lượt quay, không dám gà gật nhỡ mắt đỏ ngầu lên làm sao mà diễn
được.

Khi làm phim, đạo diễn hoàn toàn tin vào diễn xuất của tôi,
để yên cho tôi phát huy hết khả năng của mình. Chính tinh thần cầu thị,
tôn trọng khả năng sáng tạo tập thể của đạo diễn đã làm nên những thành
công nhất định cho bộ phim. Nó được mang đi nước ngoài nhiều đến mức ông
đạo diễn nói đùa: phát ngượng. Sau bộ phim, quan hệ giữa những người
trong đoàn phim với nhau và với đạo diễn trở nên thân mật, gần gũi hơn.
Chúng tôi thỉnh thoảng tụ tập nhau lại liên hoan ở nhà đạo diễn. Tôi
cũng thường đến nhà ông chơi vào những ngày đặc biệt trong năm dựa trên
tình cảm quí mến nhau như những cộng sự. Tuy vậy, mỗi lần đến tôi đều
giữ ý mang ông xã đi cùng. Có một hôm, nhân nói chuyện đi lễ chùa, tôi
được vợ ông đạo diễn “bật mí” kinh nghiệm làm thế nào để thắp một nén
hương có tàn đẹp. Mua hương phải chọn nén hương có cật đẹp, lúc cắm phải
cắm nghiêng nghiêng, nó sẽ dễ tạo tàn hương cong cong nhiều lộc. Chúng
tôi đã rất thân mật và cười khúc khích với nhau. Ấy vậy mà về sau, tôi
sững sờ khi nghe đồn tôi và một nữ diễn viên chính khác bị ghen bóng
ghen gió… Quả thật, tôi chưa bao giờ nghĩ đến điều đó, cũng như tôi cũng
không thể tưởng tượng được là người ta lại còn sáng tạo ra cả cái thủ
thuật làm sao có được một tàn hương đẹp nhân tạo?

Tôi gặp lại đạo
diễn Đặng Nhật Minh ở phim Thương nhớ đồng quê trong một năm cực kỳ bận
rộn. Năm 1995, sau hội diễn Cần Thơ, tôi lao vào tập với một nhóm 10
người đi Anh giao lưu văn hóa. Khi đưa kịch bản, đạo diễn bảo: “Cháu đọc
đi, chọn nhân vật nào cũng được. Cô Quyên hay cô Ngữ, tùy cháu”. Ông
nói thế, tỏ ra luôn dành cho mình sự ưu ái.

Đọc xong, tôi nghĩ,
chắc là tôi sẽ chọn nhân vật Ngữ vì dù sao nhân vật này gần gụi với mình
hơn. Ông đạo diễn nói vậy nhưng lại không phải vậy. Thực ra, ông lại
cất công đi tìm nhân vật Ngữ. Có thể ông muốn khai thác tôi ở một dạng
nhân vật khác Từ cô Duyên đến cô Ngữ cũng không xa lạ, ông sợ có sự lặp
lại, có sự nhàm chán chăng? Khi tôi nói chọn vai Ngữ, ông bảo vai Ngữ
chọn được rồi. Ông đẩy tôi đến tình thế chỉ còn vai Quyên.

Tuy
nhiên, bằng tình yêu có sẵn với văn chương Nguyễn Huy Thiệp, và trước
lời mời của một đạo diễn đáng tin cậy thì thôi, phần việc nào cũng được.
Tôi nhận lời với điều kiện ông sửa lại một số cảnh khỏa thân tắm sông
của cô Quyên và sau khi đi Anh về mới làm phim được. Ông Đặng Nhật Minh
không chịu. Ông bảo kế hoạch đoàn phim lên hết rồi, hợp đồng với nhà tài
trợ NHK của Nhật đến ngày ấy là phải hoàn thành. Ông cho rằng tôi ham
hố đi nước ngoài. “Tại sao lúc nào cũng phải đi nước ngoài? Đóng phim
này là phải có tâm!”. Tôi đành phải giải thích: “Chú nhầm rồi, chương
trình này của cháu đã tập với mọi người từ rất lâu, từ trước khi chủ đưa
đọc kịch bản. Nếu đoàn phim không chờ được thì thôi chứ cháu cũng không
thể bỏ đoàn kia”. Ông đạo diễn cũng căng lên bảo thế thì thôi. Tôi
vâng, và đi Anh, không còn lưu luyến gì cái phim ấy nữa. Tôi là vậy. Đã
cho ra khỏi đầu là dứt điểm luôn.

