2

Bàn tay mẹ thoăn thoắt đan áo, cơm…

Mới
19 tuổi mẹ đã đi lấy chồng. Sau này, có một bài báo viết về bố, mẹ đọc
được và trách một cách bâng quơ: “Bố mày bộc tuệch bộc toạc quá, ai lại
đi nói những chuyện ấy trên báo chí”. Chẳng là, khi nói về thời gian mẹ
mang bầu tôi, bố đã dùng một câu dân gian tếu táo: “ăn cơm trước kẻng”.
Như vậy, mẹ có tôi khi vừa hết tuổi thiếu nữ. Chẳng bao giờ tôi được
biết, liệu tôi có phải là lý do khiến bố mẹ cưới nhau? Sau đó trở thành
những ông bố bà mẹ trẻ con! Có lẽ, vì còn quá trẻ nên họ không có ý thức
xây dựng và bảo vệ tổ ấm của mình. Những sai lầm trong đời sống vợ
chồng dẫn đến hàng loạt đổ vỡ, bất hòa kéo theo cả một chuỗi những bất
hạnh…

Khi sinh tôi, mẹ vào nhà hộ sinh A không một cắc bạc. Vì đau
đẻ thì cứ phải đi. Vì sĩ diện nên cũng chẳng nói với ai. Giờ ăn trưa,
đói lả. Chiều mới thấy bố chạy vào mang cho cặp bánh giầy giò. Nghe tin
mẹ sinh, bà ngoại tức tốc từ Hải Phòng lên. Bà mang theo cậu út Lê Chúc,
xách cái bị, chăm nuôi hai mẹ con suốt ba tháng trời.

Không may
cho mẹ, thời gian đó có phong trào đánh nhóm Nhân văn giai phẩm. Ông
ngoại tôi, nhà thơ Lê Đại Thanh, bị liệt vào hàng ngũ những người có cảm
tình với nhóm đó. Và mẹ, con gái nhà thơ, đương nhiên bị ảnh hưởng.

Tại
đoàn kịch nói Trung ương khi đó đã diễn ra sự kiện kiểm điểm phê bình
mẹ, thực chất là đấu tố. Họ cố gắng “đào tận gốc trốc tận rễ” để lấy
thành tích, để chứng tỏ là những người tuyệt đối trung thành. Mặc dù là
bạn bè văn nghệ sĩ với nhau, họ vẫn quay ra moi móc, tỉa tót những cái
sâu xa về lý lịch.

Tất nhiên, mẹ chẳng bao giờ hé ra mình là con
gái của một nhà thơ, nhưng rồi họ tìm thấy tập thơ ông ngoại tặng mẹ dấu
dưới gối. Đó là cái cớ để họ đuổi việc mẹ.

Mẹ không thể nào quên
cảnh bị trực tiếp đấu tố, phải trần mình ra cho đồng nghiệp moi móc,
phải khai rằng mình là con của người dính líu đến nhóm Nhân văn Giai
phẩm.

Cho dù sự thật không phải thể, mẹ bị ép buộc phải nhận. Họ
lôi ra tập thơ của ông và kết tội mẹ giấu giếm tác phẩm phản động! Mãi
đến năm ông 91 tuổi, Hội nhà văn mới mời ông lên, chính thức xin lỗi. Họ
tuyên bố trước bàn dân thiên hạ rằng ông đã bị hàm oan! Bao nhiêu năm
bị coi rẻ để nhận về hai tiếng hàm oan nhẹ bẫng! Suốt cuộc đời, ông viết
bao nhiêu tác phẩm mà không được in. Cũng may, trước khi chết ông đã
được thanh minh, được thanh thản, còn mẹ? Làm sao mẹ có thể nguôi ngoai
nỗi oan mà vì nó, sự nghiệp của mẹ nửa đường đứt gánh!

