Quay lại với
phim Ratatouille. Trước khi xem nó, ít khán giả Mỹ biết “Ratatouille” cụ thể là
cái gì. Không khán giả nào đã hiểu sẵn ý nghĩa của “Ratatouille” trong câu chuyện
phim. Trong lúc xem, họ mới biết “Ratatouille” là món ăn bình dân truyền thống
của Pháp, mới hiểu đó là biểu tượng cửa thông điệp lớn nhất trong phim: “Những
điều giản dị và có ý nghĩa sẽ đi sâu vào lòng con người hơn những điều sang trọng,
hoành tráng”.

Khi họ nhận
ra điều này - nhận ra ý nghĩa sâu sắc của tên “Ratatouille” - họ sẽ tự nói “Hóa
ra” (chấm chấm chấm) với mình, hoặc với người ngồi bên cạnh. Đó là đỉnh cao của
nghệ thuật, còn phim Ratatouille đúng là một tác phẩm nghệ thuật, không chỉ là
phim cho trẻ con.

Khán giả Việt
Nam sẽ không được thưởng thức cái “hóa ra” đó. Có khi họ sẽ nhận ra một “Chú
chuột đầu bếp” giống như tên phim nhưng đó chỉ là “nhận ra” thôi, không có chút
gì là “hóa ra” cả (còn nếu xem áp phích trước thì họ nhận ra điều đó rồi). Anh
marketing cướp mất cái “hóa ra”, nhất quyết không cho phép công ty chọn tên tiếng
Việt sâu sắc dựa trên món ăn biểu tượng trong phim, pha chút chất gặm nhấm vào.

“Chú chuột
đâu? Bếp đâu? Trẻ em sẽ không hiếu. Bố mẹ sẽ không dẫn con đi xem!” Và câu đánh
giá buồn cười nhất của các anh chị “marketers” Việt Nam hay nói: “Có khi bên
Tây thì được nhưng người Việt Nam mình chậm hiểu lắm, em ạ.”

Bỏ qua những
khán giả biết tiếng nước ngoài và chỉ xem tên tiếng Việt như là phần mô tả.
(Sao phải biết tiếng nước ngoài mới được thưởng chức cái “hóa ra” đó?) Bỏ qua số
tiền lớn mà tên dễ hiểu mang lại cho công ty phát hành. (Biết đâu khán giả
nhanh hiểu hơn nhiều người nghĩ và tên sắc sảo mang lại số tiền không kém?) Bỏ
qua các lời giải thích khác. Đó là những vụ ăn cướp. Cướp món Ratatouille, cướp
em Nhung, cướp tháng Mười và để lại cánh đồng lúa.

Nói về cánh
đồng, phim Cánh đồng bất tận gần đây bị dịch là “Floating Lives “ (Những cuộc đời
trôi nổi) - vậy trong bài viết này có trường hợp thêm từ “cánh đồng” không hợp
lý, cũng có những trường hợp bỏ từ “cánh đồng” không hợp lý. “Endless Fields”
nghe hay hơn nhiều, vừa sát nghĩa vừa sát bản chất. Còn tên “Floating Lives “,
mặc dù rất sát khung cảnh quay hơn nhưng nghe rất “cố”. Trôi trên mồ hôi.

Tôi không biết
công ty phát hành phim có hỏi ý kiến của Nguyễn Ngọc Tư về vấn đề này không.
Tôi hình dung một anh mặc com lê màu đen đi đến tận Cà Mau, mở laptop, cho chị
Tư xem poster tiếng Anh.

“Ồ sao anh lại
đặt là Floating Lives?” Chị Tư hỏi.

“Đó là tên
tiếng Anh rất hay chị ạ. Nó giúp khán giả nước ngoài biết rõ hơn về nội dung
phim, cũng tạo cảm giác chơi vơi như trong truyện chị viết ấy!”

Chị Tư vừa
cau mày vừa cười lịch sự.

“Yên tâm.”
Anh com lê nhẹ nhàng để tay lên vai chị ấy.

“Tôi có bằng
marketing.”

