QUY LUẬT 3

KẾT BẠN VỚI NHỮNG AI MONG MUỐN ĐIỀU TỐT ĐẸP NHẤT CHO BẠN

QUÊ CŨ

THỊ TRẤN NƠI TÔI LỚN LÊN chỉ mới được xây chừng 50 năm trước từ vùng thảo nguyên bạt ngàn miền Bắc. Fairview ở tỉnh Alberta là một phần của biên giới và vẫn còn những quán rượu cao bồi để chứng minh điều ấy. Cửa hàng tạp hóa Hudson’s Bay Co. trên Đường Chính vẫn thu mua các bộ lông hải ly, sói và chó đồng cỏ từ các thợ bẫy thú địa phương. Từng có 3 nghìn người sinh sống ở đây, cách thành phố gần nhất tầm 400 dặm. Truyền hình cáp, trò chơi điện tử và internet vẫn chưa tồn tại. Thật không dễ tìm một thú vui vô hại ở Fairview, đặc biệt là trong suốt năm tháng mùa đông ròng rã, kéo dài với nhiệt độ ban ngày xuống dưới âm 40 độ C và thậm chí ban đêm còn rét hơn thế.

Ở một nơi lạnh lẽo, thế giới như biến thành một nơi khác. Những kẻ say rượu trong thị trấn thường kết thúc cuộc đời đau buồn của họ rất sớm. Họ băng qua những bờ sông phủ tuyết vào lúc 3 giờ sáng và bị đóng băng đến chết. Bạn không thể ra ngoài thường xuyên khi nhiệt độ âm 40 độ C. Chỉ với hơi thở đầu tiên, không khí của sa mạc khô hạn sẽ siết chặt phổi bạn. Mí mắt bạn sẽ bị đóng băng và dính chặt với nhau. Mái tóc dài ẩm ướt sau khi tắm xong cũng sẽ đông cứng lại và khi ngôi nhà ấm lên, nó khô dần, xù ra xơ xác và tích đầy điện. Trẻ con chỉ dám thè lưỡi liếm vật dụng bằng thép trên sân chơi một lần trong đời. Khói từ các ống khói không bốc lên nổi. Bị cái lạnh đánh bại, khói cuốn xuống phía dưới và tụ lại thành những đám như sương mù trên mái nhà và sân bãi phủ tuyết. Xe hơi phải được cắm điện vào ban đêm để động cơ luôn được máy ủ nhiệt làm nóng; nếu không thì dầu sẽ không thể chảy vào động cơ vào sáng hôm sau và xe sẽ không khởi động được. Nhưng đôi lúc chúng vẫn không thể hoạt động (dù đã được sưởi ấm). Thế nên bạn cứ phải bật tắt động cơ liên tục một cách vô vọng cho đến khi nó kêu lách tách rồi lại rơi vào im lặng. Sau đó, bạn sẽ lấy bình ắc-quy bị đóng băng ra khỏi xe, tháo bu-lông bằng những ngón tay đông cứng trong cái lạnh giá dữ dội và mang nó vào trong nhà. Ắc-quy phải được rã đông suốt nhiều giờ cho đến khi đủ ấm để sạc được tử tế. Bạn cũng không thể nhìn ra bên ngoài từ cửa sau xe. Vì nó đã đóng băng suốt từ tháng Mười một và sẽ còn kéo dài đến tận tháng Năm. Cạo lớp tuyết này ra chỉ khiến băng ghế bị ướt thêm. Rồi băng ghế cũng sẽ bị đóng băng theo. Vào một đêm muộn, tôi quyết định leo lên chiếc xe Challenger Dodge 1970, ngồi hai giờ liền trên mép ghế dành cho tài phụ để đến thăm một người bạn. Tôi đã làm kẹt cần số và phải dùng một miếng giẻ thấm đẫm vodka để giúp kính chắn gió phía trước tay lái không bị mờ, vì lúc này máy sưởi của xe đã ngưng hoạt động. Dừng lại không phải là lựa chọn của tôi. Và cũng chẳng có chỗ nào để dừng lại cả.

Và đây cũng là Địa Ngục đối với những chú mèo nuôi nhà. Bọn mèo nuôi ở Fairview có tai và đuôi ngắn vì chúng đã mất hết chóp tai và chóp đuôi do cái lạnh tê cóng. Chúng dần trở nên giống với những con cáo Bắc cực, tiến hóa với những đặc tính ấy để chủ động đối phó với cái lạnh dữ dội. Một ngày nọ, con mèo của chúng tôi chạy ra ngoài mà không ai để ý. Sau đó, chúng tôi tìm thấy nó với bộ lông bị đông cứng lại rất nhanh, dính chặt vào những bậc thang xi- măng lạnh cứng nơi nó ngồi ở cửa sau. Chúng tôi cẩn thận tách nó ra khỏi bệ xi-măng mà không để lại thương tổn nào vĩnh viễn - ngoại trừ lòng kiêu hãnh của nó. Mèo ở Fairview cũng hay gặp rủi ro từ xe hơi vào mùa đông, nhưng không phải vì những lý do mà bạn đang nghĩ đến đâu nhé. Không phải do xe hơi trượt trên những đường đóng băng và cán qua chúng đâu! Chỉ có những con mèo kém cỏi mới chết theo cách ấy. Nguy hiểm là những chiếc xe hơi đỗ lại bất ngờ. Một chú mèo bị rét rất có thể sẽ trèo lên xe và ngồi ngay trên khối động cơ xe còn ấm. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu tài xế quyết định quay lại, quyết định đi tiếp trước khi động cơ nguội dần và con mèo chưa kịp bỏ đi? Có thể nói rằng bầy thú cưng trong nhà muốn tìm kiếm hơi ấm và những cánh quạt xoay tít của bộ tỏa nhiệt không thể cùng tồn tại với nhau trong êm đẹp.

Vì chúng tôi sống tận miền Bắc xa xôi, nên những ngày mùa đông rét giá cũng tối mịt. Đến tháng Mười hai, mãi đến 9 giờ rưỡi sáng, Mặt trời mới ló dạng. Chúng tôi phải lê bước đến trường trong đêm tối như mực. Và trời cũng chẳng sáng sủa hơn là mấy khi chúng tôi trở về nhà, ngay trước khi hoàng hôn buông xuống. Có rất ít việc làm dành cho thanh niên tại Fairview, thậm chí là vào mùa hè. Mùa đông thì còn tệ hơn nữa. Những lúc thế này, bạn bè quan trọng hơn tất cả.

ANH BẠN CHRIS CỦA TÔI CÙNG CẬU EM HỌ

Thời điểm đó, tôi có chơi với một người bạn. Tên cậu ấy là Chris. Chris là một chàng trai thông minh. Cậu ấy đọc rất nhiều sách. Cậu thích thể loại khoa học viễn tưởng, theo kiểu mà tôi luôn bị cuốn hút theo (như của Bradbury, Heinlein, Clarke). Chris còn có tài phát minh. Cậu rất hứng thú với đồ điện tử, phụ tùng và động cơ. Cậu là một kỹ sư bẩm sinh. Tuy nhiên, tất cả những điều này đã bị lu mờ bởi điều gì đó không ổn trong gia đình cậu. Tôi không biết đó là gì. Các chị em gái của Chris cũng rất thông minh, bố cậu nói chuyện rất nhẹ nhàng và mẹ cậu cũng tử tế. Các cô gái dường như cũng mến cậu. Nhưng Chris lại bị bỏ mặc theo cách nào đó rất dễ nhận ra. Bất chấp trí thông minh và lòng hiếu kỳ của mình, Chris lại hay nổi cáu, giận dữ, tuyệt vọng.

Tất cả những điều này được thể hiện qua hình thái vật chất là chiếc xe bán tải hiệu Ford, đời 1972 màu xanh dương của cậu ấy. Chiếc xe đầy tai tiếng này có ít nhất một vết lõm ở mỗi phần tư khung sườn của phần thân xe bên ngoài vốn bị hư hại. Tệ hơn, số vết lõm bên trong xe cũng nhiều không kém. Chúng xuất hiện do tác động từ bộ phận cơ thể của bạn bè lên bề mặt trong xe, do chính những tai nạn liên tiếp tạo nên các vết lõm bên ngoài. Chiếc xe bán tải của Chris trông như bộ xương ngoài của một người theo chủ nghĩa hư vô. Nó có một miếng dán hoàn hảo ở bộ hãm xung: Hãy cảnh giác - Thế giới luôn cần thêm sự cảnh giác. Sự mỉa mai mà nó tạo ra kết hợp với các vết lõm càng khéo léo nâng chiếc xe lên thành “sân khấu kịch lố bịch”. Và chuyện này hầu như chẳng có gì tình cờ cả (có thể nói như vậy).

Mỗi lần Chris đụng xe, cha cậu sẽ sửa nó và mua cho cậu một món gì đó khác. Cậu ấy đã có một chiếc xe máy và một chiếc xe tải chuyên dùng để bán kem. Cậu không quan tâm mấy đến chiếc xe máy của mình và cũng chẳng bán được cây kem nào. Cậu thường tỏ sự bất mãn với cha mình và cả mối quan hệ giữa họ. Cha Chris cũng đã già, không được khỏe và chỉ được chẩn đoán là mắc bệnh sau nhiều năm chịu đựng. Ông mất hết sức sống vốn có. Có lẽ ông không thể dành đủ sự quan tâm đến con trai của mình. Có lẽ đó là những gì đã phá vỡ mối quan hệ giữa họ.

Chris có một người em họ nhỏ hơn hai tuổi tên là Ed. Tôi yêu mến cậu bé này nhiều như bạn yêu quý đứa em họ của người bạn thời thiếu niên vậy. Cậu bé là một đứa trẻ cao lớn, thông minh, có duyên và ưa nhìn. Và cu cậu cũng hóm hỉnh nữa. Nếu bạn gặp Ed lúc cu cậu 12 tuổi, hẳn bạn sẽ nghĩ rằng cậu bé sẽ có một tương lai tốt đẹp. Nhưng Ed đã từ từ tuột dốc. Cậu bỏ học giữa chừng và để mặc dòng đời cuốn trôi. Cậu không hay cáu giận như Chris, nhưng lại hoang mang. Nếu quen biết bạn bè của Ed, bạn có thể nói rằng áp lực từ bạn bè đồng lứa đã khiến cậu tuột dốc như thế. Tuy nhiên, bạn bè đồng trang lứa lại không lạc lối và sa ngã như cậu ấy; dù nhìn chung chúng cũng chẳng tươi sáng hơn là mấy. Đó cũng là trường hợp của Ed và Chris. Tình hình có vẻ không hề được cải thiện khi họ khám phá ra cần sa. Cần sa không xấu hơn rượu bia đối với tất cả mọi người. Đôi khi, dường như nó còn giúp mọi người khá hơn. Nhưng nó lại không cải thiện Ed và cũng không giúp Chris tốt lên được.

Để giải khuây suốt những đêm dài, Chris, tôi, Ed và những thanh thiếu niên khác đã lái xe hơi và xe bán tải đời 1970 vòng quanh thị trấn. Chúng tôi xuôi xuống Đường Chính, đi dọc Đại lộ Đường sắt, băng qua trường trung học, vòng sang khu phía bắc của thị trấn, sang phía tây hoặc lên lại Đường Chính, vòng sang phía bắc của thị trấn rồi chạy về phía đông, cứ thế lặp lại một nhịp điệu không ngừng nghỉ. Nếu không lái xe vào thị trấn, chúng tôi sẽ lái đến vùng nông thôn. Một thế kỷ trước, các nhà khảo sát đã vẽ ra một bản đồ lưới bao la trên toàn bộ diện tích 300 nghìn dặm vuông của vùng đại thảo nguyên phía tây. Cứ hai dặm về phía bắc, sẽ có một con đường cày sỏi kéo dài vô tận từ đông sang tây. Mỗi dặm về phía tây, sẽ lại có một đường khác kéo từ bắc xuống nam. Và chúng tôi không bao giờ chạy ra khỏi những con đường ấy.

BÃI ĐẤT HOANG CỦA LŨ THIẾU NIÊN

Nếu không vòng quanh thị trấn và vùng nông thôn lân cận, chúng tôi sẽ đến một buổi tiệc. Một số người trưởng thành còn tương đối trẻ (hoặc một vài kẻ lớn tuổi hơn trông khá đáng sợ) thường tiếp đãi bạn bè tại nhà mình. Sau đó, ngôi nhà này sẽ trở thành chốn tạm bợ cho đủ loại người tiệc tùng trác táng, nhiều người trong số họ bắt đầu gây rối nghiêm trọng, hoặc nhanh chóng trở thành như thế khi say. Một bữa tiệc cũng có thể diễn ra rất đột ngột, khi các vị phụ huynh của bọn thiếu niên vô tư rời khỏi thị trấn. Trong trường hợp đó, những người ngồi trong xe ô tô hoặc xe tải thường xuyên lui tới sẽ thấy đèn trong nhà bật sáng, nhưng lại không có chiếc xe gia đình tại đó. Điều này không hề tốt. Mọi thứ có thể vượt tầm kiểm soát một cách nghiêm trọng.