Vừa từ nước Anh về tối hôm
trước, sáng hôm sau đã nhận được thư tay của đạo diễn Đặng Nhật Minh, do
ông Tất Bình cầm đến, nội dung đại khái: “Chú lại mời cháu vào vai
Quyên, chú hứa với cháu những cảnh hở hang sẽ tìm cách thể hiện khác…”
Tôi nhận lời ngay. Vì lúc đó cũng chưa có kế hoạch gì.

Khi nhận
kịch bản, bao giờ tôi cũng phải rà soát một cách cẩn thận xem có cảnh
nào quá lạm dụng thân xác không, có cảnh nào hở hang câu khách một cách
rẻ tiền không, và tôi “mặc cả” với đạo diễn phải thay đổi cảnh đó tôi
mới nhận.

Tôi cũng biết là mình hơi “phong kiến”. Nhưng cái quan
trọng hơn, vì trình độ quay những cảnh khỏa thân mang tính thẩm mỹ cao,
đưa lại cảm xúc thăng hoa cho khán giả về vẻ đẹp thân xác, điện ảnh
Việt Nam chưa làm được. Trong kịch bản, đó là cảnh bơi khỏa thân của một
cô gái Việt kiều về thăm quê, cô được thả mình trong dòng sông quê
hương. Cô là một người sống ở nước ngoài nên sống thoáng hơn. Trước cảnh
cánh đồng ngô đẹp đẽ của quê hương, trước dòng nước trong xanh hiền
hòa, cô đã trút bỏ hết áo quần để thực sự được ngả mình vào lòng mẹ, vào
dòng sông tuổi thơ. Tôi có thể cảm được cảm xúc của nhân vật cũng như ý
đồ của đạo diễn, nhưng còn thể hiện nó thế nào lại là vấn đề của tài
năng. Tôi không thích quay một cách trực diện như thế nên đã đề nghị đạo
diễn quay một cách khác gợi cảm phù hợp hơn.

Và cũng phải nói
rằng tôi thuộc kiểu người truyền thống Á đông, không dễ dàng gì để trút
bỏ quần áo, khỏa thân trước năm bảy chục người làm việc ở trường quay,
chưa kể những người hiếu kỳ đứng xem. Tôi không đủ dũng cảm trả cái giá
cho nghệ thuật điện ảnh mà tôi đam mê hết lòng, nhưng đến thời điểm đó
lại đang cạn kiệt niềm tin. Đấy là cái mà tôi không thể bước qua được.
Tôi không thể sống được với ý nghĩ mình phải lõa lồ trước con mắt của
bao nhiêu người lạ như thế. Nhất là để vì một cái thứ nghệ thuật mà mình
không còn coi trọng tôn thờ nữa. Và ngay cả đó là một thứ nghệ thuật để
tôi tôn thờ đi chăng nữa, tôi biết rằng tôỉ cũng chưa thể bước qua được
sự e dè, ngượng ngập, giữ gìn rất phong kiến của người đàn bà Việt Nam.
Đó là điểm yếu của tôi.

Chẳng ai dạy, nhưng tự nhiên trong tôi
cũng hình thành tính cách của người phụ nữ Việt Nam, và tôi nghĩ người
phụ nữ Việt Nam chưa thể như thế được, chưa thể phơi bày những điều thầm
kín ra trước thanh thiên bạch nhật, họ không thể tự nhiên như phụ nữ
phương Tây được. Cô gái Việt kiều trong phim có thể trần truồng tắm mình
trong dòng sông quê nhà bởi cô đã được Tây hóa, tôi hiểu được hành động
của cô. Nhưng tôi thì không thể, chưa thể. Tôi đề nghị đạo diễn xử lý
bằng cách khác và ông đã đồng ý.