Về quê

Cuối tháng
là được nghỉ. Được nghỉ là về quê. Về quê là ra bến xe, nhìn lên lịch chạy,
nhìn xuống đồng hồ.

Rồi bi hài kịch
mở màn.

Tiết mục đầu
tiên là nhân vật chính chạy qua các anh bán vé giả, các chị bán bánh bao thật
(đắt), các em bán đồ linh tinh, các cháu bán kẹo cao su - người nào cũng không
ngại tiếp xúc nếu tiếp xúc bị hiểu theo nghĩa làm phiền. Hello!”

“You!”

“Hey!”

“HEY!”

Rồi nhân vật
chính chạy qua quân cò tóc nhuộm - không tấn công khách thì tấn công nhau, húc
nhau như dê, cắn nhau như chó. Ở đâu cũng nghe tiếng sủa, tiếng chửi, tiếng bậy.

Và tiếng $.
“Tao muốn tiền của mày” là câu nghe từ mọi phía, mọi bên - tao tao, tiền tiền,
mày mày. Nhân vật chính là con gà béo và người xung quanh là những chủ trại dã
man, nhổ lông từng chiếc, từng sợi - rồi chém đầu luôn, nhìn con thân còn lại
luống cuống chạy vào chạy ra.

Lên xe là bắt
đầu tiết mục hai. Bên tay trái là hai lần đi “Liverphun”, đang chuẩn bị đi lần
thứ ba nhưng chưa tìm ra túi ni lông nên tạm dừng lại (túi ni lông giống hộ chiếu,
không có thì sang Liverphun sẽ rất phức tạp). Phía tay phải là một ống xả 70
cân, khói vào từ miệng ra từ mũi, từ tai, từ mắt, từ nách. Phía trước là một
“chú mũ cối” say như điếu đổ, chuệnh choạng từ ghế nọ sang ghế kia bắt chuyện với
người lạ. Thấy không có chuyện nào để bắt - gặp chú ai cũng ngồi im - chú chuyển
bắt không gian, để tay lên vai, để tay lên chân. Phía sau là các em tuổi học
sinh (nhưng không phải học sinh) xem phim sex trên laptop, bình luận như đang
xem trận bóng đá.

Cả bốn phía
đều có người sử dụng máy điện thoại hỏng micro (chắc hỏng lắm họ mới phải nói
to thế), cả xe đều biết tám giờ bác Tuấn sẽ quay lại lấy tiền, chín giờ cô Trịnh
làm xong ở bệnh viện, mười giờ anh Mạnh (bị vợ nghi đang ngoại tình) sẽ đón con
ở rạp phim.

Rồi người đi
Liverphun tìm ra túi ni lông rồi, dùng rồi, vứt ra ngoài cửa sổ rồi lại tặng
quà lưu niệm cho người đi ngược chiều.

Thế là đi tiếp,
lái xe không dám vượt dưới tốc độ cho phép, đánh võng giữa các phương tiện khác
như sinh viên Bách Khoa chơi Playstation 3, tính mạng của hơn 30 người ngồi đằng
sau mang giá trị ngang bằng đĩa game. Rồi xe dừng lại để bắt thêm khách, cả 20
ô tô vừa vượt qua đều vượt qua mình để được vượt qua một lần nữa.

Cuối cùng cả
30 ghế nhựa đều sử dụng hết; trên mỗi chiếc là hai con người, dưới mỗi chiếc là
một con vịt đang tìm thóc. Để tạo không khí thêm mùi mẫn là những bài hát thị
trường hơn cả chợ, “volume” đặt ở mức 11 mặc dù nút vặn chỉ có từ 1 đến 10.

Và máy điều
hòa bị hỏng.

Còn tiết mục
thứ tư. Đã về quê, đã uống say (đang đau đầu). Đã lên xe về thành phố, sắp về đến
nơi. Xe dừng lại ở bến và - vui quá! - có người đến đón. Là người yêu mặc váy mới?
Là đại diện của hãng xe khách bắt tay cảm ơn? Không ai ngoài 30 chú xe ôm kêu
chíp chíp, thấy mẹ chim đang bay về, trong mỏ có nhiều con giun tươi ơi là
tươi. Xuống xe, nhân vật chính phải chạy nhanh ơi là nhanh, không thì các chú
lao vào cầm tay, cầm chân (có khi cầm ví và iphone nữa), chuyện mình đang cầm
mũ bảo hiểm và móc chìa khóa chưa đủ chứng minh rằng mình không có nhu cầu.