Mẹ có lý
khi cứ mở miệng là nói oán ghét chế độ. Cái chế độ là cha đẻ của những
con người đã kết tội oan cho mẹ, đuổi mẹ ra khỏi đoàn kịch trong lúc con
còn đỏ hỏn, không một lời xin lỗi! Đối với mẹ, đó là một đòn trời
giáng, không chỉ mất nghề kiếm cơm, mà còn bị tách ra khỏi môi trường
nghệ thuật mà mẹ vô cùng đam mê. Mất việc, đang nuôi con nhỏ, bà và cậu
đã trở về Hải Phòng, chồng không giúp được gì, mẹ đơn thương độc mã lao
vào cuộc chiến đấu kiếm sống.

Mẹ có nghề đan len từ đấy.

Trong
đầu tôi luôn ghi nhớ hình ảnh mẹ đan len. Hai bàn tay thoăn thoắt không
cần nhìn mũi kim đan. Mẹ đan len rất giỏi, đan mọi nơi mọi lúc, đan
trong mọi hoàn cảnh. Đi họp cũng tranh thủ đan, mất tiền tiến thi đua
cũng là vì đan. Không ai được phép làm việc riêng khi đang họp, nhưng vì
nghèo nên tai vẫn giả vờ đang lắng nghe cấp trên, tay lại dấu dưới gầm
bàn cặm cụi đan. Bao nhiêu cái áo len đã được đan ra một cách “chui lủi
bất hợp pháp” như thế để biến thành gạo, dầu, mắm, muối đổ vào những cái
dạ dày luôn rỗng của đàn con? Kể lại những ngày tháng gian khó ấy, mẹ
không sao ngăn được nỗi buồn bã cay đắng. Mẹ để mặc cho sự tức giận trào
dâng tuôn ra thành những lời xúc phạm. Tôi cho rằng, mẹ có lý do chính
đáng cho nỗi giận dữ thường trực của mình.

Bị hất ra khỏi đoàn
kịch Trung ương, sau một thời gian ở nhà, mẹ may mắn xin được về đoàn
kịch Hà Nội. Lúc đó, mẹ là một người đàn bà mới 30 tuổi nhưng đã có ba
mặt con, bên cạnh là ông chồng không mang về đồng nào, lại còn phải cung
phụng nuôi nấng. Những ngày bom đạn, vừa phải đi làm, vừa phải chăm sóc
chồng, lại vừa lo cho các con nơi sơ tán. Đến cuối tuần, với thân hình
gầy gò, mẹ cứ đạp một cái xe trâu của nam giới, chở dầu, gạo, mắm, muối…
lên nơi sơ tán. Giống như con kiến tha mồi, mẹ mải miết đi về trên
những con đường thời chiến lầm bụi bởi những đoàn xe chở bộ đội đi
ngang. Đôi khi, một bác tài nào đó động lòng trắc ẩn, dừng xe, bốc cả mẹ
và xe tiếp phẩm lên cho đi nhờ.

Bươn chải đi về như con thoi lo
việc cơ quan việc nhà nên thể lực của mẹ bị sa sút nghiêm trọng. Mẹ chỉ
còn là một thân xác nặng ba tư cân. Còn gì là thanh sắc! Mẹ kể, có những
lúc đang đứng tự nhiên ngã ngửa ra, xây xẩm mặt mày. Thì ra huyết áp
yếu quá, lăn đùng ra ngất. Sau này, thấy tôi bị những cú ngất xỉu như
thế khi đang trên sàn tập, mẹ bảo, đó là chuyện rất bình thường.

Trước
tình trạng thảm hại của mẹ, người ta quyết định chuyển mẹ sang làm một
việc khác, không cho lên sân khấu nữa. Với mẹ, đấy là cú trời giáng thứ
hai. Đang là nghệ sĩ bị giáng xuống làm thủ quỹ! Mà mẹ nào có biết gì về
tiền nong kế toán! Giữ tiền luộm thuộm. Phát lương nhầm lẫn lung tung.
Thậm chí có lần suýt phải đi tù. Cứ thế này thì ăn cơm nhà đá lúc nào
không biết. Mẹ sợ quá, đành xin nghỉ hưu mất sức, sự nghiệp biểu diễn
coi như chấm dứt.