Tôi không thích các buổi tiệc của bọn choai choai. Tôi cũng chẳng thương nhớ vấn vương gì họ. Họ là những kẻ có thái độ sống tiêu cực. Ánh đèn được bật ở chế độ lập lòe, khiến cho nhận thức của con người giảm xuống mức tối thiểu. Tiếng nhạc lớn đến nỗi người ta không trò chuyện được. Mà dù sao cũng chẳng có gì để nói trong trường hợp này. Luôn có vài kẻ tâm thần trong thị trấn đến tham dự. Mọi người uống rượu và hút thuốc rất nhiều. Cảm giác buồn thảm, ngột ngạt không mục đích bao trùm mọi lúc và chẳng có gì xảy ra cả (trừ khi bạn đếm số lần gã bạn điềm đạm của mình vừa say xỉn, vừa bắt đầu vung khẩu súng săn được lên nòng đủ 12 viên đạn; hoặc số lần cô gái mà tôi đã cưới sau này lăng mạ cái gã cầm dao đe dọa cô ấy với vẻ khinh rẻ; hoặc số lần một anh bạn khác leo lên một cái cây lớn, đu ra ngoài nhánh và rơi đập lưng xuống đất, sống dở chết dở ngay cạnh ngọn lửa trại mà chúng tôi đã thắp. Và chính xác một phút ngay sau đó, gã bạn chí cốt của anh ta cũng sẽ làm theo).

Không ai biết họ đang làm trò gì ở những bữa tiệc ấy. Tìm kiếm một người cổ vũ chăng? Hay chờ đợi một điều không bao giờ đến? Mặc dù trước đây, người ta thích các nữ cổ động viên hơn hẳn (dù rất hiếm có đội cổ vũ ở thị trấn chúng tôi), nhưng “một điều không bao giờ đến” lại đúng với sự thật hơn. Tôi cho rằng sẽ lãng mạn hơn rất nhiều nếu chúng ta chớp lấy cơ hội lao vào những điều hứa hẹn hơn vì vốn đã chán ngấy mọi thứ đến tận cổ. Nhưng không phải thế. Tất cả chúng tôi đều bất cần, luôn mất hứng thú và sống thiếu trách nhiệm từ thuở “trẻ người non dạ” nên không thể tham gia vào các câu lạc bộ tranh biện, các khóa huấn luyện không quân, hay đội tuyển thể thao của trường mà người lớn đã cố gắng tổ chức cho mình. Làm bất cứ chuyện gì không phải là việc hay ho. Tôi không biết cuộc sống thiếu niên thế nào trước khi những nhà cách mạng thời cuối thập niên 1960 khuyên tất cả những người trẻ hãy hiểu rõ thực tế, tìm niềm hứng thú và bỏ học. Liệu có ổn không nếu một cậu thiếu niên cống hiến hết mình cho một câu lạc bộ vào năm 1955? Vì chắc chắn 20 năm sau, điều đó là không ổn. Rất nhiều người trong số chúng tôi đã tìm niềm hứng thú và bỏ học lúc ấy. Nhưng lại không có mấy người thấu đạt tình hình.

Tôi muốn được sống ở một nơi khác và tôi không phải là người duy nhất. Rốt cuộc thì tất cả những ai đã rời khỏi Fairview - nơi mà tôi lớn lên - đều biết họ sẽ bỏ xứ đi từ hồi 12 tuổi. Tôi biết thế. Vợ tôi, người đã cùng tôi lớn lên trên một con phố của hai gia đình, cũng biết thế. Những người bạn của tôi, dù rời bỏ thị trấn hay không, cũng biết thế; bất kể họ đã chọn đi trên con đường nào. Có một kỳ vọng bất thành lời trong các gia đình nơi có người đang theo học đại học là: “Ra đi là điều hiển nhiên”. Đối với những gia đình có dân trí thấp, một tương lai với tới ngôi trường đại học vốn không nằm trong nhận thức của họ. Không phải vì họ thiếu tiền. Học phí để học lên cao rất thấp vào thời điểm đó; việc làm tại Alberta rất phong phú và còn được trả lương cao. Tôi từng kiếm được nhiều tiền hơn vào năm 1980 khi làm việc tại một nhà máy gỗ dán so với bất kỳ công việc nào khác trong suốt 20 năm. Chẳng có ai bỏ đại học vì nhu cầu tài chính tại Alberta, vùng đất đầy dầu mỏ ở thập niên 1970 cả.

MỘT VÀI NGƯỜI BẠN KHÁC BIỆT VÀ MỘT SỐ KHÁC CŨNG GIỐNG HỌ

Thời trung học, sau khi nhóm bạn nối khố của tôi đã bỏ học hết, tôi kết bạn với hai người mới. Họ đến Fairview với tư cách học sinh nội trú. Không có trường nào đào tạo bậc sau lớp chín ở vùng quê xa xôi hẻo lánh đúng với cái tên Hẻm núi Gấu (Bear Canyon) của họ. Có thể nói hai người ấy là một cặp đôi tương đối tham vọng; thẳng thắn và đáng tin cậy, nhưng cũng khá ngầu và rất hóm hỉnh. Khi tôi rời thị trấn để theo học Đại học Vùng Grande Prairie cách đó khoảng 90 dặm, một trong hai người họ đã trở thành bạn cùng phòng của tôi. Người còn lại đến nơi khác để theo đuổi sự nghiệp học vấn cao hơn. Cả hai đều có tinh thần cầu tiến. Quyết định của họ đã tiếp thêm động lực cho tôi.

Tôi là một người ít nói nhưng hạnh phúc khi ở đại học. Tôi đã tìm thấy một nhóm đồng bạn khác đông hơn có cùng chí hướng. Người bạn đến từ Hẻm núi Gấu của tôi cũng gia nhập nhóm này. Tất cả chúng tôi đều say mê văn học và triết học. Chúng tôi điều hành Hội Sinh viên. Chúng tôi cũng là những người đầu tiên trong Hội tạo ra lợi nhuận cho tổ chức bằng các tiết mục khiêu vũ trong trường. Sao có thể thua lỗ khi bán bia cho bọn nhóc sinh viên? Chúng tôi thành lập một tờ báo. Chúng tôi được các vị giáo sư ngành khoa học chính trị, sinh học và văn học Anh biết đến trong các buổi hội thảo nhỏ đặc thù ngay cả khi còn là sinh viên năm nhất. Các giảng viên biết ơn lòng nhiệt huyết của chúng tôi và đã dạy dỗ chúng tôi rất tốt. Chúng tôi đang xây dựng một cuộc sống tốt đẹp hơn.

Tôi đã vứt bỏ rất nhiều điều trong quá khứ. Tại một thị trấn nhỏ, mọi người đều biết bạn là ai. Bạn kéo lê những năm tháng dài dằng dặc phía sau như một con chó chạy lông nhông với mớ lon thiếc được gắn vào đuôi. Bạn không thể thoát khỏi con người lúc trước của mình. Tạ ơn Chúa vì khi ấy không phải tất cả mọi thứ đều có trên mạng, nhưng chúng cũng đã được lưu giữ lại sâu sắc không kém, trong những kỳ vọng và ký ức vừa có thể, vừa không thể diễn đạt thành lời của mọi người.

Khi bạn dịch chuyển, mọi thứ sẽ bị đảo lộn, ít nhất cũng trong chốc lát. Điều đó thật căng thẳng, nhưng bên trong sự hỗn loạn là những tiềm năng khả dĩ mới. Mọi người, bao gồm cả bạn, không thể vùi mình trong những quan niệm cũ kĩ. Bạn vùng thoát ra khỏi lối mòn. Bạn có thể tạo nên những lối mòn mới, để mọi người nhắm đến những điều tốt đẹp hơn. Tôi nghĩ đây chỉ là một sự phát triển tự nhiên. Tôi nghĩ rằng những ai tiến lên sẽ có - và muốn có - cùng chung một trải nghiệm như phượng hoàng trỗi dậy từ tro tàn. Nhưng điều đó không phải lúc nào cũng đúng.

Có lần, khi chừng 15 tuổi, tôi đi cùng với Chris và một người bạn khác - Carl - đến Edmonton, một thành phố với 600 nghìn dân. Carl chưa bao giờ đặt chân đến thành phố. Điều này không phải hiếm. Từ Fairview đến Edmonton là một chuyến khứ hồi những 800 dặm. Tôi đã đến đó đôi ba lần, lúc cùng đi với ba mẹ, lúc đi một mình. Tôi thích sự ẩn danh mà thành phố này mang lại. Tôi thích những khởi đầu mới. Tôi thích được thoát khỏi thứ văn hóa niên thiếu chán chường và gò bó tại quê hương mình. Nên tôi đã thuyết phục hai người bạn cùng đi chuyến ấy. Nhưng họ lại không có cùng trải nghiệm như tôi. Ngay khi chúng tôi đến, Chris và Carl muốn mua vài cái bình. Chúng tôi đi thẳng đến những vùng của Edmonton trông hệt như những nơi tồi tệ nhất của Fairview. Chúng tôi đã tìm thấy những gã buôn bán cần sa trên cùng một con phố chợ đen. Chúng tôi đã trải qua một cuối tuần say túy lúy trong phòng khách sạn. Mặc dù đã đi một quãng đường khá xa, nhưng chúng tôi lại chẳng đến đâu cả.

Vài năm sau đó, tôi đã chứng kiến một trường hợp thậm chí còn nổi bật hơn trải nghiệm trên. Tôi đã chuyển đến Edmonton để hoàn thành bằng đại học của mình. Tôi sống trong một căn hộ cùng với em gái mình; con bé theo học nghề y tá. Con bé cũng mới đến. (Ít năm sau, con bé đã trồng dâu tây tại Na Uy, tiến hành các cuộc đi săn xuyên khắp châu Phi, buôn lậu xe tải qua vùng sa mạc Sahara từng bị quấy nhiễu bởi người Tuareg và trông nom những chú dã nhân mồ côi tại Congo). Chúng tôi đã có một nơi ở đẹp đẽ trong một căn hộ cao tầng mới, nhìn ra thung lũng rộng lớn của dòng sông Saskatchewan nằm ở phía Bắc. Chúng tôi nhìn thấy khung cảnh đường chân trời của thành phố. Tôi từng mua một cây đàn dương cầm đứng hiệu Yamaha mới xinh đẹp trong cơn cuồng nhiệt. Nơi này trông thật tươi đẹp.

Tôi nghe tin Ed - người em họ của Chris - đã chuyển đến sống ở thành phố này. Tôi cứ nghĩ rằng đó là điều tốt. Một ngày nọ, cậu bé gọi điện thoại cho tôi. Tôi mời cậu đến nhà. Tôi muốn biết cậu ấy đang làm ăn sinh sống thế nào. Tôi hy vọng cậu gặt hái được vài thành công dựa trên tiềm năng mà tôi từng nhận thấy ở cậu. Nhưng chuyện không diễn ra như thế. Ed xuất hiện với vẻ già dặn, đầu hói và lưng thì hơi khòm khòm. Cậu ấy rất giống một người trưởng thành trẻ tuổi thất bại hơn là một thanh niên đầy tiềm năng. Đôi mắt Ed hằn lên những vệt đỏ của kẻ dùng ma túy thường xuyên. Ed từng nhận làm một số công việc - cắt cỏ và tạo cảnh quan theo thời vụ - vốn hợp với sinh viên đại học làm bán thời gian hoặc ai đó không tìm được việc nào khá hơn, ngoài một công việc thấp kém khốn khổ nếu so với sự nghiệp của một gã thông minh.

Ed đến cùng với một người bạn.

Tôi vẫn nhớ như in người bạn của Ed. Gã ta đang phê thuốc. Người gã như phát sốt. Hắn “chơi” thuốc đến mức khô rạc cả người. Mái đầu của hắn không thể nào đội trời chung với căn hộ sạch đẹp, văn minh của chúng tôi được. Em gái tôi cũng ở đấy. Em ấy biết Ed. Em đã từng nhìn thấy những điều như vậy trước đây. Nhưng tôi vẫn không vui vì Ed đã đưa gã này vào nơi ở của anh em tôi. Ed ngồi xuống. Gã bạn của Ed cũng ngồi xuống, dù không rõ hắn có nhận thức được hay không. Quả là một bi kịch. Dù đang phê thuốc, nhưng Ed vẫn có cảm giác xấu hổ. Chúng tôi nhấm nháp bia. Gã bạn của Ed nhìn lên trên trần nhà rồi lẩm bẩm: “Phân tử trong người tao đang chạy tán loạn trên trần.” Chẳng có lời nào thành thật hơn thế.

Tôi kéo Ed sang và nói một cách rất lịch sự rằng cậu ấy phải đi thôi. Tôi bảo đáng ra cậu không nên đưa gã bạn kinh tởm vô dụng này đến cùng. Cậu gật đầu và đã hiểu. Điều đó đã khiến mọi chuyện còn tệ hơn. Sau đó, người anh họ của cậu, Chris, đã viết cho tôi một bức thư nói về sự việc này. Tôi đã đưa nó vào cuốn sách đầu tiên của mình - Những tấm bản đồ của ý nghĩa: Kiến trúc của niềm tin xuất bản năm 1999: “Trước đây, tôi có những người bạn”, Chris viết. “Bất cứ ai xem thường bản thân đủ nhiều thì có thể tha thứ được cho tính tự coi thường bản thân của tôi.”

Điều gì đã khiến Chris, Carl và Ed không thể (hoặc tệ hơn là không muốn) hành động nhằm thay đổi tình bạn của họ và cải thiện hoàn cảnh sống? Phải chăng nó là điều không thể tránh khỏi - hậu quả của những hạn chế, những bệnh tật và chấn thương hình thành trong quá khứ? Suy cho cùng, con người biến đổi cực kỳ khác biệt theo những cách dường như có cấu trúc và mang tính quyết định. Mọi người đều khác nhau về trí tuệ, điều quyết định phần lớn khả năng học hỏi và thay đổi. Mỗi người đều có những tính cách khác biệt. Có người năng động và cũng có người thụ động. Có người luôn lo lắng và cũng có người điềm tĩnh. Với mỗi cá nhân có động lực đạt thành tựu, thì sẽ lại có một kẻ khác lười nhác. Mức độ của những sự khác biệt là một phần thiết yếu của con người. Nó lớn hơn những gì mà kẻ lạc quan ước chừng và kỳ vọng. Và còn có một chứng bệnh - về mặt thể chất lẫn tinh thần, có thể được chẩn đoán hoặc vô hình - hạn chế và định hình cuộc sống của chúng ta hơn thế nữa.