Tiết mục đầu
tiên, thứ hai… thứ tư? Tiết mục thứ ba - tiết mục tôi vừa cố tình bỏ qua -
chính là thời gian nghỉ ngơi ở quê.

Ở quê vui lắm.
Nhân vật chính rất thích ở nông thôn Việt Nam, đặc biệt các làng nhỏ, yên tĩnh.
Con người thì tốt bụng. Không ai làm phiền mình, không ai muốn gì ngoài một cuộc
nói chuyện vui vẻ kết thúc bằng một chai rượu cạn. Con người rất con người.

Không có chỗ
ở? Gia đình nào cũng sẵn sàng khai trương “khách sạn một đêm”, tiện nghi đầy đủ,
dứt khoát không lấy tiền. Muốn đi câu mực? Có người dẫn đi ngay, đêm luộc mực
ngay trên thuyền, ngủ vùi đến trưa. Nói thì thật lòng, bán thì đúng giá, ứng xử
thì có văn hóa. Rất ấm áp.

Một sự ấm áp
khó nhét vào va li.

Rất nguy hiểm

Lại một tuần
nữa các anh bình luận viên bóng đá khiến tôi muốn chạy lên rừng, tìm cây lá
ngón, tạm biệt bóng đá quốc tế.

Tôi biết các
anh ấy muốn phục vụ khán giả tốt nhất có thể - với điều kiện đang có. Tôi không
muốn trách họ trước đám đông hoặc phàn nàn một cách thái quá. Tôi cũng không phải
chuyên gia gì mà chỉ trỏ, điều kiện lên tiếng cũng chỉ là tính cách ông già và
sở thích xem bóng đá không đập đầu vào tường, vấn đề là tôi đã phát điên rồi và
như một quả bom bị châm ngòi, tôi không thể không nổ.

“Rất nguy hiểm!”.
Tôi vô cùng đau đớn với câu nhận xét này. Các anh bình luận viên chỉ cần xem trọng
tài búng đồng xu đầu trận là đã kêu “rất nguy hiểm” mấy lần rồi. (Biết đâu bị
rơi tiền?) Rất nguy hiểm, rất nguy hiểm; cái gì cũng nguy hiểm hết - thành ra
chẳng có gì là nguy hiểm cả.

Rồi là “Rất
kỹ thuật.” “Rất đẹp mắt.” Và “Không vào!” Tôi cũng có hai con mắt. Rõ ràng là kỹ
thuật. Rõ ràng là đẹp mắt. Rõ ràng là quả bóng đã “không vào” lưới vẫn đang ở
trong tay của thủ môn. Tôi thấy rồi. Truyền hình không phải đài tiếng nói. Có
hình đang nói rồi; vai trò của các anh bình luận viên là phải nói thêm.

Nhưng việc
“nói thêm” đó phải có ý nghĩa.

Đội tuyển
Brazil. Các cầu thủ mặc áo vàng. Các chàng trai Samba. Các học trò thầy Dunga.
Tôi nghĩ một bình luận viên chuyên nghiệp sẽ gọi các cầu thủ Brazil là “các cầu
thủ Brazil hoặc đơn giản “đội Brazil” - từ đầu đến cuối trận, nếu dùng các tên
vui thì chỉ trong vài trường hợp phù hợp (khi “các chàng trai Samba” đang nhảy
Samba thật).

Trong các
bài hát của Trịnh Công Sơn, ông không bắt đầu xưng “tôi”, rồi chuyển sang
“anh”, rồi “mình”, rồi “Sơn”, rồi quay lại xưng “tôi”. Đó là sự phong phú vô
nghĩa. Những chỗ cần phong phú thì ông rất phong phú, còn không thì không - thế
mới có điểm nhấn.