Năm đó, mẹ mới ngoài ba mươi.

***

Rất
yêu chồng thì bị chồng phản bội. Rất yêu nghệ thuật thì bị nghệ thuật
hắt hủi, hay nói cách khác, bị những hoàn cảnh, thời điểm khắc nghiệt
của thời cuộc hất ra ngoài.

Trong chuỗi bất hạnh đời mẹ, bất hạnh
nào cũng ghê gớm, nhưng là phận đàn bà thì không gì bất hạnh bằng tình
duyên không thành. Chứng kiến những cuộc ghen tuông cãi lộn của bố mẹ
với không thiếu những lời nói lăng mạ nhau, mạt sát nhau, tôi đi đến kết
luận: cả hai đều có lỗi. Không thể bênh được ai. Và tôi cứ âm thầm đau
đớn tự hỏi: tại sao đã không còn dành cho nhau một chút tôn trọng nào,
không còn yêu nhau nữa mà bố mẹ không bỏ nhau đi lại cứ hành hạ nhau như
thế? Nếu bỏ nhau sớm, sẽ bớt đi được một chút những tháng ngày chỉ tràn
đây chửi rủa và lăng nhục, có phải hơn không!

Nghĩ về mẹ, tôi lại
nhớ đến mẹ cô Merghi trong cuốn tiểu thuyết Tiếng chim hót trong bụi
mận gai. Người đàn bà ấy cũng có bao nhiêu là nỗi niềm. Tại sao bà luôn
giữ khoảng cách hận thù với con gái, không bao giờ tỏ ra hiền hòa dịu
dàng với cô? Mãi đến cuối phim mới hiểu. Bà lấy chồng không phải do tình
yêu. Bà lấy chồng vì đã có mang với người tình bội bạc và cũng vì người
đàn ông ấy quá yêu bà, sẵn sàng chấp nhận đứa con không phải của mình.
Đó là một người đàn bà đã dấu kín, chôn chặt bi kịch của mình vào bên
trong, chấp nhận cuộc sống vô hồn để vươn lên mạnh mẽ đầy nghị lực. Mẹ
cũng vậy.

Mẹ vẫn luôn cố gắng gượng dậy sau mỗi đớn đau để làm
việc, nuôi con. Nước mắt chảy xuôi. Người mẹ nào cũng mong làm tất cả
những gì có thể cho con cái. Có lẽ vì thế, trời đã không lấy hết mà cho
lại mẹ một niềm an ủi là ba đứa con gái. Ít nhất, trong chuỗi bất hạnh
của cuộc đời, về già, mẹ cũng đã có được chút niềm vui. So với bạn bè
cùng lứa, không phải người nào con cái cũng thành đạt cả, được người nọ
hỏng người kia, mẹ được cả ba. Các con gái mẹ không chỉ thành người chứ
không “thành ngợm”, lại còn thành một cái gì đó hơn người. Ba chị em tôi
đã phần nào bù đắp được những thiệt thòi của mẹ. Chẳng làm được gì cho
mẹ lúc tuổi trẻ, giờ đây, khi đã trưởng thành, chúng tôi đã không làm mẹ
phải hổ thẹn.

Mẹ kể, đi đến đâu bạn bè cũng khen mẹ là người có
phúc, có công sinh thành được ba cô con gái, từ học hành đến ra làm nghề
đều suôn sẻ, đều là người thành đạt, tử tế. Đặc biệt, khi các con thành
gia thất, sinh con đẻ cái, xây nhà xây cửa, bố mẹ cũng không phải lo
lắng gì.

Mẹ không giấu niềm tự hào: “Tôi vẫn nói với bạn bè rằng
tôi hơn hẳn họ, bởi ba đứa con gái của tôi, nó hoàn toàn đi lên bằng
chính đôi chân của nó chứ không phải luồn cúi một ai, không phải đi bằng
đôi chân của người khác”. Với kinh nghiệm của mình, mẹ quá hiểu, cái
giá phải trả cho một “sự nghiệp thành công” của ai đấy nhiều khi nó là
cái gì?