Suốt quá trình làm phim, không
hiểu tại sao ông đạo diễn rất dễ bị kích động, nổi khùng. Phải chăng con
người ta vì quá bằng lòng với bản thân mà sinh ra coi thường tất cả.
Tôi không thể tin được khi mục kích cảnh ông áp đảo quay phim, họa sĩ…
Đó là điều tối kỵ. Mọi người đều khó chịu cay cú, nhưng không ai dám thể
hiện hoặc nói thẳng. Tôi cũng cảm thấy rất khó chịu khi không thể tìm
thấy sự đồng tâm cùng nhau làm nên một bộ phim cho tốt như trước kia
nữa.

Do có một lời thoại rất khó nói, tôi muốn đổi lại cấu trúc
câu cho thuận miệng. Tôi báo với người thư ký để lúc lồng tiếng cho
khớp. Và tôi cũng bảo luôn là không cần phải nhắc thoại cho tôi vì tôi
rất ghét đang diễn mà lại phải phụ thuộc vào người nhắc thoại. Tôi cho
đó là một thao tác nghề nghiệp hết sức bình thường. Nhưng không ngờ, ông
đạo diễn đã nổi nóng, thoá mạ tôi trước cả một đám đông, đại ý: ai cho
phép cô sửa lời thoại, cô tưởng cô là thế nọ thế kia… Bị mắng bất ngờ,
tôi cứng họng chẳng nói được nên lời. Sau bình tĩnh rồi, mới nghĩ sao
mình ngu thế, sao không biết đối đáp lại: “Tại sao ông lại tự cho ông
cái quyền xúc phạm người khác?”

Đại hội điện ảnh bầu Tổng thư ký
mới diễn ra đúng thời gian ông đương kim Tổng thư ký hội điện ảnh
Việt Nam đang gấp rút làm phim. Đàn ông ai mà chẳng háo danh, chính vì
thế, tôi đã rất tin tưởng và tôn trọng ông đạo diễn khi được nghe ông
tâm sự: Người nghệ sĩ chỉ nên quan tâm đến nghệ thuật thôi, còn cái kia
(địa vị, bổng lộc) nó đến thì làm không đến thì thôi, ông không quan
tâm.

Ở đại hội, tôi phải chứng kiến một cuộc hội họp toàn người
lớn mà rất thạo đấu đá nhau để giành cái ghế Tổng thư ký béo bở. Những
người có “máu mặt” lăng xăng đi vận động cho mình và tranh thủ nói xấu
đối thủ. Bao nhiêu chuyện không đẹp giữa những con người vẫn nhân danh
cái “đẹp” cứ lồ lộ phơi ra ánh sáng. Vì quyền lực và bổng lộc, có những
người sẵn sàng làm tất cả những điều thấp hèn nhất. Đến khi phát phiếu
bầu, chẳng hiểu sao tôi lại vô tình chứng kiến được một “cú cận cảnh”
thật ấn tượng. Ông đương kim Tổng thư ký đầu bù tóc rối (đấy là hình ảnh
găm vào óc tôi kỳ đại hội đó) rất tất bật nhưng vẫn kịp ngoằng một chữ…
tên ông vào giấy tự bầu cho chính ông. Tất nhiên là ông có quyền ứng
cử, nhưng không lẽ… Giá không phải chứng kiến tận mắt cảnh ấy, mình đỡ
bị mất mát niềm tin hơn. Tôi chợt hiểu: Người lớn nói vậy mà không phải
vậy. Tuy nhiên, tôi vẫn bầu cho ông một lá phiếu góp phần đưa ông lên
ngôi Tổng thư ký Hội điện ảnh thêm một nhiệm kỳ nữa…

Sau chuyện va
chạm, tôi tuyệt giao luôn cho đến ngày tình cờ đọc được bài phỏng vấn
ông trên báo với bức chân dung có ngón tay đưa lên chỉ trỏ trông rất lạ,
nhất là ánh mắt như lật tẩy ra một con người khác. Trả lời phỏng vấn,
ông miệt thị tất cả ngành điện ảnh. Bài báo cho thấy một thực trạng bi
đát, khốn khổ của Điện ảnh Việt Nam, chỉ tiếc là người viết bài quên mất
một câu hỏi quan trọng kết thúc bài phỏng vấn: “Tại sao ông không lớn
tiếng nói những điều bất cập của ngành khi đương chức, ông lo sợ điều
gì?”