Tôi thực sự
không muốn các cầu thủ Anh luôn thành con sư tử, các cầu thủ Đức luôn thành xe
tăng, các cầu thủ Nhật luôn thành Samurai, các cầu thủ Hàn Quốc luôn thành bát
kim chi khổng lồ. Tôi cũng không muốn các cầu thủ trưởng thành luôn thành “học
trò”, và tôi quá biết các cầu thủ cả hai đội đang mặc áo màu gì.

Có lẽ điều
làm tôi điên nhất là các anh bình luận viên ấy hiếm khi nói một câu từ đầu đến
cuối không dừng lại mấy lần ở giữa. Giật vấp, vấp giật, giống một clip Youtube
bị “buffering” vì internet quá chậm.

“Trọng tài
(buffering) đã (buffering) rút ra một chiếc thẻ… Ắc-yên Rô-bần đã có một
(buffering) pha bóng (buffering) rất đẹp mắt và…”

“Những cú
sút xa của (buffering) các cầu thủ mặc áo (buffering)…”

Nhận ra điều
này một lần là nhận ra thêm ngàn lần nữa; một khuyết điểm trên mặt người yêu
chưa đủ to để chấp nhận là thế, chưa đủ nhỏ để yêu.

Vấn đề thứ
nhất là thiếu sự chuẩn bị. vấn đề thứ hai thiếu chiếc ghế. Tại sân.

Rất tiếc các
anh không có mặt tại World Cup như các anh bình luận viên đến từ các nước khác.
Họ cũng phải chờ cận cảnh mới biết cầu thủ vừa việt vị là ai. Họ không thể cho
tôi biết về những gì đang xảy ra ngoài tầm nhìn cùa màn hình bởi ngoài tầm nhìn
của màn hình cũng là ngoài tầm nhìn của họ. Nhưng điều đó không bào chữa cho những
câu quá lười.

“Khi đá
penalty bên cạnh bản lĩnh phải có may mắn…”

Thật hả? Tôi
tưởng bên cạnh bản lĩnh phải có bún bò Huế, tóc vàng hoe và một chiếc bugi lấy
từ xe Super Cub sản xuất năm 1982! (Tôi vừa bảo ti vi xong.) Thay vì chuyển những
thông tin rõ như ban ngày, tại sao các anh ấy không chuyển những thông tin bổ
ích mà khán giả xem truyền hình chưa biết? (Tôi vừa hỏi ti vi xong.) Một vài thống
kê thú vị? Một câu chuyện lịch sử? Bất cứ điều gì cũng được, miễn không thuộc
loại “bản lĩnh” và “may mắn”.

“Cũng nhiều
người nói rằng đội tuyển Anh thiếu sáng tạo, bế tắc và thiếu cảm hứng.”

Ai? Người
nào? Cũng nhiều người nói rằng Adolf Hitler vẫn đang sống tại nông thôn
Argentina.

“Cũng nhiều
người nói rằng đội tuyển Anh thiếu sáng tạo” là câu lười. “Hôm qua Franz
Beckenbauer đã nói rằng đội tuyển Anh đang trở lại với thời ‘chạy và sút’” là
câu chăm chỉ. Số câu chăm chỉ nên nhiều hơn.

Nhưng thôi.
Giờ tôi hết điên rồi, cả bốn bức tường sập mất và ti vi đang nhìn tôi với ánh mắt
sợ sệt. Mà biết đâu các anh bình luận viên ấy đang cố gắng nhiều hơn tôi nghĩ.
(Đài truyền hình chưa coi việc của họ làm là nghề nghiệp thực sự, chưa trả
lương xứng đáng, chưa thành lập đội nghiên cứu chuyên nghiệp.) Con người ai
cũng có sai lầm, nhất là con người sắp gõ dấu chấm vào cuối câu này. Điều quan
trọng là chúng ta được sống trong hòa bình và được thưởng thức các trận bóng đá
hay nhất. Thật thú vị khi… không! No! Stop! Đó là tư duy yếu kém. Rất phản tác
dụng! Rất vô hiệu!

Rất nguy hiểm!