Chris đã mắc chứng loạn thần kinh ở tuổi 30, sau nhiều năm chìm đắm trong sự điên loạn. Không lâu sau đó, cậu ấy tự sát. Liệu thói quen sử dụng cần sa quá liều có đóng vai trò khuếch đại sự điên loạn này, hay nó chỉ là một phương thuốc tự chữa có thể được cảm thông? Cần sa đã bị cấm dùng trong các toa thuốc giảm đau của bác sĩ tại một số bang, mà Colorado là một ví dụ. Có lẽ đây là điều tốt cho Chris thay vì tồi tệ hơn. Có lẽ nó sẽ giúp cậu vơi bớt nỗi đau khổ thay vì khiến cậu ngày càng bất ổn hơn. Liệu đó có phải là triết lý hư vô mà cậu đã nuôi dưỡng để mở đường cho sự suy sụp cuối cùng của mình? Hay chính triết lý hư vô đó là hậu quả tất yếu từ sức khỏe xấu thực sự, hoặc chỉ là sự hợp lý hóa khôn ngoan cho việc không muốn sống một cách có trách nhiệm? Tại sao cậu ta - giống như em họ mình và những người bạn khác của tôi - cứ liên tục chọn ở bên những người và những nơi chẳng mấy tốt đẹp?

Đôi lúc, khi người ta có nhận định thấp kém về giá trị của chính họ, hay có lẽ khi họ từ chối nhận trách nhiệm về cuộc sống của mình - họ sẽ chọn một người bạn mới và chính xác là kiểu người gây rắc rối trong quá khứ. Những người như vậy không tin là họ xứng đáng với điều gì đó tốt đẹp hơn - nên họ không kiếm tìm nó. Hoặc có lẽ họ không muốn nhận thêm những rắc rối từ những điều tốt đẹp hơn đó. Freud gọi đây là “sự cưỡng bách lặp lại”. Ông cho rằng nó là một động lực vô thức nhằm lặp lại những nỗi kinh hoàng của quá khứ - đôi khi, có thể thiết lập những nỗi kinh hoàng đó một cách chính xác hơn; đôi khi để thành thục nó một cách chủ động hơn; và đôi khi chỉ vì không còn lựa chọn nào khác. Con người tạo ra thế giới của họ bằng những công cụ mà họ nắm trong tay. Các công cụ lỗi tạo ra kết quả sai. Việc sử dụng lặp đi lặp lại các công cụ lỗi này sẽ dẫn đến kết cuộc là những hậu quả sai trái như nhau. Chính vì lẽ này mà những ai không học hỏi được từ quá khứ sẽ tự hủy hoại bản thân vì tái sử dụng nó. Đó là một phần số phận. Đó là một phần bất lực. Đó là một phần… không sẵn lòng học hỏi? Từ chối học hỏi? Hay là có động cơ từ chối học hỏi?

GIẢI CỨU KẺ BỊ ĐỌA ĐÀY

Mỗi người chọn cho mình bạn bè xấu vì những lý do khác nhau. Đôi khi vì họ muốn giải cứu ai đó. Đây là hành động điển hình hơn cả ở thanh thiếu niên, mặc dù sự thúc đẩy vẫn tồn tại giữa những người lớn tuổi quá dễ bằng lòng hoặc vẫn còn ngây thơ, hoặc những người chấp nhận mù quáng. Ai đó có thể phản đối rằng: “Nhìn thấy điều tốt đẹp nhất ở một người chỉ mới ở mức đúng đắn mà thôi. Đức hạnh cao đẹp nhất là khao khát giúp đỡ.” Nhưng không phải ai thất bại cũng là nạn nhân và không phải ai đang ở đáy sâu cũng muốn vươn lên, mặc dù có rất nhiều người mong muốn và xoay xở làm được. Tuy nhiên, người ta thường chấp nhận hoặc thậm chí khuếch đại nỗi đau của chính mình cũng như của người khác, nếu họ có thể trưng nó ra như bằng chứng cho sự bất công của thế giới. Ở đây không thiếu những kẻ áp bức trong số những người bị đàn áp; ngay cả khi ở vị thế thấp kém, nhiều người trong số họ vẫn chỉ là những kẻ học đòi bạo lực. Đó là con đường dễ dàng nhất để ta lựa chọn, từng giây từng phút, dù cuối cùng nó chẳng mang lại gì ngoài Địa Ngục về lâu dài.

Hãy hình dung một người nào đó đang không ổn. Anh ta cần sự giúp đỡ. Anh ta thậm chí muốn được ai đó giúp đỡ. Nhưng không dễ phân biệt giữa người thực sự muốn và cần được giúp đỡ với người chỉ đơn thuần lợi dụng một người cứu giúp hảo tâm. Sự phân biệt này khó với cả những người muốn, cần và lợi dụng sự giúp đỡ. Một người đã cố gắng nhưng thất bại, được tha thứ, rồi lại tiếp tục cố gắng nhưng thất bại, và lại được tha thứ, cũng thường là người muốn mọi người tin vào độ xác thực của tất cả những điều mà họ đang cố gắng làm.

Khi sự thật thà ngây thơ không chỉ là duy nhất, thì sự cố gắng cứu giúp ai đó thường được tiếp thêm bởi tính tự phụ và ái kỷ. Điều tương tự đã được trình bày chi tiết trong cuốn Bút ký dưới hầm của nhà văn Nga Fyodor Dostoevsky, mở đầu bằng những dòng nổi tiếng: “Tôi là một kẻ mang bệnh… Tôi là một kẻ độc ác. Tôi là một người tẻ nhạt. Tôi tin rằng mình bị đau gan.” Đó là lời thú tội của một kẻ trú ẩn khốn khổ, kiêu căng trong thế giới đen tối của sự hỗn loạn và tuyệt vọng. Ông tự mổ xẻ bản thân mình theo cách phũ phàng, nhưng đây chỉ là cách trả giá cho 100 tội lỗi, dù thực tế ông đã phạm cả nghìn lỗi. Sau đó, tưởng tượng rằng mình được chuộc lỗi, người đàn ông dưới hầm đã phạm vào tội lỗi nghiêm trọng nhất cuộc đời. Ông đã chu cấp cho một người bất hạnh thật sự - Liza - một cô gái mại dâm đang rơi vào cảnh tuyệt vọng trên đường phố thế kỷ XIX. Ông mời cô ghé nhà chơi và hứa hẹn sẽ giúp cô quay trở lại con đường đời đúng đắn. Trong khi chờ đợi cô xuất hiện, những ảo tưởng của ông càng lúc càng xoay vần nhiều hơn:

Nhưng một ngày lại trôi đi, rồi ngày thứ hai, ngày thứ ba, vẫn không thấy nàng đến. Hễ nàng không đến là tôi yên tâm hơn hẳn. Tôi thậm chí còn trơ trẽn khoái chí sau mỗi 9 giờ, đôi khi bắt đầu mơ mộng ngọt ngào kiểu như: Mình sẽ cứu rỗi Liza… nghĩa là chỉ cần thuyết giáo cho nàng nghe khi nàng tới thăm mình…. Mình sẽ giáo hóa nàng, sẽ khai trí cho nàng. Rồi cuối cùng mình cũng sẽ để ý thấy là nàng yêu mình, yêu say đắm. Nhưng mình sẽ giả vờ như không hiểu (mình cũng không rõ tại sao mình làm như vậy, có lẽ chỉ để gây ấn tượng chăng). Rồi hết sức bối rối, cảm động và rưng rưng nước mắt, nàng quỳ xuống chân mình và nói rằng mình là vị cứu tinh của nàng và yêu mình hơn mọi thứ trên đời…

Người đàn ông dưới hầm chẳng có gì ngoài nỗi ái kỷ được nuôi dưỡng bởi những ảo tưởng như thế. Liza đã bị chính chúng tàn phá cuộc đời. Sự cứu rỗi mà ông đề xuất cho những đòi hỏi của cô ấy thì vượt xa hơn những lời cam kết và tính chín chắn mà người đàn ông dưới hầm này sẵn sàng và có thể chu cấp. Ông ta chỉ đơn giản không có nhân cách để nhận thấy nó - một điều mà ông nhanh chóng nhận ra và cũng hợp lý hóa nhanh không kém. Liza cuối cùng đã đến căn hộ tồi tàn của ông với hy vọng tìm một lối thoát, đánh cược mọi thứ vào chuyến thăm này. Cô nói với người đàn ông dưới hầm rằng cô muốn rời bỏ cuộc sống hiện tại. Và phản ứng của ông ta ra sao?

“Tại sao cô lại tới đây với tôi, làm ơn nói cho tôi biết đi?” - tôi mở lời, tiếng nói như bị tắc trong hơi thở và tôi cũng chẳng cần theo mối liên hệ logic nào hết. Tôi tuôn hết ra trong một lúc, trong một hơi. Tôi cũng chẳng gặp khó khăn nào để bắt đầu. “Tại sao cô lại đến? Cô hãy trả lời đi! Trả lời ngay!” - Tôi la lớn, không còn biết mình đang làm gì. “À, tôi xin trả lời thay cô nhé! Cô đến vì hôm đó tôi đã nói cho cô nghe những lời cảm động, cô mủi lòng và cô muốn được nghe những lời ủy mị ấy thêm nữa. Nhưng cô nên biết rằng hôm ấy tôi chỉ đang cười nhạo cô thôi. Và hôm nay tôi cũng cười nhạo cô đấy. Mà làm gì phải run bần bật lên thế kia? Phải! Tôi đã cười cô đấy! Tối hôm ấy người ta đã làm nhục tôi trong bữa ăn - đó là những tên đến đó trước tôi. Tôi đến chỗ ấy cốt để rửa nhục với một tên trong bọn chúng, tên lính đó; nhưng tôi đã không làm được vì không tìm thấy bọn chúng. Nhưng tôi phải đổ cái nhục của tôi lên đầu ai đó để giành quyền làm nhục về cho tôi; đúng lúc cô ở đấu đến, tôi đã đổ nó lên đầu cô và cười nhạo cô. Tôi đã bị làm nhục, cho nên tôi cũng muốn làm nhục. Người ta đã đối xử với tôi như miếng giẻ rách thì tôi cũng muốn tỏ cái uy quyền của tôi… Câu chuyện là thế đấy. Còn cô, cô cứ tưởng là tôi đến để thực tình cứu vớt cô. Có phải không? Có đúng vậy không? Cô đã tưởng thế chứ gì?”

Tôi biết trước là nàng sẽ rối trí và không thể hiểu được chính xác hoàn toàn, nhưng cũng biết rằng nàng sẽ hiểu bản chất vấn đề. Quả nhiên nàng hiểu thật. Mặt nàng tái đi, cố nói nhưng đôi môi lại lắp bắp đau đớn. Rồi nàng ngồi phịch xuống ghế như vừa bị rìu đốn lên người. Sau tất cả, nàng vẫn nghe tôi nói, miệng mấp máy, mắt mở to, toàn thân run rẩy vì khiếp hãi. Cái thứ cay độc, cái cay độc của kẻ yếm thế là tôi đã hoàn toàn bóp nghẹt nàng…

Cách lên mặt tỏ vẻ ta đây, lối vô ý tứ và ác ý rành rành của người đàn ông dưới hầm đã phá tan những hy vọng cuối cùng của Liza. Ông ta hiểu rõ điều này. Tệ hơn nữa: Điều gì đó trong ông luôn nhắm thẳng vào những điều như thế. Và ông cũng biết điều đó. Nhưng một tên hung đồ tuyệt vọng về thói tàn ác của mình không thể trở thành người hùng. Người hùng là điều gì đó tích cực, chứ không chỉ là thiếu vắng cái ác.

Nhưng bạn có thể phản đối rằng Chúa Giê-su đã làm bạn với những kẻ thu thuế và gái mại dâm. Làm sao tôi dám phỉ báng động cơ của những người đang cố gắng giúp đỡ cơ chứ? Nhưng Chúa Giê-su là mẫu hình hoàn hảo của con người. Còn bạn chỉ là bạn thôi. Làm sao bạn biết rằng những cố gắng, nỗ lực của bản thân mà bạn mang đến cho ai đó - hoặc cho chính bạn - có đẩy họ xuống sâu hơn không? Hãy hình dung trường hợp của một quản đốc giám sát một nhóm công nhân rất giỏi. Tất cả đều cố gắng đạt đến một mục tiêu chung. Hãy hình dung rằng họ chăm chỉ, tài trí, sáng tạo và đoàn kết. Nhưng người giám sát cũng phải chịu trách nhiệm cho những công nhân có vấn đề, những người làm việc không tốt ở nơi khác. Nhằm truyền động lực phù hợp, một nhà quản lý có thiện ý sẽ đưa đối tượng có vấn đề ấy vào sinh hoạt chung với nhóm người ưu tú, với hy vọng cải thiện anh ta bằng những gương sáng. Điều gì sẽ xảy ra? - Tài liệu tâm lý sẽ làm sáng tỏ vấn đề này. Có phải kẻ lầm lạc sẽ vươn người đứng thẳng dậy ngay lập tức và bay cao? Không! Thay vào đó, cả nhóm này sẽ suy đồi. Kẻ mới đến vẫn còn hoài nghi, ngạo mạn và dễ bị kích động. Anh ta sẽ phàn nàn. Anh ta sẽ trốn tránh. Anh ta bỏ những cuộc họp quan trọng. Công việc chất lượng thấp của anh gây nên trì trệ, khiến cho người khác phải nhúng tay vào hoàn thành. Nhưng anh ta vẫn được trả lương như các đồng nghiệp khác. Những công nhân chăm chỉ xung quanh bắt đầu cảm thấy họ bị phản bội. Mỗi người sẽ nghĩ rằng: “Tại sao mình phải vất vả nai lưng hoàn thành dự án này, trong khi thành viên mới của nhóm chẳng bao giờ đổ giọt mồ hôi nào?” Điều tương tự cũng sẽ xảy ra khi các vị cố vấn có thiện ý sắp xếp một cậu trai chểnh mảng vào giữa những bạn bè đồng trang lứa tương đối văn minh. Sự chểnh mảng này sẽ lan rộng chứ không phải sự ổn định. Đi xuống bao giờ cũng dễ hơn là đi lên.