***

Vừa xong phim này, tôi nhận ngay được lời mời làm
phim Lời Thề với nhóm đạo diễn Tường Phương, Vinh Hương, Phương Nam của
Hãng phim Giải phóng. Kịch bản cũng chỉ trung bình khá thôi nhưng nhóm
đạo diễn đều là những người trẻ, đầy nhiệt huyết, và đặc biệt là đang
muốn làm một cái gì đó mới mẻ cho điện ảnh Việt Nam. Vì chưa làm phim
với các đạo diễn trong Nam bao giờ nên tôi cũng muốn thử sức, tuy vậy,
tôi vẫn cẩn thận điện thoại cho một người khá thân, nhà báo Sâm Thương,
người chuyên viết về điện ảnh, hỏi: “Chú có biết Tường Phương, Phương
Nam là ai không?”. Câu trả lời: “Được đấy, họ là những người thực lòng
yêu điện ảnh, họ trẻ và muốn cùng nhau làm một cái gì đấy tử tế, họ rất
biết nhường nhịn nhau để cùng làm việc”

Quả thật, đó là một nhóm
đạo diễn trẻ và rất cầu thị. Họ chân thành hỏi: “Chị Vân có nhiều kinh
nghiệm, nên muốn lắng nghe chị góp ý về mặt kịch bản”. Tôi cũng đọc kỹ
và góp ý, về mảng đấu tranh sinh viên, đừng miên tả nó một cách căng
cứng, hãy nâng nó lên thành chủ nghĩa lãng mạn cách mạng. Nên chú ý khai
thác hình ảnh những cô gái mảnh mai trong tà áo dài trắng đi đấu tranh
với lính tráng súng đạn.

Sau này, Tường Phương cứ nhắc mãi về sự
chân tình góp ý ấy. Đoạn đấu tranh xuống đường được đặc tả với những cái
chết quay chậm đẹp như trong mơ, hào hùng như một bài ca Cách mạng. Tuy
chưa thành công trên cả nước, nhưng ở phía Nam, bộ phim được đón nhận
với nhiều cảm tình. Đó là vai diễn xuyên suốt qua nhiều giai đoạn của
một đời người. Chỉ tiếc rằng, đó là thời kỳ sa sút của điện ảnh, bộ phim
không đến được với khán giả. Riêng tôi, bộ phim đó không để lại dấu ấn
gì nhiều, nhưng nó lại là cái duyên cớ cho tôi sau này gặp được người
đàn ông định mệnh của mình là bố của hai cậu con trai yêu quí…

Một ngày cuối năm 1995, khoảng bốn giờ chiều, tôi xách xe máy, ra một người thợ quen. Xuống tóc.

Hỏi: Có muốn thử không? Cắt ngắn dần xem thế nào rồi tính tiếp?

Trả lời: Không. Đã quyết rồi. Không thử. Cứ cắt. Cắt thật ngắn. Phăng teo mớ tóc dài thuần Việt.

Bởi: Trong lòng đã chán, chán tất cả.

Vậy thì: cắt tóc bỏ nghề và…

Chẳng cần tuyên bố gì!

Gần đây, đạo diễn Vương Đức có đến chơi, chuyện gẫu nhắc lại thời kỳ “xuống tóc” ấy, cứ hỏi tôi lý do tại sao.

Khi
Vương Đức làm phim Cỏ Lau, có mời tôi vào một vai, nhưng rồi không bắt
gặp nhau thế nào đó, không hợp tác được. Vì là thời kỳ chán tất cả nên
từ chối cũng dễ dàng, thấy không ổn thì thôi chứ cũng chẳng cố làm gì.
Rồi đến phim Cây bạch đàn vô danh, đạo diễn Thanh Vân cũng mời, tôi cũng
từ chối. Đó là hai kịch bản tương đối tốt của lứa đạo diễn trẻ bấy giờ
vì sẵn chán nên bàn bạc không ổn là thôi luôn. Rồi đạo diễn Lưu Trọng
Ninh cũng mời làm phim Bến không chồng, Ninh nói: “Đọc đi, mời Vân một
trong hai vai, tùy bạn chọn”. Lúc đó, tôi biết Ninh muốn tôi làm vai cô
gái trẻ. Lúc ấy vẫn chưa cắt tóc. Vừa mới đóng phim Lời Thề về.

Nếu
không bị chán nản, chỉ sau một hoặc hai năm thôi, tôi đã làm được một
khối lượng lớn phim có giá trị văn học. Chẳng hiểu sao tôi không ham
cũng chẳng luyến tiếc.