ME, Nguyễn

Hồi năm
2003, cuộc sống đã thật đơn giản, làm quen với người tên Thủy, tôi lưu số điện
thoại vào cục gạch Nokia, ghi tên “Thuy”.

Sau một thời
gian (và mấy cục gạch mới), tôi phát hiện cách lưu tên đó không còn hiệu quả.
Nhiều lần tôi thấy “Thuy” đang gọi nhưng không biết đó là “Thuy” nào. Vậy nên
tôi bắt đầu thêm đại từ chỉ định: co Thuy, chi Thuy, em Thuy.

Tuy nhiên,
sau một thời gian nữa số “em Thuy” phát triển quá mức, khiến tôi phải viết cụ
thể hơn nữa: em Minh Thuy, em Mai Thuy, em Pham Thi My Thuy.

Thế rồi là
em Thuy cao, em Thuy nhuom toc.

Giờ tôi đang
có 2.214 tên lưu trong một chiếc máy điện thoại không còn so sánh với vật liệu
xây dựng nữa - bạn bè, bạn của bạn bè, người không biết từ hành tinh nào xuống.
Vì thế, mỗi lần lưu “contact” mới tôi viết cụ thể lắm: “Chi Minh Thuy ban cua
anh Hai gap o Starbowl hom sinh nhat”.

Do phần mềm
linh hoạt nên tôi có thể viết dài dòng, thêm đại từ chỉ định, kể cả viết tiếng
Việt có dấu, phân biệt giữa các em Thúy, Thủy, Thùy, và Thụy.

Tuy nhiên giờ
còn nhiều hệ thống công nghệ chưa Việt hóa được một cách trọn vẹn như vậy. Đây
là hình ảnh quen thuộc với người Việt dùng gmail:

me, Nguyen
(2)

me, Nguyen
(8)

me, Nguyen
(3)

“Me” và
“Nguyễn” có vẻ rất thân nhau, suốt ngày viết email cho nhau. Người nước ngoài
nhìn vào inbox của tôi sẽ nghĩ tôi có bốn bạn thân nhất là bạn Nguyễn, bạn Đỗ,
bạn Trần, và bạn Phạm.

Vấn đề là
Gmail hiện họ tên theo cách của Tây: tên hiện trước, họ hiện sau. Gmail tưởng
“Nguyễn Thị Hương” là “Hương Thị Nguyễn”, còn lừa hệ chống bằng cách đảo ngược
họ và tên khi đăng ký sử dụng dịch vụ cũng không được vì trong mỗi email tên
mình cũng sẽ hiện cách đảo ngược như vậy.

Hệ thống đặt
vé máy bay cũng cứng đầu không kém. Là hệ thống nhập từ nước ngoài vào nên nó
không hỗ trợ tiếng Việt có dấu. Nhiều lần tôi ngồi ở sân bay nghe nhân viên
dùng loa nói những câu như:

“Hãng hàng
không quốc gia Việt Nam xin mời hành khách có tên Nguyễn Lê Cương hoặc Nguyễn
Lê Cường nhanh chóng đến quầy số ba.”

Tên LE CUONG
(theo cách hiển thị trên màn hình nhân viên) tương đối dễ xử lý. Tôi rốt thắc mắc
muốn biết các nhân viên sân bay sẽ xử tý những tên phức tạp hơn như thế nào. Những
PHI PHUONG THUY chẳng hạn:

“Hãng hàng
không quốc gia Việt Nam xin mời hành khách trên chuyến bay VN123 có tên Phi
Phương Thủy, hay Phi Phương Thúy, hay Phi Phương Thùy, hay Phi Phượng Thủy, hay
Phi Phượng Thùy, hay Phí Phương Thủy…”

Nói xong,
máy bay đã cất cánh mất.

Thằng nào?

“Thằng nào?”
Em phục vụ hỏi.

“Áo xanh kia
kìa!” Chị phục vụ đứng bên cạnh bàn tôi trả lời, dùng đầu để chỉ đạo.

Em phục vụ để
đĩa cơm rang trên bàn một du khách người Tây mặc áo màu xanh, cười tươi, quay về
chỗ bếp.