Có lẽ bạn cứu giúp ai đó vì bạn là người mạnh mẽ, rộng lượng, có trách nhiệm và muốn làm điều đúng đắn. Nhưng cũng có thể - và rất có thể - rằng bạn đơn thuần chỉ muốn tạo sự chú ý đến thiện chí và lòng trắc ẩn vô tận của mình. Hoặc bạn có thể cứu giúp ai đó vì muốn thuyết phục bản thân rằng sức mạnh tính cách không chỉ là sản phẩm phụ do vận may và sinh quán của mình. Hoặc có thể vì bạn sẽ trông có vẻ đức hạnh hơn khi đứng cạnh một kẻ hoàn toàn vô trách nhiệm.

Đầu tiên, hãy giả dụ rằng bạn đang làm việc dễ dàng nhất, chứ không phải việc khó khăn nhất.

Chứng nghiện rượu vô độ của bạn khiến cho thú chè chén của tôi có vẻ tầm thường. Những cuộc nói chuyện nghiêm túc dài lê thê của tôi với bạn về cuộc hôn nhân đổ vỡ thê thảm của bạn sẽ thuyết phục cả hai chúng ta rằng: Bạn đang cố gắng làm mọi thứ trong khả năng, còn tôi đang dốc hết sức giúp bạn. Nó có vẻ như sự nỗ lực. Nó giống như sự tiến bộ. Nhưng sự cải thiện thực sự đòi hỏi nhiều hơn từ cả hai người các bạn. Bạn có chắc chắn rằng kẻ đang kêu gào cứu giúp kia chưa từng có cả nghìn lần quyết định chấp nhận nỗi đau vô nghĩa và ngày càng tệ hại hơn, đơn giản vì như thế dễ hơn là gánh vác bất kỳ trách nhiệm thực sự nào? Có khi nào bạn đang ảo tưởng không? Có thể nào thái độ khinh miệt của bạn sẽ cao cả hơn lòng thương xót?

Hoặc có thể bạn chẳng có kế hoạch thực sự nào (hoặc chẳng thực tế mấy) để giải cứu một ai. Bạn đang giao du với những người ảnh hưởng không tốt đến mình không phải vì như thế tốt đẹp hơn cho bất kỳ ai, mà vì điều đó dễ dàng hơn. Bạn biết điều đó. Bạn bè của bạn biết điều đó. Tất cả các bạn đều bị ràng buộc với một hợp đồng ngầm ẩn - cùng nhắm vào chủ nghĩa hư vô, sự thất bại và nỗi đau khổ của kẻ ngu xuẩn nhất. Bạn đã quyết định hy sinh tương lai cho đến tận lúc này. Bạn chẳng nói gì về nó. Bạn chẳng hề tập hợp cả hội cùng nhau và nói: “Hãy chọn con đường dễ dàng hơn. Hãy nuông chiều mọi thứ mà khoảnh khắc này mang lại. Và hơn nữa, hãy nhất trí đừng đánh động lẫn nhau. Bằng cách đó, chúng ta có thể dễ dàng quên đi những gì mình đang làm.” Bạn chẳng đề cập gì đến điều đó cả. Nhưng tất cả các bạn đều biết điều gì thực sự đang diễn ra.

Trước khi giúp đỡ ai đó, bạn nên khám phá lý do người đó gặp rắc rối. Bạn không nên đơn thuần cho rằng họ là nạn nhân đáng thương của các tình huống bất công và bị lợi dụng. Đó là lời giải thích hiếm gặp nhất, chứ không phải chắc chắn nhất. Theo kinh nghiệm của tôi - về mặt lâm sàng và trường hợp khác - điều này chẳng bao giờ đơn giản cả. Bên cạnh đó, nếu bạn tin vào câu chuyện rằng mọi điều khủng khiếp cứ tự nó xảy ra và nạn nhân không phải chịu trách nhiệm cá nhân nào, bạn sẽ chối bỏ mọi điều ở người ấy trong quá khứ (và ngụ ý ở cả hiện tại lẫn tương lai). Theo nghĩa này, bạn sẽ tước hết mọi sức mạnh nơi họ.

Nhiều khả năng một cá nhân cụ thể vừa quyết định từ chối con đường tiến lên chỉ vì nó khó khăn. Đó có thể là giả định đã được ngầm định trong bạn khi đối mặt với tình huống như thế. Bạn nghĩ rằng điều đó quá khắc nghiệt. Có thể bạn đúng. Có lẽ đó là một bước đi quá xa. Nhưng hãy xét đến điều này: Thất bại là điều dễ hiểu. Không ai cần lời giải thích cho sự tồn tại của nó. Tương tự, nỗi sợ hãi, hận thù, thói nghiện ngập, sự lang chạ, phản bội và lừa dối cứ thế tồn tại mà không cần lời giải thích. Sự tồn tại của thói xấu xa hay mê đắm không cần đến lời giải thích. Thói xấu rất dễ xuất hiện. Thất bại cũng thế. Thật dễ để không phải vác gánh nặng trên vai. Thật dễ để không phải suy nghĩ, hành động và bận tâm. Thật dễ để bỏ mặc những việc cần làm hôm nay đến ngày mai, và chìm đắm trong những thú vui rẻ tiền của hôm nay suốt những năm tháng tiếp theo. Giống như nhân vật người cha tai tiếng trong loạt phim hoạt hình Simpson đã nói, ngay trước khi nốc hết một lọ sốt mayonnaise trộn lẫn rượu vodka: “Đó là vấn đề của Homer[27] trong Tương lai. Tôi chẳng thèm ghen tỵ với gã ta đâu nhé!”

Làm sao tôi biết rằng nỗi đau của bạn không phải là yêu cầu tử vì đạo do những nguồn lực của tôi, để bạn có thể lập tức ngăn chặn điều không thể tránh khỏi chỉ trong khoảnh khắc mỏng manh? Có lẽ bạn thậm chí đã vượt quá giới hạn quan tâm đến sự đổ vỡ sắp đến, nhưng vẫn không muốn thừa nhận nó. Có lẽ sự giúp đỡ của tôi sẽ không giúp khắc phục được gì - hoặc không thể khắc phục được - nhưng nó sẽ tạm thời ngăn được sự nhận biết rất khủng khiếp và rất cá nhân ấy. Có lẽ nỗi đau của bạn là một đòi hỏi đặt ra cho tôi, và khiến tôi cũng thất bại đến mức khoảng cách mà bạn cảm nhận trong đau đớn giữa hai ta có thể rút ngắn lại, khi bạn suy sụp rồi chìm nghỉm. Làm sao tôi biết rằng bạn sẽ từ chối chơi một trò như thế? Làm sao tôi biết mình có đang chỉ giả vờ có trách nhiệm hay không, bằng cách “giúp đỡ” bạn một cách vô ích; để tôi không phải làm điều gì đó thực sự khó khăn và cũng thực sự khả thi?

Có lẽ nỗi thống khổ là thứ vũ khí mà bạn huơ lên trước những ai đang tiến bước trong khi bạn cứ chờ đợi và đắm chìm. Có lẽ nỗi thống khổ của bạn là nỗ lực nhằm chứng minh rằng thế giới này bất công, thay vì minh chứng cho tội lỗi của chính bạn, cho sự thiếu dấu ấn riêng và cho cả sự khước từ nỗ lực phấn đấu cũng như sự sống mà bạn ý thức được. Có lẽ tinh thần sẵn sàng chịu đựng thất bại của bạn là vô bờ, vì bạn đã dùng nỗi đau để chứng minh nó. Có lẽ đó là sự trả thù của bạn đối với Hữu thể. Chính xác thì tôi nên kết thân với bạn như thế nào khi bạn đang trong tâm thế như vậy? Chính xác thì tôi phải làm sao?

Thành công: Đó là điều bí ẩn. Đức hạnh: Đó là điều không thể lý giải. Để thất bại rất đơn giản, bạn chỉ cần tập theo vài thói quen xấu. Bạn chỉ cần chờ thời. Và một khi ai đó đã dành đủ thời gian để tập theo những thói quen xấu và chờ thời, thì con người họ sẽ thua sút đi rất nhiều. Phần lớn những gì họ từng làm được sẽ tiêu biến và con người kém cỏi hơn nhiều mà họ từng trở thành sẽ hiện hữu. Mọi thứ đổ vỡ theo ý của họ, nhưng tội lỗi của con người lại đẩy nhanh quá trình suy đồi. Và sau đó là đến “cơn đại hồng thủy”.

Tôi không nói rằng không có hy vọng cứu rỗi nào. Nhưng rất khó kéo ai đó lên khỏi vực thẳm so với nhấc anh ta ra khỏi một cái mương. Một số vực sâu thăm thẳm mà nếu rơi xuống đến đáy thì thân thể chẳng còn nguyên vẹn.

Có lẽ chí ít tôi cũng nên đợi đến khi biết chính xác rằng bạn muốn được giúp đỡ trước khi tôi giúp bạn. Carl Rogers là nhà tâm lý học nhân văn nổi tiếng. Ông tin rằng không thể bắt đầu một mối quan hệ trị liệu nếu người kiếm tìm sự trợ giúp không muốn khá lên. Rogers tin rằng không thể thuyết phục được ai đó thay đổi để trở nên tốt hơn. Thay vì thế, mong muốn cải thiện là điều kiện tiên quyết cho sự tiến bộ. Tôi có nhiều thân chủ cần điều trị tâm lý theo lệnh của tòa án. Họ không muốn tôi giúp đỡ. Họ bị buộc phải tìm sự giúp đỡ. Nhưng chẳng hề hiệu quả, đó chỉ là một trò hề.

Nếu tôi đang hình thành một mối quan hệ không lành mạnh với bạn, có lẽ là vì tôi quá thiếu ý chí và không đủ quyết đoán để rời bỏ. Nhưng tôi lại chẳng muốn nhận ra điều này. Vì thế, tôi tiếp tục giúp đỡ bạn và tự an ủi bản thân trong sự giày vò vô nghĩa. Tôi có thể kết luận về bản thân mình rằng: “Nếu có ai đó sẵn sàng hy sinh bản thân và giúp đỡ người khác, thì ắt hẳn họ phải là người tốt.” Nhưng rất tiếc không phải như thế. Đó có thể chỉ là một người đang cố tỏ vẻ tốt đẹp, giả vờ giải quyết một vấn đề tưởng như khó khăn, chứ không phải thực sự tốt bụng và giải quyết một rắc rối thực sự.

Có lẽ thay vì tiếp tục tình bạn của chúng tôi, tôi nên bỏ đi đâu đó, hành động và dẫn dắt họ bằng cách làm gương.

Và không có trường hợp nào kể trên là lời bào chữa cho việc bỏ rơi những người thực sự cần giúp đỡ, hòng theo đuổi tham vọng hẹp hòi và mù quáng của bạn.

SỰ DÀN XẾP CÓ QUA CÓ LẠI

Sau đây là điều cần xem xét: Nếu bạn có một người bạn mà bạn không muốn giới thiệu người đó với chị gái, bố hoặc con trai của mình, thì tại sao bạn lại kết giao với người đó? Bạn có thể nói: Là vì trung nghĩa. Chà, trung nghĩa không đồng nghĩa với ngu dốt. Lòng trung nghĩa phải được thỏa thuận, công bằng và trung thực. Tình bạn là một sự dàn xếp có qua có lại. Bạn không có nghĩa vụ giúp đỡ một ai đó đang biến thế giới thành nơi tồi tệ hơn. Ngược lại, bạn nên chọn những người có mong muốn tốt lên chứ không phải xấu đi. Hãy chọn cho mình những người bạn tốt - đây là tính tốt chứ không phải lòng ích kỷ. Thật thỏa đáng và đáng khen khi giao thiệp với những người mà cuộc sống của họ được cải thiện khi họ thấy cuộc sống của bạn tốt hẳn lên.

Nếu xung quanh bạn là những người ủng hộ mục tiêu vươn lên của bạn, họ sẽ không dung thứ cho tính cách hoài nghi yếm thế và phá hoại từ bạn. Thay vì thế, họ sẽ động viên bạn làm điều tốt cho bản thân, cho người khác và trừng phạt bạn thích đáng mỗi khi bạn làm điều sai trái. Điều này cũng sẽ củng cố quyết tâm thực hiện những gì nên làm của bạn, theo cách thỏa đáng và thận trọng nhất. Những người không nhắm đến mục tiêu vươn lên sẽ làm điều ngược lại. Họ sẽ đem đến cho người từng hút thuốc một điếu thuốc, cho người từng nghiện chất có cồn một cốc bia. Họ trở nên ghen ghét khi thấy bạn thành công hay làm điều gì đó không hề sai sót. Họ sẽ bớt hiện diện hoặc rút lại lòng hỗ trợ hay là chủ động trừng phạt bạn vì điều đó. Họ sẽ gạt thành tích hiện tại của bạn sang một bên và thay thế bằng hành động trong quá khứ của chính họ, dù có thực hay do họ tưởng tượng ra. Có lẽ họ đang cố gắng thử thách bạn, để xem bạn có thật lòng không. Nhưng chủ yếu, họ đang dìm bạn xuống vì những bước cải thiện mới của bạn đã đẩy những sai phạm của họ vào vùng sáng nhập nhoạng hơn.