***

Mẹ có công sinh thành ra mình thì mẹ có quyền tự
hào về mình, mặc dù, xét về mọi khía cạnh, tôi không hợp mẹ. Mẹ không
thể nào hiểu được là mẹ đã sinh ra một đứa con bất hạnh, đứa con ấy cả
đời thiếu hụt một lời xưng mẹ gọi con ngọt ngào như thế nào. Không biết
là do đâu mà mối quan hệ mẹ con lại thành ra như thế. Đáng lẽ, con gái
thì phải gần gũi mẹ, chia sẻ những đau buồn của mình với mẹ, nhưng với
tôi, đó là điều không thể. Không dễ dàng để bộc lộ bất kỳ một điều yêu
thương nào.

Mãi gần đây tôi mới được mẹ xưng là mẹ, gọi là con.
Điều đó xảy ra khi tôi giải quyết được mối mâu thuẫn mà vì nó, mẹ từng
tuyên bố “Không có mẹ con bà cháu gì hết”.

Ngay từ nhỏ, bằng bản
án li hôn của bố mẹ mà tôi chẳng tìm thấy tên tôi trong ấy, (tôi chẳng
thuộc về cha, cũng chẳng thuộc về mẹ), tôi đã bị đẩy ra bên lề cuộc sống
gia đình rồi, khi mẹ tuyên bố như thế, khác nào đẩy tôi xa thêm! Có lẽ
điều đó lý giải vì sao, trong trí nhớ tôi không đọng lại một chút ngọt
ngào ân tình nào từ mẹ. Có thể mẹ đã từng vô cùng trìu mến với tôi, đứa
con gái đầu lòng của mẹ, khi tôi mới được sinh ra. Ít nhiều gì mẹ cũng
đã dành cho tôi những tình cảm dịu dàng chứ! Tiếc là khi đó tôi không
thể cảm nhận nổi. Và ngay cả bây giờ nữa cũng không. Việc không cảm nhận
được tình mẹ, phải khẳng định là do mặc cảm của tôi thôi. Tôi chỉ biết
trách mình. Cuộc tình của bố mẹ ngắn ngủi quá, tan tác sớm quá, phải
chăng vì thế, trí óc tôi chỉ lưu lại những khoảng tối của đời sống gia
đình. Ký ức đau buồn ấy không qua được, khi lòng người chưa tha thứ được
thì không thể giả dối làm như đã quên, đã tha thứ.

Bây giờ, có lẽ
mẹ đã hiểu vì sao mẹ phải đứng chữ Mậu. Sô kiếp mẹ phải bị cô quả. Cô
quả từ thủa đầu còn xanh, lấy một ông chồng trẻ con, có cũng như không,
cô quả cho đến khi về già, khi cô út theo chồng sang định cư ở Pháp, mẹ
lại sống một mình. Một mình ra vào, một mình ăn ngủ. Về già mà phải một
mình như thế chẳng phải là bất hạnh sao? Bên ngoài, mẹ vẫn tỏ ra yêu đời
vui cười nhưng chắc rằng bên trong, mẹ tự cho mẹ là người bất hạnh
nhất.

***

Trong những đêm tĩnh lặng một mình, nêu có âm thầm
tự nhận định về đời mình, có lẽ mẹ đã nhận thấy sự cô đơn là có thật.
Nói ra điều này, chí ít, tôi muốn chia sẻ nỗi bất hạnh của mẹ. Tiếc là
vào những giai đoạn sóng gió nhất trong đời mẹ, tôi đã chẳng giúp được
gì vì còn quá nhỏ. Giờ tôi đã hiểu và muốn được thông cảm với cuộc đời
không nhiều niềm vui của mẹ…

Tôi sẽ giữ mãi trong tim hình ảnh bàn tay mẹ thoăn thoắt đan áo, cơm.