Cảnh này diễn
ra ở một quán ăn nhộn nhịp nằm trên dường Phạm Ngũ Lão, quận nhất, Sài Gòn. Khu
Tây ba-lô. Chắc cả quán chỉ có mỗi tôi là ba lô biết tiếng Việt, đặt câu hỏi về
cách dùng từ “thằng” của em phục vụ đó.

Tôi công nhận
Phạm Ngũ Lão không phải con đường văn minh nhất Việt Nam, cả về người ở lẫn người
đến. Tôi cũng công nhận từ “thằng” không phải từ mạnh quá, đặc biệt trong trường
hợp tôi vừa kể. Em phục vụ không có ý gì. Nhưng tôi vẫn cầm bút viết bài này
như một cách âm thầm trả thù “nó”.

Việc đầu
tiên là phải xác định vì sao tôi cảm thấy bực bội - Tôi khá chắc chắn nếu làm ở
một quán chỉ có khách người Việt thì em ấy đã không dám hỏi “Thằng nào?” bằng
giọng to và tự nhiên như thế. “Anh nào?”, “Bàn nào?” “Ở đâu hả chị?” - có nhiều
cách xác định suất cơm rang sẽ vào miệng ai mà không dùng đến ngôn ngữ chợ.

Nhưng riêng
điều đó chưa đủ khiến tôi bực bội như bây giờ. Người thiếu ý thức ở đâu cũng
có. Chính tôi hay “tạm thời” thiếu ý thức, sáng phàn nàn về người khác, chiều
làm giống y họ. Vấn đề phải lớn hơn em ấy.

Mà nghĩ một
lát, tôi thấy vấn đề lớn hơn thật. Từ lúc mới học tiếng Việt, tôi chứng kiến
nhiều người Việt dùng từ “thằng” với đàn ông Tây trong trường hợp họ sẽ không
dùng với đàn ông Việt.

“Thằng ấy sẽ
xuất hiện từ cánh gà bên phải,” chị tổ chức sự kiện chốt lại vị trí của một
khách mời người Tây (trong lúc tôi im lặng dịch bài phát biểu ở bàn bên cạnh).
Những người đàn ông Việt cùng tham gia sự kiện đó đều được chị ấy nhắc bằng
“ông”.

“Thế thằng
đó em gặp ở đâu?” Anh sinh viên hỏi cô bạn của mình trên đường về sau khi cả
hai vừa đi uống cà phê cùng một anh tóc vàng và hai anh người Việt.

“Ở triển lãm
du học hôm kia anh ạ.”

“Thế à. Còn
hai anh kia?”

Vân vân và
thằng thằng, số lượng và chất lượng các ví dụ không quan lượng. Cuối cùng bài
này là cảm nghĩ của cá nhân tôi - còn đúng hay không, cá nhân tôi nghĩ có quá
nhiều trường hợp trong đó người Việt dùng “thằng” với Tây, mà dùng “anh, chú,
bác, ông” với ta.

Thằng ấy. Thằng
kia. Nó. Đó là sự phân biệt chủng tộc. Tất nhiên nó không bằng sự phân biệt ác
nghiệt mà nhiều người Việt vẫn phải chịu khi lập nghiệp ở nước ngoài. Nó cũng dễ
bỏ qua; có nhiều trường hợp trong đó đàn ông Tây ở Việt Nam được đối xử tốt hơn
đàn ông Việt ở Việt Nam

Nếu giá phải
trả là một số chữ “thằng” ngẫu hứng (mà có hiểu được đâu) thì đó là sự quý mến
rất rẻ.

Có lẽ đó
chính là lý do vì sao tôi bực bội. Thứ nhất, đó là hành động phân biệt mà tôi
chứng kiến quá nhiều lần qua quá nhiều năm - em phục vụ đó là giọt nước làm
tràn ly. Thứ hai, đàn ông Tây ở Việt Nam xét cho cùng thì khá sung sướng nên nếu
tôi lên tiếng mạnh mẽ sẽ bị gọi là thằng Tây vô ơn.