Chính vì lẽ này mà mỗi tấm gương tốt là một thách thức của định mệnh và mỗi người hùng là một vị quan tòa. Bức tượng David hoàn hảo bằng cẩm thạch của Michelangelo đã truyền tải thông điệp đến người chiêm ngưỡng: “Bạn có thể tốt hơn bản thân mình hiện nay.” Khi dám khao khát vươn lên, nghĩa là bạn nhận thấy hiện tại vẫn còn thiếu sót và tương lai còn nhiều hứa hẹn. Sau đó, bạn quấy rầy người khác từ tận sâu trong tâm trí họ, khiến họ hiểu rằng sự hoài nghi yếm thế và thói ù lì của họ là không thể biện minh. Bạn dùng “Abel” của mình để đấu với “Cain” của họ. Bạn nhắc họ nhớ rằng họ ngừng quan tâm không phải do những nỗi kinh hoàng của cuộc sống - điều không thể phủ nhận - mà vì họ không muốn gánh vác thế giới trên vai, ở nơi nó vốn thuộc về.

Đừng nghĩ rằng bạn dễ dàng tập hợp quanh mình những người lành mạnh, tốt đẹp hơn là những người xấu xa. Không phải thế đâu. Một người tốt lành và lành mạnh là hình mẫu lý tưởng. Bạn được yêu cầu phải có sức mạnh và lòng can đảm để đứng kề bên một người như thế. Bạn phải có chút khiêm nhường. Bạn phải có chút dũng khí. Hãy vận dụng khả năng phán đoán của mình và tự bảo vệ mình khỏi lòng trắc ẩn và thương xót quá cả tin.

Hãy kết bạn với những ai mong muốn điều tốt đẹp nhất cho bạn.

QUY LUẬT 4

SO SÁNH BẢN THÂN VỚI CHÍNH BẠN NGÀY HÔM QUA, CHỨ KHÔNG PHẢI NGƯỜI NÀO KHÁC HÔM NAY

SỰ CHỈ TRÍCH NỘI TÂM

MỌI NGƯỜI SẼ DỄ DÀNG tài giỏi ở một lĩnh vực nào đó hơn khi chúng ta sống trong những cộng đồng nhỏ ở thôn quê. Người này có thể trở thành một nữ hoàng vinh quy. Người kia có thể là nhà vô địch môn đánh vần, thạo tính toán, hoặc một ngôi sao bóng rổ. Ở đó chỉ có khoảng một hoặc hai thợ máy và lác đác vài giáo viên. Trong từng lĩnh vực của mình, những người hùng địa phương này có cơ hội tận hưởng lòng tự tin chiến thắng được hun đúc bởi serotonin[28]. Đây có thể là lý do những người sinh ra ở các vùng quê nhỏ thường đại diện cho tầng lớp kiệt xuất (về mặt thống kê). Nếu bạn là thiên tài triệu người có một, nhưng lại sinh ra ở thành phố New York hiện đại, thì sẽ có đến 20 người như bạn; và hiện nay phần lớn chúng ta sống tại các thành phố. Hơn nữa, chúng ta còn kết nối trong môi trường số với toàn bộ 7 tỉ người. Các hệ thống phân cấp thành tựu của chúng ta giờ đã chất cao đến chóng mặt.

Bất kể bạn tài giỏi đến đâu trong một lĩnh vực, bất kể thứ bậc về thành tựu của bạn thế nào, sẽ luôn có ai đó khiến bạn cảm thấy mình kém cỏi. Bạn là một tay ghi-ta cừ khôi, nhưng lại không phải Jimmy Page[29] hay Jack White[30]. Bạn chắc chắn còn chẳng được chơi nhạc rock trong quán rượu nhỏ trong vùng. Bạn nấu ăn ngon, nhưng ngoài kia lại có rất nhiều đầu bếp xuất chúng. Dù công thức món cơm đầu cá của mẹ bạn tại ngôi làng quê nhà được ca ngợi thế nào, thì nó cũng không sánh được với món rượu Scotch sủi bọt hương bưởi hay kem vị thuốc lá. Một ông trùm mafia giàu có sẽ sở hữu chiếc du thuyền xa xỉ hơn bạn. Một số vị CEO bị ám ảnh bởi vẻ ngoài sẽ sở hữu chiếc đồng hồ lên dây cót tinh xảo hơn của bạn, được đựng trong chiếc hộp với kết cấu thép-gỗ cứng chuyên dùng cho đồng hồ tự lên dây và bản thân chiếc hộp cũng giá trị không kém. Thậm chí cả cô diễn viên Hollywood rạng ngời cũng biến thành bà Hoàng hậu Độc ác, mãi hoang tưởng về một nàng Bạch Tuyết mới. Còn bạn thì sao? Sự nghiệp của bạn chán ngắt và vô nghĩa, kỹ năng làm việc nhà chỉ làng nhàng, khẩu vị thì tệ kinh khủng, còn thân hình thì “phì nhiêu” hơn bạn bè đồng trang lứa; và chẳng ai thèm đoái hoài đến những buổi tiệc của bạn. Ai thèm quan tâm bạn có phải thủ tướng Canada hay không, khi một người khác đã thành tổng thống Mỹ?

Bên trong chúng ta có một giọng nói và linh hồn chuyên phán xét nội tâm. Nó biết rõ toàn bộ sự thật này và có khuynh hướng thể hiện điều đó một cách ồn ào. Nó lên án những nỗ lực nhỏ bé của ta và chúng ta rất khó lờ nó đi. Tệ hơn là những lời chỉ trích của nó lại phần nào cần thiết. Nhờ nó mà những nghệ sĩ mờ nhạt sẽ không có chỗ đứng, cũng như không có cửa cho các nhạc công lạc điệu, các đầu bếp chuyên nấu ra “độc dược”, những nhà quản lý bậc trung hay gây rối theo kiểu quan liêu và chủ nghĩa cá nhân, người viết tiểu thuyết thuê hay các giáo sư có hệ ý thức nhàm chán. Sự vật và con người khác nhau quan trọng ở giá trị. Âm nhạc dở tệ tra tấn người nghe khắp mọi nơi. Những tòa nhà được thiết kế ẩu sẽ rung chuyển khi động đất. Xe hơi không đạt chuẩn sẽ gây chết người khi va chạm. Thất bại là cái giá mà ta phải trả cho chuẩn mực. Và do sự tầm thường luôn đem lại hậu quả tàn khốc và có thực, nên chuẩn mực lại càng thêm cần thiết.

Chúng ta không bình đẳng cả về khả năng lẫn thành quả và sẽ không bao giờ được như thế. Một số lượng người rất ít tạo ra hầu hết mọi thứ. Kẻ thắng không ăn cả, nhưng họ ăn gần hết, khiến cho đáy sâu không còn là nơi tốt đẹp. Những người dưới đáy không hề hạnh phúc. Họ phát bệnh tại đó và mãi không được biết đến hay được yêu thương. Họ lãng phí cuộc đời tại đó. Họ chết tại đó. Hậu quả là tiếng nói nội tâm tự xem thường bản thân trong tâm trí sẽ thêu dệt nên những câu chuyện gây hại. Cuộc sống là cuộc chơi có tổng bằng không. Và sự vô nghĩa là điều kiện mặc định. Điều gì ngoài sự mù quáng có chủ ý sẽ che chở mọi người khỏi sự chỉ trích đầy khinh miệt? Đó là lý do mà tất thảy các nhà tâm lý học xã hội của thế hệ này đều cho rằng “ảo tưởng tích cực” là liệu trình đáng tin cậy để giữ tâm trí khỏe mạnh. Tôn chỉ của họ đây sao? Hãy để lời nói dối trở thành chiếc dù che chắn cho bạn. Quả là một giả thuyết buồn thảm, khốn khổ, bi quan đến khó tưởng: Mọi chuyện sẽ tồi tệ đến mức chỉ có ảo tưởng mới có thể cứu giúp bạn.

Dưới đây là phương thức thay thế khác (mà không đòi hỏi một ảo tưởng nào). Nếu các quân bài được chia luôn chống lại bạn, thì có lẽ trò mà bạn đang chơi đã được sắp sẵn mánh khóe lừa gạt bằng cách nào đó (cũng có thể là do chính bạn mà bản thân không hề hay biết). Nếu tiếng nói nội tâm khiến bạn nghi ngờ giá trị những nỗ lực của bản thân - hay giá trị cuộc đời hoặc chính cuộc đời - thì có lẽ bạn đừng nên nghe theo nó nữa. Tiếng nói chỉ trích ấy cũng thốt ra những điều phũ phàng về tất cả mọi người, bất kể họ thành công và đáng tin cậy đến đâu? Có thể những nhận xét ấy chỉ là lời nói nhảm chứ chẳng hề thông thái. Luôn có người giỏi hơn bạn - đó là một sáo ngữ của thuyết hư vô, cũng giống như câu: Một triệu năm sau, nào ai biết được sự khác biệt? Câu trả lời đúng cho câu nói này không phải là: Ôi chao, nếu thế thì mọi thứ đều vô nghĩa, mà là: Bất kỳ kẻ ngốc nào cũng có thể chọn một khung thời gian mà tại đó chẳng có điều gì quan trọng cả. Tự nhủ bản thân mình là vô nghĩa chẳng phải là lời bình phẩm thâm thúy của Hữu thể, mà chỉ là mánh lới rẻ tiền của tư duy lý tính mà thôi.

NHIỀU TRÒ HAY

Những chuẩn mực cho sự tốt hơn hay tệ hơn không phải là ảo tưởng, cũng chẳng phải là không cần thiết. Nếu bạn chưa xác định được việc bạn đang làm có tốt đẹp hơn những lựa chọn khác hay không, thì bạn sẽ không làm việc đó. Ý tưởng về một “lựa chọn vô giá trị” vốn đã mâu thuẫn về mặt ngữ nghĩa. Phán đoán theo giá trị là điều kiện tiên quyết cho hành động. Hơn nữa, mỗi hành động, một khi được chọn, sẽ đi kèm với những chuẩn mực thành tích theo bản chất của chính nó. Nếu một việc có thể được hoàn thành trọn vẹn, thì kết quả chỉ có thể tốt hơn hoặc tệ hơn. Vì vậy, làm bất cứ điều gì tức là tham gia vào cuộc chơi mà cái kết đã được xác định và định sẵn giá trị, thế nên ta luôn có thể chạm đến cái kết không ít thì nhiều tính hiệu quả lẫn tính tinh tế. Mọi cuộc chơi đều đi cùng với cơ hội thắng và thua. Những khác biệt về chất lượng hiển hiện khắp mọi nơi. Hơn nữa, nếu không tốt lên hoặc tệ đi, thì chẳng có gì đáng làm cả. Sẽ chẳng có giá trị gì và do đó cũng chẳng có ý nghĩa gì. Tại sao phải bỏ công phí sức nếu chẳng cải thiện được gì? Bản thân cụm từ “ý nghĩa” đã đòi hỏi sự khác biệt giữa tốt lên và tệ đi. Thế thì làm sao để tắt hẳn tiếng nói chỉ trích của sự tự ý thức? Đâu là thiếu sót trong logic tưởng như không tì vết của thông điệp này?

Chúng ta có thể bắt đầu bằng cách xem xét hai từ có sự phân biệt trắng đen rõ ràng: “Thành công” hoặc “thất bại”. Bạn có thể hoặc thành công - một điều tốt đẹp toàn diện và đơn nhất - hoặc trái lại là thất bại - một điều xấu toàn diện, đơn nhất và không thể cứu vãn. Cả hai từ đều không ám chỉ sự thay thế nào khác hay nền tảng trung gian nào. Tuy nhiên, trong một thế giới phức tạp như thế giới của chúng ta, những từ khái quát hóa ấy (thực ra là do không phân biệt được) chính là dấu hiệu của sự phân tích ngây thơ, thiếu chiều sâu và thậm chí có ác ý. Có những chừng mực và sự thay đổi dần trạng thái mang tính sống còn của giá trị bị xóa nhòa bởi hệ thống nhị nguyên này, rồi hậu quả không tốt chút nào.

Đầu tiên, không chỉ có duy nhất một trò chơi để phân định thắng thua. Có rất nhiều trò chơi và cụ thể hơn là rất nhiều trò hay - những trò chơi xứng tầm với tài năng của bạn, giúp bạn chơi hiệu quả với người khác, đồng thời giúp bạn duy trì và cải thiện tài năng theo thời gian. Nghề luật sư là một trò chơi hay. Thợ sửa ống nước, bác sĩ, thợ mộc hay giáo viên trong trường cũng thế. Thế giới cho phép Hữu thể diễn ra theo nhiều cách. Nếu bạn không thành công ở cách này, bạn có thể thử cách khác. Bạn có thể chọn ra thứ gì đó phù hợp hơn với tổ hợp các thế mạnh, điểm yếu và hoàn cảnh có một không hai của mình. Không những thế, nếu việc thay đổi trò chơi không hữu hiệu, bạn có thể sáng chế ra một trò khác. Gần đây, tôi có xem một nghệ sĩ kịch câm trên chương trình tìm kiếm tài năng, anh ta dán miệng kín bưng và làm nhiều trò kỳ cục với cặp găng nướng lò. Quả là không thể ngờ. Quả là độc đáo. Và dường như trò này rất hợp với anh ta.