Vương Đức hỏi dò: “Vì sao Vân lại thôi, như
ở nước ngoài, người ta phải tuyên bố lý do. Khán giả yêu mến vẫn hỏi lý
do vì sao Vân thôi, ít nhiều cũng phải tuyên bố chứ. Phải hứa nhé, sau
đây phải tuyên bố nhé”. Hình như Vương Đức đang phụ trách một mục gì đó
trên báo. Tôi nửa đùa nửa thật bảo: “Này, tôi là dân ngoại đạo chứ có
phải dân chuyên nghiệp đâu mà cần tuyên bố”. Nhưng Vương Đức vẫn cố khai
thác: “Thôi thì ngồi riêng với nhau nói chuyện bạn bè vậy tại sao lại
không đóng phim nữa?”. Bị gặng hỏi sát sạt theo kiểu “khủng bố” như vậy,
tôi chỉ biết cười trừ, gật gù, nhưng trong lòng nhói lên một câu nói
của Ruồi Trâu: “Xác chết rồi nên để nằm yên, bới lên làm chi?”

***

Không
dễ nói một cách thật cụ thể vì sao tôi không muốn làm nghề nữa. Có quá
nhiều thứ dồn nén, chi phối khiến tôi thấy vô cùng mệt mỏi, chán nản.
Bỗng nhiên chỉ nhìn thấy toàn những mặt trái của cuộc sống, đặc biệt là
của những người làm nghệ thuật.

Có lẽ sự chán nản đã ủ mầm từ lâu,
và chỉ vỡ bục ra vào năm 1995 đáng nhớ ấy. Sau hội diễn đầu năm ở Cần
Thơ, dù được trao giải nghệ sĩ xuất sắc lần ba, nhưng trong tôi vẫn
chẳng sống lại được chút tinh thần sáng tạo nào. Sau tuần văn hóa ở Anh,
lại bắt tay vào làm hai bộ phim nhựa lớn của điện ảnh Việt Nam lúc đó.
Suốt một năm làm việc bận bịu mà cứ mờ lờ nhận thấy một cái gì đó không
ổn. Giống như là mất mát, trống rỗng, hẫng hụt. Như là vỡ mộng. Nói vỡ
mộng không hẳn đúng vì lúc đó tôi không còn ngây thơ đến mức quá thần
thánh điều gì nữa, nhưng cái vỡ mộng đây là về nhân cách con người, cụ
thể là nhân cách nghệ sĩ.

Trước kia, do chưa trưởng thành nên chưa
đủ tầm nhìn, sự quan sát để nhận thấy điều đó. Cái điều đã và đang tồn
tại bấy lâu nhưng mình còn quá trẻ để nhận thức. Hoặc do mình còn làm
việc một cách rất thụ động. Nhưng dần dần, bằng thực tế làm việc, tôi
nhận chân ra được những sự thật khủng khiếp tàn bạo. Cái sự thật chẳng
ai dạy dỗ mà do tôi phải tự hớp lấy, thâu nạp lấy để hoàn thiện mình. Từ
đó, nhìn cuộc đời, tôi có thể nhận ra được đâu là phải trái, đâu là
đúng sai. Đâu là cái vì nghệ thuật, đâu là cái giả danh nghệ thuật.

Tôi
đã gọi tên chỉ mặt ra được một sự thật khác bên dưới cái sự thật đang
tồn tại, nó không hề như mình nghĩ. Không biết phải tin vào ai, tin vào
cái gì nữa. Thế là thấy chán. Chán từ đâu đó thăm thẳm trong tim. Chán
đến thở hắt ra ngoài miệng. Chán cả “hai người tình” nghệ thuật sân khấu
lẫn điện ảnh cùng một lúc. Chán không thể gượng lại được nữa.