Và cũng hiếm khi bạn chỉ đang chơi một trò chơi duy nhất. Bạn có cả sự nghiệp, bạn bè, người thân và những dự án cá nhân, cũng như những nỗ lực trong nghệ thuật và mục tiêu để theo đuổi trong thể thao. Bạn có thể nghĩ đến chuyện đánh giá sự thành công trong tất cả - các trò bạn chơi. Hãy hình dung bạn chơi rất giỏi ở một số trò, tàm tạm ở một số khác và rất tệ ở số còn lại. Có lẽ mọi thứ nên như vậy. Bạn cũng có thể phản bác rằng: Đáng ra tôi phải thắng tất! Nhưng chiến thắng tất cả chỉ có nghĩa duy nhất là bạn chẳng làm điều gì mới hay khó khăn. Bạn có thể sẽ chiến thắng, nhưng lại không trưởng thành, trong khi trưởng thành mới là hình thái chiến thắng quan trọng nhất. Liệu rằng thắng lợi ở hiện tại có nên được ưu tiên trước lộ trình phát triển theo thời gian không?

Cuối cùng, bạn sẽ nhận ra những nét đặc trưng trong rất nhiều trò bạn đang chơi đều là duy nhất đối với bạn, dành riêng cho cá nhân bạn, và đơn giản là không phù hợp để đem so sánh với người khác. Có lẽ bạn đang đánh giá quá cao cho những gì mình không có và quá thấp cho những gì mình làm. Lòng biết ơn đem lại những điều thật sự hữu ích. Đó cũng là sự bảo vệ hiệu quả trước những mối nguy hiểm từ tâm lý bị hại và nỗi oán trách. Đồng nghiệp của bạn vượt trội hơn bạn trong công việc. Tuy nhiên, vợ anh ta lại vướng vào chuyện ngoại tình, trong khi cuộc hôn nhân của bạn lại bền vững và hạnh phúc. Vậy ai có cuộc sống tốt đẹp hơn đây? “Ngôi sao” bạn luôn ngưỡng mộ là một tài xế nghiện rượu kinh niên và cố chấp. Vậy cuộc đời của anh ta liệu có đáng sống hơn của bạn chăng?

Khi lời chỉ trích nội tâm hạ thấp bạn bằng những cách so sánh như thế, thì sau đây là cách chúng vận hành: Đầu tiên, nó chọn tùy ý chỉ một tiêu chí để so sánh (có thể là độ nổi tiếng hoặc quyền lực). Sau đó nó xem tiêu chí đó như thể là lĩnh vực duy nhất đáng bàn đến. Rồi nó so sánh tương phản theo hướng bất lợi cho bạn với ai đó thực sự ưu tú ở lĩnh vực ấy. Thậm chí bước cuối còn dữ dội hơn, nó sử dụng khoảng cách không thể vượt qua giữa bạn và mục tiêu so sánh như bằng chứng cho mọi sự bất công cơ bản trong cuộc sống. Bằng cách ấy, động lực để làm bất cứ điều gì của bạn có thể bị hủy hoại một cách triệt để nhất. Ta không thể buộc tội những ai hiển nhiên chấp nhận lối tự đánh giá ấy rằng họ đang khiến cho mọi thứ trở nên quá dễ dàng với mình. Mà việc họ khiến cho mọi thứ trở nên quá khó khăn mới là vấn đề lớn.

Khi còn bé, chúng ta vừa chưa có cá tính, vừa thiếu hiểu biết. Chúng ta chưa có thời gian tích lũy thêm sự hiểu biết để phát triển những chuẩn mực cho riêng mình. Hậu quả là ta buộc phải so sánh bản thân với người khác vì những chuẩn mực ấy là điều cần thiết. Không có chúng, ta không biết đi đâu và làm gì. Trái lại, khi trưởng thành hơn, ta ngày càng xây dựng được cá tính và sự độc nhất. Các điều kiện sống của chúng ta ngày càng gắn với cá nhân ta và bớt đi sự so sánh với của người khác. Nói một cách hình tượng, nghĩa là ta cần thoát khỏi gia phong do cha ta đặt ra và đối mặt với hỗn loạn từ Hữu thể của riêng ta. Ta cần chú ý đến sự xáo trộn của riêng mình mà không hoàn toàn bỏ mặc “người cha” trong quá trình ấy. Sau đó, ta cần tái khám phá những giá trị văn hóa của mình - bị che giấu bởi chính sự vô minh, ẩn trong kho tàng phủ đầy bụi của quá khứ - giải cứu chúng rồi hợp nhất chúng vào cuộc sống của ta. Đây chính là điều mang lại ý nghĩa trọn vẹn và cần thiết cho sự tồn tại.

Bạn là ai? Bạn nghĩ rằng bạn biết, nhưng có thể bạn không hề biết điều đó. Chẳng hạn, bạn không phải chủ nhân, cũng chẳng phải là nô lệ của chính mình. Bạn không thể dễ dàng sai bảo bản thân phải làm gì và buộc bản thân phải vâng lời (không dễ hơn việc bạn sai bảo và ép buộc vợ/chồng, con trai hay con gái của mình phải làm gì đâu). Bạn có hứng thú với điều này chứ không phải điều kia. Bạn có thể định hình sở thích đó, nhưng vẫn có giới hạn. Một số hoạt động sẽ luôn gắn kết với bạn, nhưng số khác đơn giản là không.

Bạn có một bản chất riêng. Bạn có thể chọn bản chất bạo tàn, nhưng chắc chắn người ta sẽ nổi loạn chống lại bạn. Liệu bạn có thể cố ép mình làm việc và duy trì khao khát làm việc đến đâu? Bạn có thể hy sinh bao nhiêu cho người bạn đời trước khi lòng rộng lượng chuyển thành nỗi oán giận? Bạn thực sự mong muốn điều gì? Bạn chân thành yêu quý điều gì? Trước khi thiết lập những chuẩn mực giá trị cho bản thân, bạn phải xem bản thân như một người xa lạ - và phải tập hiểu bản thân mình. Điều gì đối với bạn là quý giá và thỏa lòng? Bạn cần bao nhiêu sự rảnh rỗi, hưởng thụ và phần thưởng để cảm thấy mình có ý nghĩa hơn là một gánh nặng? Bạn phải đối xử với bản thân như thế nào để không xóa hết dấu tích và phá hủy những gì mình đã gầy dựng? Bạn có thể ép bản thân trải qua những công việc nặng nhọc thường ngày rồi trút giận vào chú chó khi trở về nhà. Bạn có thể ngồi nhìn những tháng ngày quý giá trôi qua. Hoặc bạn có thể học cách kéo bản thân vào những hoạt động bền vững và hiệu quả. Bạn có bao giờ tự hỏi mình muốn gì không? Bạn có thương lượng với bản thân sao cho công bằng không? Hay bạn là một tên bạo chúa, còn bản thân bạn cũng là nô lệ?

Từ lúc nào bạn không còn quý mến cha mẹ, bạn đời, con cái và tại sao lại như thế? Bạn có thể làm gì về việc này? Bạn cần và muốn gì từ bạn bè và đồng sự kinh doanh của mình? Đây không đơn giản là vấn đề bạn nên muốn gì. Tôi không nói về những điều người khác yêu cầu từ bạn hay nghĩa vụ của bạn với họ. Tôi đang nói về việc xác định bản chất của bổn phận đạo đức đối với chính bạn. Nên ở đây có thể là dấn thân, vì bạn được bao bọc trong một mạng lưới các bổn phận xã hội. Nên cũng là trách nhiệm của bạn và bạn nên tập sống theo nó. Nhưng không có nghĩa là bạn phải sắm vai một chú chó kiểng, phục tùng và vô hại. Đó là kiểu nô lệ mà một tên độc tài muốn có.

Thay vào đó, hãy dấn thân vào nguy hiểm. Hãy dám sống trung thực. Hãy dám khẳng định bản thân và thể hiện (hoặc chí ít là dần ý thức về) những điều thực sự điều chỉnh cuộc đời bạn. Ví dụ, nếu bạn cho phép những khao khát đen tối và thầm kín đối với bạn đời của bạn được thoải mái bộc lộ - nếu bạn có ý cân nhắc điều đó - bạn có thể phát hiện chúng không quá đen tối khi được phơi bày ra ánh sáng. Thay vào đó, bạn có thể phát hiện ra mình chỉ đang sợ hãi và giả vờ có đạo đức. Bạn có thể nhận ra rằng việc chấp nhận những điều mình thực sự khao khát sẽ ngăn bạn khỏi bị cám dỗ và lạc lối. Bạn có chắc người bạn đời của mình sẽ không vui nếu họ nhìn thấy nhiều khía cạnh khác của bạn hơn ở ngoài mặt? Những mỹ nhân khuynh thành và nhân vật phản anh hùng luôn hấp dẫn về mặt tính dục là có lý do…

Bạn cần người khác nói chuyện với mình thế nào? Bạn cần nhận được gì từ người khác? Bạn kiên nhẫn chịu đựng, hoặc giả vờ thích thú bổn phận và nghĩa vụ là vì điều gì? Hãy tham vấn sự oán giận bên trong mình. Đây là cảm xúc mang nghĩa phơi bày với mọi biểu hiện bệnh lý của nó. Nó là một phần của bộ ba xấu xa: kiêu căng, lừa dối và oán giận. Không gì gây tổn hại nhiều hơn Bộ ba tội ác này. Nhưng sự oán giận thường mang một trong hai nghĩa sau. Hoặc kẻ oán giận chưa đủ trưởng thành; trong trường hợp này, gã nên im lặng, ngừng than thở và cố gắng vượt qua nó. Hoặc có một sự bạo ngược đang chuyển mình; trong trường hợp này, người bị áp bức có nghĩa vụ phải lên tiếng. Vì sao? Vì hậu quả của việc giữ im lặng còn tồi tệ hơn. Tất nhiên, sẽ dễ dàng hơn nếu ta giữ im lặng và tránh xung đột ngay lúc này. Nhưng về lâu dài, đây là sai lầm chết người. Khi bạn có điều gì đó cần phải nói, thì im lặng chính là một lời nói dối và sự bạo ngược lại sống bằng những lời nói dối. Khi nào bạn nên chống lại áp bức bất chấp nguy hiểm? Đó là khi bạn bắt đầu âm thầm nuôi dưỡng những ảo tưởng trả thù; khi cuộc sống của bạn đang bị đầu độc và trí tưởng tượng của bạn chứa đầy những ao ước tàn phá và hủy hoại.

Vài chục năm trước, tôi có một khách hàng mắc chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) nghiêm trọng. Ông ta phải sắp quần áo ngủ thẳng hàng thì mới ngủ được mỗi đêm. Rồi ông phải làm phồng gối ngủ, sau đó chỉnh lại ra giường. Ông ấy cứ lặp đi lặp lại việc ấy từ ngày này qua ngày khác. Tôi nói: “Có lẽ có một phần trong ông, cái phần cố chấp đến điên cuồng, luôn mong muốn điều gì đó dù điều này có thể không rõ ràng. Hãy cứ để chúng tuôn ra đi. Chúng có thể là gì nào?” Ông trả lời: “Đó là sự kiểm soát.” Tôi tiếp lời: “Hãy nhắm mắt lại và để nó nói với ông xem nó muốn gì. Đừng để nỗi sợ ngăn ông lại. Ông không cần phải làm một điều gì đó chỉ vì ông đang nghĩ đến nó.” Ông đáp lại rằng: “Nó muốn tôi tóm lấy cổ áo gã cha dượng, tống gã vào cửa và quăng quật gã ta như một con chuột cống.” Có lẽ đây là lúc để quăng quật ai đó như một con chuột cống thật, mặc dù tôi đã gợi ý cho ông ấy vài điều ít bản năng hơn đôi chút. Nhưng chỉ có Thượng Đế mới biết được ta phải xông pha một cách thẳng thắn, tự nguyện trong những cuộc chiến nào trên con đường tiến đến hòa bình. Bạn cần phải làm gì để tránh mâu thuẫn, dù mâu thuẫn ấy có thể cần thiết? Bạn có khuynh hướng nói dối về điều gì, nếu giả sử sự thật rất khó chấp nhận? Bạn sẽ giả tạo điều gì?

Trẻ sơ sinh phải phụ thuộc vào cha mẹ để họ chăm lo cho hầu hết mọi nhu cầu. Đứa trẻ - một đứa trẻ thành công - có thể rời xa cha mẹ, ít nhất là tạm thời, để kết bạn. Bé từ bỏ một phần nhỏ của bản thân để làm điều đó, nhưng nhận lại nhiều hơn gấp bội. Một thanh thiếu niên thành công cũng cần một quá trình tương tự để đi đến kết quả hợp logic. Cậu ta cần phải rời xa cha mẹ và trở nên giống với mọi người khác. Cậu ta phải hòa nhập với cộng đồng để vượt qua sự phụ thuộc thời thơ ấu. Một khi đã hòa nhập, thì một người lớn thành công cần phải học cách khác biệt với những người khác ở mức phù hợp.

Hãy cẩn thận khi so sánh bản thân bạn với người khác. Một khi trưởng thành, bạn sẽ là một cá thể độc nhất. Bạn có những vấn đề cá nhân và cụ thể của riêng mình - như tài chính, quan hệ thân tình, tâm lý và nhiều thứ khác nữa. Những điều này in dấu trong bối cảnh tồn tại rộng lớn và duy nhất ở của bạn. Sự nghiệp hoặc nghề nghiệp hợp với bạn (hoặc không hợp) theo một cách riêng và theo lối ảnh hưởng lẫn nhau độc đáo với những chi tiết khác trong đời bạn. Bạn phải quyết định dành ra bao nhiêu thời gian cho vấn đề này và như thế nào. Bạn phải quyết định nên buông bỏ và theo đuổi điều gì.

ĐIỂM NHÌN TRONG MẮT (HAY ĐÁNH GIÁ TOÀN DIỆN)

Đôi mắt của chúng ta luôn hướng đến những thứ mình muốn tiếp cận, hoặc muốn điều nghiên, tìm hiểu hay sở hữu. Chúng ta phải nhìn, nhưng để nhìn được thì ta phải nhắm chừng, nên chúng ta luôn nhắm đến thứ gì đó. Bộ não ta được xây dựng trên các nền tảng săn bắt-hái lượm của cơ thể. Săn bắt tức là chọn một mục tiêu cụ thể, theo dõi rồi phóng lao vào nó. Hái lượm nghĩa là chọn mục tiêu và vặt lấy. Chúng ta ném đá, ném thương và boomerang. Chúng ta ném bóng vào rổ, đánh bóng khúc côn cầu vào lưới và đánh bi đá granite vào hồng tâm trên mặt băng. Chúng ta phóng vào mục tiêu bằng cung tên, súng lục, súng trường và tên lửa. Chúng ta la hét, triển khai kế hoạch và đấu giá ý tưởng. Chúng ta thành công khi ghi bàn vào lưới hoặc chinh phục mục tiêu. Chúng ta thất bại hoặc gây nên tội khi không làm được điều ấy (tội lỗi đồng nghĩa với trượt mục tiêu). Chúng ta không thể định hướng nếu thiếu mục tiêu để nhắm đến. Mà để tồn tại trên thế giới này, ta luôn phải định hướng.

Chúng ta luôn luôn và đồng thời vừa đứng tại điểm “a” (một nơi kém hấp dẫn hơn), vừa tiến về phía điểm “b” (nơi ta cho là tốt hơn, dựa trên những giá trị rõ ràng và ngầm ẩn của ta). Chúng ta luôn đối mặt với thế giới trong tình trạng thiếu thốn và tìm kiếm sự hiệu chỉnh đúng đắn. Chúng ta có thể hình dung về những cách sắp đặt mới, trong đó mọi thứ được bố trí hợp lý hơn, cải thiện hơn, dù ta đã có tất cả những gì mà ta từng nghĩ rằng mình cần. Dù đang tạm thời thỏa mãn, chúng ta vẫn tò mò. Chúng ta sống trong một khuôn khổ định nghĩa rằng hiện tại mãi không đầy đủ và tương lai cứ mãi tốt đẹp hơn. Nếu ta nhìn mọi việc theo chiều hướng ấy, chúng ta sẽ chẳng làm gì cả. Chúng ta thậm chí không thể thấy, vì để thấy thì chúng ta phải tập trung. Và để tập trung thì ta phải chọn lấy một điểm quan trọng trên mọi thứ khác.

Nhưng chúng ta có thể nhìn. Thậm chí ta có thể nhìn thấy những điều không hiện hữu trước mắt. Chúng ta có thể hình dung mọi thứ tốt đẹp hơn theo một cách khác. Chúng ta có thể xây dựng những thế giới mới, dù là giả định, nơi những vấn đề mà ta thậm chí chưa từng ý thức giờ đây tự lộ rõ và được giải quyết. Những điểm lợi của việc này rất rõ ràng: Chúng ta có thể thay đổi thế giới, để thực trạng quá thể chịu đựng ở hiện tại có thể được sửa chữa trong tương lai. Bất lợi của toàn bộ sự sáng tạo và thấu thị này chính là cảm giác lo lắng và khó chịu triền miên. Bởi ta luôn đối chiếu giữa “cái hiện tại” với “cái có thể”, và ta phải nhắm đến “cái có thể”. Tuy nhiên, chúng ta lại đặt mục tiêu quá cao. Hoặc quá thấp. Hoặc quá hỗn loạn. Nên chúng ta thất bại và sống trong thất vọng, dù trong mắt mọi người ta lại đang sống tốt. Làm sao ta có thể hưởng lợi từ trí tưởng tượng, khả năng cải thiện tương lai của mình mà không tiếp tục xem nhẹ cuộc sống chưa đủ thành công và kém giá trị trong hiện tại?

Bước đầu tiên có lẽ là đánh giá toàn diện. Bạn là ai? Khi bạn mua một ngôi nhà và chuẩn bị đến sống ở đó, bạn sẽ thuê một chuyên gia giám định để liệt kê mọi sai sót - những sai sót trong thực tế chứ không phải do bạn muốn có. Bạn thậm chí phải trả tiền cho người này để nghe tin xấu. Bạn cần được biết. Bạn cần khám phá những khiếm khuyết tiềm ẩn trong ngôi nhà. Bạn cần biết liệu có còn những chỗ chưa hoàn thiện cần được cải tiến hay thiếu sót nào trong cấu trúc hay không. Bạn cần biết những điều đó, vì bạn sẽ không thể sửa chữa được nếu không hề biết rằng nó bị hỏng - và bạn sẽ tiêu tùng. Bạn cần một nhà giám định. Sự chỉ trích nội tâm có thể đảm nhận vai trò đó, nếu bạn dẫn nó đi đúng hướng; cũng như nếu bạn cùng hợp tác với nó. Nó có thể giúp bạn đánh giá toàn diện. Nhưng bạn phải bước qua “ngôi nhà tâm lý” cùng với nó và lắng nghe nó nói một cách sáng suốt. Có thể bạn đang sống trong giấc mơ đích thực của người thợ xây: Một ngôi nhà cần được sửa chữa. Làm thế nào để bắt đầu tân trang mà không bị mất tinh thần, thậm chí suy sụp bởi “bản cáo trạng” dài thượt từ sự chỉ trích nội tâm và đầy đau xót về các thiếu sót của mình?

Đây là gợi ý: Tương lai cũng giống quá khứ. Nhưng có một điểm khác biệt tối quan trọng giữa hai mặt. Quá khứ là bất di bất dịch, nhưng tương lai sẽ có thể trở nên tốt đẹp hơn. Nó có thể tốt lên ở một mức độ xác định - mức độ mà ta có thể đạt được, có thể là trong một ngày, với sự cam kết rất nhỏ nào đó. Hiện tại thì mãi mãi thiếu sót. Nhưng bạn bắt đầu từ đâu không quan trọng bằng bạn đang đi theo hướng nào. Có lẽ hạnh phúc luôn luôn được tìm thấy ở hành trình lên đèo vượt dốc, chứ không phải ở cảm giác thỏa mãn thoáng qua chờ đợi trên đỉnh núi tiếp theo. Phần lớn hạnh phúc đến từ hy vọng, bất kể hy vọng đó được hình thành từ nơi sâu thẳm đến thế nào.

Nếu được hiệu triệu đúng cách, sự chỉ trích nội tâm sẽ gợi ý cho bạn thứ cần được lập lại trật tự, thứ bạn có thể lập lại trật tự và thứ mà bạn sẽ làm thế - một cách tự nguyện, không oán giận mà thậm chí còn vui vẻ. Hãy tự hỏi: Có điều gì hoặc tình huống nào tồn tại vô trật tự trong cuộc sống hoặc hoàn cảnh của bạn mà bạn có thể, và sẽ, chỉnh đốn lại? Bạn có thể, và sẽ sửa chữa thứ đang khẽ mách với bạn rằng nó cần được sửa chữa? Bạn có thể làm ngay bây giờ không? Hãy hình dung bản thân là người bạn cần đàm phán. Hãy hình dung xa hơn nữa rằng bạn là kẻ lười nhác, hay tự ái, hay oán giận và khó kết giao. Với thái độ ấy, bạn sẽ không dễ gì bước tiếp. Bạn có thể phải vận dụng chút duyên dáng và tính khôi hài. “Xin lỗi”, bạn có thể tự nhủ bằng giọng điệu không chút châm biếm mỉa mai. “Tôi đang cố gắng giảm bớt vài phần đau khổ không cần thiết. Tôi cần chút trợ giúp.” Hãy cố không tỏ ra nhạo báng: “Tôi đang tự hỏi có điều gì khiến bạn sẵn lòng ra tay giúp đỡ không? Tôi sẽ rất biết ơn nghĩa cử của bạn.” Hãy nhờ vả một cách chân thành và khiêm tốn. Và đó không phải chuyện đơn giản.

Bạn có thể sẽ phải đàm phán xa hơn, phụ thuộc vào trạng thái tâm thức của mình. Có thể bạn không tin tưởng chính mình. Bạn nghĩ mình sẽ hỏi xin bản thân một điều, để rồi sau khi nhận được điều đó, bạn lại lập tức đòi hỏi thêm. Cũng có lúc bạn sẽ hằn học và tổn thương vì điều đó. Và bạn sẽ hạ thấp những gì mình đã được nhận. Ai lại muốn bắt tay với một kẻ bạo ngược như thế? Không phải bạn. Đó là nguyên nhân bạn không làm những gì bạn muốn bản thân mình làm. Bạn là một nhân viên tệ hại, nhưng làm sếp còn tệ hơn. Có lẽ bạn cần nói với bản thân: “Được rồi. Tôi biết chúng ta không hòa hợp với nhau lắm trong quá khứ. Tôi rất tiếc vì điều đó. Và tôi đang cố gắng cải thiện. Có lẽ tôi sẽ phạm thêm nhiều sai lầm trong quá trình này, nhưng tôi sẽ cố lắng nghe bạn nếu bạn phản đối. Tôi sẽ cố học hỏi. Giờ tôi mới nhận ra, ngay hôm nay, rằng bạn đã không thật sự nắm lấy cơ hội giúp đỡ khi tôi nhờ vả. Có điều gì tôi có thể làm để đổi lấy sự hợp tác của bạn không? Nếu bạn đã rửa chén bát xong thì chúng ta có thể đi uống cà phê. Bạn thích món espresso mà. Vậy một ly espresso thì sao - hay hai ly nhé? Hay bạn có mong muốn gì khác?” Và rồi bạn có thể nghe thấy. Có thể bạn sẽ nghe thấy một giọng nói bên trong (thậm chí có thể là giọng của một đứa trẻ bị lãng quên từ lâu trong bạn). Có thể nó sẽ trả lời: “Thật ư? Bạn thật sự muốn làm điều tốt cho tôi ư? Bạn sẽ làm thật chứ? Không lừa tôi đấy chứ?”

Đây là lúc bạn phải cẩn thận.

Giọng nói nhỏ bé ấy - là tiếng nói của một người từng bị “thiêu đốt” một lần và nhút nhát gấp đôi. Do vậy, bạn có thể nói thật thận trọng: “Thật đấy. Có lẽ tôi đã không cư xử tốt và có lẽ tôi không phải một người bạn đồng hành tuyệt vời, nhưng tôi sẽ đối xử tốt với bạn. Tôi hứa.” Một sự tử tế nho nhỏ khéo léo sẽ mang đến kết quả lâu dài và một phần thưởng khôn ngoan chính là động lực mạnh mẽ. Sau đó, bạn có thể bỏ ra chút công sức để làm công việc rửa chén chán ngắt. Và tiếp theo, tốt nhất bạn không nên tiếp tục đi dọn phòng tắm mà quên luôn chuyện thưởng thức cà phê, xem phim hoặc uống bia, nếu không sẽ khó kêu gọi được các phần bị lãng quên từ các ngóc ngách và kẽ nứt u tối trong bạn hơn nữa.

Bạn có thể tự hỏi: “Tôi có thể nói gì với người khác - bạn bè, anh trai, sếp, trợ lý - để mọi chuyện giữa chúng ta suôn sẻ hơn vào ngày mai? Tôi có thể dọn dẹp mớ hỗn độn nào tại nhà, trên bàn làm việc, trong bếp ngay hôm nay, để sân khấu này được chuẩn bị tốt hơn cho cuộc chơi? Tôi nên tống khứ loài ‘rắn độc’ nào từ tủ quần áo - và tâm trí mình?” 500 quyết định nhỏ, 500 hành động nhỏ sẽ góp phần tạo nên một ngày của bạn hôm nay và mỗi ngày tiếp đến. Bạn có thể nhắm đến kết quả tốt đẹp hơn cho một hoặc hai hành động này không? Bạn có thể so sánh ngày hôm nay cụ thể với ngày hôm qua cụ thể của chính mình không? Bạn có thể vận dụng chính sự đoán định của mình và tự hỏi một tương lai tốt đẹp hơn sẽ như thế nào?

Hãy nhắm vào mục tiêu nhỏ. Bạn sẽ không muốn gánh vác quá nhiều khi mới bắt đầu do những biệt tài bị giới hạn, khuynh hướng lừa dối, nỗi oán giận chất chứa và khả năng trốn tránh trách nhiệm ở bạn. Vậy nên, bạn cần đặt mục tiêu như sau: Vào cuối ngày, mình muốn mọi điều trong cuộc đời mình tốt hơn đôi chút so với sáng hôm ấy. Và bạn tự hỏi: “Mình có thể làm gì để đạt được điều ấy và mình muốn nhận lại phần thưởng là những điều nhỏ bé nào?” Tiếp đến, hãy làm điều bạn đã quyết định làm dù bạn làm rất tệ. Rồi hãy tưởng thưởng cho mình ly cà phê chết tiệt ấy trong niềm hân hoan. Có lẽ bạn cảm thấy chuyện này hơi ngốc nghếch, nhưng hãy cứ làm. Rồi bạn sẽ tiếp tục làm điều tương tự vào ngày mai, ngày tiếp theo và ngày tiếp theo nữa. Qua từng ngày, vạch chuẩn so sánh của bạn sẽ ngày càng cao hơn và điều ấy thật kỳ diệu. Nó bao hàm sự hứng thú trong đó. Hãy làm điều ấy trong ba năm và cuộc đời bạn sẽ khác hoàn toàn. Giờ bạn đang nhắm đến điều gì đó cao hơn. Giờ bạn đang nguyện ước với một vì sao. Giờ đây tia sáng đó đang biến mất khỏi tầm mắt và bạn đang học cách nhìn thấy nó. Và những điều bạn nhắm đến sẽ quyết định bạn nhìn thấy gì. Điều này đáng để bạn lặp lại. Những điều bạn nhắm đến sẽ quyết định bạn nhìn thấy gì.