Có
lẽ cái quan điểm làm nghệ thuật của tôi khác đời quá chăng. Đến với nghệ
thuật, trước hết phải có một sự đồng cảm. Khi đã gặp được một ý tưởng
hay từ kịch bản, từ đạo diễn thì sẵn sàng làm hết mình, không đắn đo đòi
hỏi. Với tôi, chưa bao giờ chữ tiền được đưa ra thảo luận. Vấn đề là
phải thích công việc đó. Có lẽ, vì chân thành, tôi không chấp nhận được
cái thực tế quá phũ phàng, quá đời. Không chịu được những mặt trái của
nó, thế là tự mình làm khổ mình. Hóa ra, người ta làm điện ảnh không
phải không vì chữ tiền như mình. Vậy làm sao giữ được ngọn lửa sáng tạo
cho mình hoàn thành tốt vai diễn khi biết rằng, đạo diễn, họa sĩ dàn
dựng cảnh này cảnh kia không phải chỉ phục vụ cho hiệu quả nghệ thuật,
mà nghĩ nhiều hơn đến hiệu quả kinh tế, bòn rút được một khoản nào đó
cho vào túi riêng!

Dần dà, nói đến một bộ phim, người ta chỉ bàn
đến chuyện bộ phim này có tổng kinh phí bao nhiêu, kiếm được bao nhiêu
tiền chứ không phải nó có tác động xã hội hay giá trị thẩm mỹ ra sao!
Sau mỗi bộ phim, ai cũng thấy các thành phần chính của đoàn làm phim
ngày một giàu có lên. Nhưng đáng tiếc là cư xử của họ với diễn viên, với
công nhân làm phim lại tệ đi, giảm chi để tận thu tối đa cho bản thân.
Thế có nghĩa là ăn chặn. Ví dụ, một bộ phim có tài trợ nước ngoài, tổng
dự toán cao thì anh phải trả thù lao cho những người lao động cùng anh
cao hơn, không thể rẻ mạt như những phim bình thường chẳng hạn. Bộ phim
là công sức của cả tập thể chứ đâu phải của riêng anh!

Ngược lại,
làm phim xong, anh ra sức đánh bóng cho tên tuổi của mình mà quên hết
những người khác. Như vậy là không công bằng. Cuối cùng, hiển nhiên, tất
cả đều trở thành công cụ cho một vài người bóc lột. Các thành phần chủ
chốt của đoàn phim đều sắm xe, xây nhà. Họ cũng chỉ ăn lương của điện
ảnh, vậy cái gì làm họ giàu lên? Rõ ràng là họ ăn bớt chứ còn gì. Bớt
xén cảnh quay, chi phí ít đi, tiền thừa ra sẽ chảy vào túi ai? Trong khi
đó với công luận, họ lem lẻm nhân danh làm nghệ thuật; trên trường
quay, họ lem lẻm hô hào người khác phải hi sinh cho nghệ thuật? Tình
trạng đó lúc đầu còn kín đáo, về sau thì trắng trợn, nó đầu độc môi
trường làm nghệ thuật khiến người ta chỉ nghĩ về nó thôi đã thấy ngạt
thở. Thấy mình bị lừa. Một câu hỏi day dứt không nguôi: Tại sao mình lại
phải chịu để cho người ta lừa?

Chưa bao giờ tôi đủ dũng cảm để
hỏi thù lao vai diễn của mình được bao nhiêu. Chả hiểu tại sao cứ thấy
rất ngại ngùng khi nói về tiền bạc trước một vai diễn. Cứ như thể sẽ bị
người ta đánh giá… Trong quá trình làm phim, thỉnh thoảng được tạm ứng
cho một chút, hết quay phim cũng vừa lúc hết tiền. Có thể với tôi thì
thế nhưng với các diễn viên khác thì lại khác. Thời đó bắt đầu hình
thành các nhóm biểu diễn được gọi là đi “đánh quả”. Sau vài cú bị lừa,
họ tỉnh ngộ, hỏi thẳng rằng, vai diễn này tôi được thù lao bao nhiêu?
Mọi thứ đều phải chẻ hoe ra. Phải tạm ứng trước bao nhiêu? Sau diễn
thanh toán nốt ra sao? Nếu không đáp ứng được đúng hợp đồng, họ không
làm. Có lẽ, tôi là người may mắn, bởi khi nhận lời biểu diễn, đóng phim,
cái tôi quan tâm đầu tiên là cảm hứng sáng tạo của mình đến đâu.

Một
đoàn phim thường có khoảng dăm chục người, ngoài thành phần chủ chốt,
còn lại là những diễn viên phụ: phục trang, đạo cụ, ánh sáng, lao công,
nhà bếp… tất cả đều là những người làm công ăn lương nhà nước, là công
cụ cho những nhân vật chủ chốt của đoàn phim bóc lột và làm giàu.

Đối
tượng bị bóc lột nhiều nhất chính là những diễn viên quần chúng trong
những cảnh đông người. Họ thường đi đến những đơn vị bộ đội, những công
trường, những trường học… nơi dễ dàng huy động một đám đông lớn vào vai
quần chúng. Đám diễn viên quần chúng ấy được lùa ra trường quay, ngoan
ngoãn như một bầy cừu để quay những đại cảnh.

Chính mắt tôi đã
nhìn thấy những nghịch cảnh, nó có tác động sâu thẳm vào nhận thức của
tôi về cái gọi là tình người của những người làm nghệ thuật.

Lần
ấy, đoàn phim quay cảnh chiến đấu tại một tỉnh gần biên giới, và tất
nhiên, bộ đội đóng quân gần đó được mời làm diễn viên quần chúng. Chỉ
huy bảo sao nghe vậy. Họ bị bảo đi đóng phim mà chẳng có lương hay bồi
dưỡng. Vì đoàn phim làm việc với chỉ huy chứ có làm việc với từng cá
nhân đâu. Những người làm phim đánh vào cái tâm lý được lên hình, lên
phim, được thấy mình đâu đó vài giây là hãnh diện tự hào rồi “chết” luôn
cũng được chứ đâu cần đến tiền.

Những người lính đâu biết rằng,
tất cả những lao động lớn nhỏ đó đều được tính chi li vào tổng giá thành
làm phim rồi. Ăn bao nhiêu, bồi dưỡng bao nhiêu đều có cả. Các nhà tài
trợ, các nhà quản lý đã tính toán rất kỹ làm sao đảm bảo sức khỏe cho
diễn viên quần chúng chịu đựng được áp lực trường quay… Ấy vậy mà, có
rất nhiều các chú lính bỗng nhiên lăn đùng ra… bất tỉnh nhân sự.

Lặng
lẽ quan sát, tôi lờ mờ nhận ra đang có một cái gì đó rất bất nhẫn ở
đây. Cứ tưởng tượng, một người con gái gầy gò mảnh khảnh như tôi vẫn có
thể chịu được áp lực trường quay, tại sao bộ đội to khỏe thế lại ngất?
Họ ngất không phải vì vất vả, bị quá sức mà vì họ không thể chờ đợi lâu
hơn được nữa dưới cái nắng chang chang của đồi trọc. Họ bị đói, bị khát.
Giờ ăn trưa, họ phải núp dưới gầm xe ô tô để ăn. Mà ăn cũng chẳng có
giờ giấc nào cả. Thậm chí nước cũng không mang đến đủ cho họ uống. Trên
những quả đồi trận địa Xuân Mai giả làm cảnh đánh nhau, những người lính
hồn nhiên ra trường quay từ sáng sớm ngồi chờ, bao giờ đến lượt quay
thì được gọi, mà cũng phải tập đi tập lại đội hình theo chỉ đạo của đạo
diễn. Trông các chú lính trẻ măng, ngây thơ ngất lên ngất xuống thật
đáng thương. Họ bị sai khiến bảo sao làm vậy, bị lùa đi quay phim thay
cho luyện tập, mỗi người được bồi dưỡng vài ngàn rẻ mạt, nhưng chẳng
biết liệu có đến tay họ không?

Tôi cứ miên man suy diễn như vậy và
thấy thật là đau đớn xót xa cho phận nước sông công lính, công cụ của
mấy người nhân danh nghệ thuật làm tiền. Đấy chỉ là một ví dụ nhỏ về sự
bóc lột ngọt ngào. Trên thực tế, có hàng vạn điều bất nhẫn như thế xảy
ra, ai biết đấy là đâu. Nhưng với tôi, nỗi đau ấy cứ len lỏi tấn công
vào điểm yếu của mình, nó ngấm dần ăn sâu thành một nỗi thất vọng mênh
mông về nhân cách của những cộng sự tôi từng yêu mến và kính trọng.

Và
một câu hỏi nhói lên: Những người lính đáng thương kia đang được ru ngủ
để bị bóc lột, bị lừa mị, còn mình, mình thì hơn gì họ, mình bị lừa hay
chính mình đang tự lừa mình đấy?

***