ĐIỀU BẠN MUỐN VÀ ĐIỀU BẠN THẤY

Sự lệ thuộc của tầm nhìn vào mục tiêu (và theo đó là vào giá trị - vì bạn chỉ nhắm đến những điều bạn xem trọng) đã được nhà tâm lý học nhận thức Daniel Simons chứng minh từ hơn 15 năm trước theo cách mà không ai có thể quên được. Simons đã nghiên cứu về cái gọi là “hiện tượng mù liên tục do lơ đễnh” (sustained inattentional blindness). Ông cho các đối tượng nghiên cứu ngồi trước màn hình video và cho họ xem một cánh đồng lúa mì (ví dụ). Rồi ông âm thầm, từ từ thay đổi bức ảnh khi họ đang xem. Ông từ từ tạo một con đường cắt ngang cánh đồng. Ông không hề thêm vào một con đường mòn khó nhận thấy, mà là cả một trục đường chính, choán đến 1/3 bức ảnh. Thật đáng ngạc nhiên vì những người quan sát lại thường không nhận thấy nó.

Thí nghiệm giúp Tiến sĩ Simons trở nên nổi tiếng cũng tương tự, nhưng kịch tích hơn - thậm chí là không thể tin nổi. Đầu tiên, ông dựng một video về hai nhóm người, mỗi nhóm gồm ba người. Một nhóm mặc áo trắng và nhóm còn lại mặc áo đen. (Hai nhóm không đứng cách nhau quá xa và cũng không khó nhận thấy. Sáu người xuất hiện đầy đủ trong hầu hết cảnh video, với đặc điểm khuôn mặt được quay đủ gần để thấy rõ.) Mỗi nhóm có một quả bóng riêng dùng để tung hoặc ném cho những thành viên cùng nhóm, khi họ di chuyển và đánh lạc hướng trong một không gian nhỏ trước thang máy, nơi trò chơi được ghi hình. Khi Dan hoàn thành video, ông cho những người tham gia nghiên cứu cùng xem. Ông bảo mỗi người đếm số lần đội áo trắng chuyền bóng qua lại cho đồng đội. Vài phút sau, các đối tượng báo lại số lần chuyền. Hầu hết đều trả lời là “15 lần”. Và đó là câu trả lời chính xác. Đa số đều phấn khởi vì điều đó. À há! Họ đã vượt qua bài kiểm tra! Nhưng sau đó Tiến sĩ Simons hỏi lại hỏi tiếp: “Có ai nhìn thấy con khỉ đột không?”

Ông đùa sao? Con khỉ đột nào chứ?

Thế là ông bảo rằng: “Hãy xem lại đoạn video. Nhưng lần này đừng đếm nữa.” Và dĩ nhiên, sau khoảng một phút, có một người đàn ông hóa trang thành con khỉ đột tiến đến nhảy tung tăng ngay giữa trò chơi trong vài giây, dừng lại và vỗ ngực theo đúng kiểu khỉ đột hay làm. Ngay chính giữa màn hình. To đùng. Một bằng chứng đau đớn và không thể chối cãi. Nhưng lại có đến một nửa số đối tượng tham gia đã bỏ qua trong lần xem video đầu tiên. Kết quả còn tệ hơn khi Tiến sĩ Simons tiến hành một nghiên cứu nữa. Lần này, ông cho các đối tượng xem một video quay một người đang được phục vụ ở quầy. Người phục vụ cúi mình xuống sau quầy để lấy thứ gì đó và đứng lên lại. Thế rồi sao? Hầu hết người tham gia đều không nhận thấy điểm không đúng. Đó là đã có một người khác đứng ngay chỗ người phục vụ ban đầu! Bạn sẽ nghĩ: “Không thể nào. Tôi sẽ nhận ra ngay.” Nhưng nhưng thật ra là “có đấy”. Xác suất rất cao là bạn sẽ không nhận ra sự thay đổi, dù giới tính hay màu da của người phục vụ đó đều bị thay đổi cùng lúc. Bạn cũng sẽ “mù” thôi.

Điều này một phần là do tầm nhìn rất “tốn kém” - tốn kém về mặt tâm sinh lý, tốn kém về hệ thần kinh. Chỉ có một phần rất nhỏ trong võng mạc của bạn là hốc thị giác có độ phân giải cao - nằm ngay trung tâm, tức phần có độ phân giải cao của mắt được dùng để nhận diện các khuôn mặt. Mỗi tế bào hốc thị giác hiếm hoi này tiêu tốn 10 nghìn tế bào trong vỏ thị giác, chỉ để kiểm soát bước khởi đầu trong một quy trình nhìn vốn có nhiều giai đoạn. Sau đó, mỗi tế bào trong 10 nghìn tế bào này đòi hỏi thêm 10 nghìn tế nào nữa để tiến đến giai đoạn thứ hai. Nếu toàn hộ võng mạc đều là hố thị giác, bạn sẽ cần một hộp sọ với kích cỡ người ngoài hành tinh trong các bộ phim hạng B[31] mới chứa hết bộ não. Kết quả là chúng ta phải phân chia lựa chọn khi nhìn. Đa phần tầm nhìn của ta là ở ngoại vi với độ phân giải thấp. Chúng ta dành hốc thị giác cho những thứ quan trọng. Chúng ta dành năng lực phân giải cao cho số ít những thứ cụ thể mà ta nhắm đến. Và ta để mọi thứ khác - gần như tất cả - mờ đi, bị bỏ qua và hòa vào phông nền.

Nếu bạn không có ý định dẹp sang một bên điều gì đó can hệ vào hoạt động hiện tại vốn cần sự tập trung hạn hẹp của mình, thì bạn sẽ nhìn thấy nó. Nếu không, thứ này đơn giản là không hề xuất hiện. Quả bóng mà các đối tượng nghiên cứu của Simons tập trung vào chưa bao giờ bị con khỉ đột hoặc bất cứ ai trong số sáu người chơi che khuất. Nguyên nhân là vì con khỉ đột ấy không cản trở một nhiệm vụ được xác định rõ và đang xảy ra là chuyền bóng. Nguyên nhân là vì ta không thể phân biệt được nó với tất cả những thứ mà người chơi không nhìn thấy, khi họ đang mải tập trung vào quả bóng. Một con khỉ to tướng có thể dễ dàng bị ta lờ đi. Đó chính là cách bạn đối diện với sự phức tạp tràn ngập trong thế giới này: Bạn lờ nó đi trong khi đang tập trung từng li từng tí vào những mối quan tâm riêng của mình. Bạn nhìn thấy những thứ tạo thuận lợi cho bạn tiến thẳng tới mục tiêu mình mong muốn. Bạn nhận ra những trở ngại khi chúng xuất hiện trên lối đi của bạn. Và bạn mù trước mọi thứ khác (và dĩ nhiên là có rất nhiều những thứ khác, thế nên bạn mới mù tịt). Mọi chuyện đã diễn ra như thế, vì có rất nhiều thứ thuộc về thế giới này ngoài bạn. Bạn cần điều phối nguồn lực hữu hạn của mình thật cẩn thận. Nhìn là việc rất khó, nên bạn phải chọn thứ để nhìn và để mặc phần còn lại trôi đi.

Có một ý tưởng thâm thúy trong kinh Vệ Đà cổ đại (thánh thư cổ xưa nhất của Hindu giáo và là một phần của nền tảng văn hóa Ấn Độ): Thế giới được nhận thức là maya - tức vẻ bề ngoài hay ảo ảnh. Điều này đồng nghĩa con người bị che mắt bởi những khao khát của họ (cũng như đơn giản không có khả năng nhìn thấu bản chất mọi sự). Đây là sự thật, theo nghĩa vượt trên cả các phép ẩn dụ. Đôi mắt của bạn là công cụ. Chúng ở đấy để giúp bạn có được điều mình muốn. Cái giá phải trả cho công dụng này, do hướng nhìn tập trung cụ thể ấy, chính là sự mù mờ với mọi thứ khác. Cái giá này không nghiêm trọng lắm nếu mọi thứ đi đúng hướng và chúng ta sắp đạt được thứ mình muốn (dù điều này cũng có thể là vấn đề, nếu việc có được những thứ mình đang muốn có thể khiến ta mờ mắt trước những lời hiệu triệu cao cả hơn). Nhưng khi ta gặp khủng hoảng thì toàn bộ thế giới đang bị ngó lơ này lại đại diện cho một vấn đề thật sự kinh khủng và không có điều gì diễn ra như ta mong muốn. Khi ấy, chúng ta có quá nhiều thứ phải giải quyết. Nhưng tin vui là chính vấn đề ấy lại hàm chứa hạt mầm để giải quyết nó. Do bạn đã bỏ qua quá nhiều thứ, nên rất nhiều khả năng vẫn còn sót lại ở những nơi mà bạn chưa ngó ngàng đến.

Hãy hình dung rằng bạn đang không hạnh phúc. Bạn không đạt được điều mình cần. Nghiêm túc mà nói, điều này có thể nằm ở thứ bạn muốn. Bạn mù quáng bởi chính những thứ bạn khao khát. Có thể những thứ bạn thật sự cần đang ở ngay trước mắt, nhưng bạn không thể nhìn thấy chúng bởi đang mải nhắm đến những thứ khác. Và điều này lại đưa đến một nguyên lý khác: Bạn, hoặc bất kỳ ai, phải trả giá để có được điều mình muốn (hoặc tốt hơn nữa là điều mình cần). Hãy suy nghĩ theo hướng này. Bạn quan sát thế giới dưới góc nhìn cụ thể và đặc thù của mình. Bạn dùng một số công cụ để chắt lọc hầu hết mọi thứ ra ngoài và để một vài thứ lọt vào trong. Bạn dành rất nhiều thời gian để tạo dựng những công cụ này. Chúng trở nên quen thuộc với bạn. Chúng không chỉ là những suy nghĩ trừu tượng. Chúng được tạo dựng trong chính con người bạn. Chúng hướng bạn đến với thế giới. Chúng là những giá trị sâu thẳm nhất và thường ngầm ẩn cũng như vô thức trong bạn. Chúng trở thành một phần cấu trúc sinh học của bạn. Chúng sống động. Và chúng không muốn biến mất, bị chuyển đổi hay chết đi. Nhưng đôi lúc, thời của chúng sẽ qua và những công cụ mới lại cần được sinh ra. Vì lý do này (dù không phải là duy nhất) mà buông bỏ là điều cần thiết trong hành trình vươn lên. Nếu mọi sự không suôn sẻ với bạn - hay theo lối nói cay nghiệt nhất của những câu cách ngôn - thì đó là vì đời không như mơ và bạn sẽ chết. Tuy nhiên, trước khi khủng hoảng đẩy bạn đến cái kết đau đớn ấy, bạn nên ngẫm nghĩ rằng: Cuộc sống không hề có vấn đề. Vấn đề là ở bạn. Chí ít, việc nhận ra sự thật ấy sẽ mang đến cho bạn vài lựa chọn. Nếu đời bạn không như ý, thì có lẽ là kiến thức hiện tại của bạn chưa đủ, chứ không phải do cuộc đời. Có lẽ cấu trúc giá trị của bạn cần được tu bổ một cách nghiêm túc. Có lẽ những “cái bạn muốn” đã che mắt bạn trước những “cái có thể”. Có lẽ bạn đang níu giữ những khát vọng hiện tại quá chặt, khiến bạn không thể thấy được điều gì khác - ngay cả điều bạn thực sự cần.

Hãy hình dung bạn đang suy nghĩ đầy đố kỵ: “Đáng ra mình nên được làm công việc của sếp.” Nếu sếp bạn cứ yên vị một cách ngang bướng và đầy năng lực, thì suy nghĩ như thế sẽ dẫn bạn đến trạng thái tức tối, bất mãn và căm ghét. Bạn có thể nhận ra điều đó. Bạn nghĩ: “Mình không hạnh phúc. Tuy thế, mình có thể được chữa lành khỏi sự bất mãn này nếu mình có thể thực hiện trọn vẹn hoài bão.” Nhưng rồi bạn có thể nghĩ xa hơn: “Đợi đã,” bạn nghĩ. “Biết đâu mình không hạnh phúc vì mình không có được công việc của sếp. Có thể mình không hạnh phúc vì mình không thể ngừng mong muốn vị trí đó.” Điều này không có nghĩa rằng bạn có thể thuyết phục bản thân theo hướng giản đơn và kỳ diệu rằng hãy ngừng ham muốn công việc của sếp, rồi lắng nghe và thay đổi. Quả thực, bạn sẽ không - và không thể - thay đổi bản thân dễ dàng như thế. Bạn phải đào sâu hơn. Bạn phải thay đổi con người mình sau này sâu sắc hơn nữa.

Thế nên bạn có thể nghĩ: “Mình không biết cần phải làm gì với sự chịu đựng xuẩn ngốc này. Mình không thể cứ thế từ bỏ hoài bão được. Như thế mình sẽ chẳng còn nơi nào để đến. Nhưng việc đau đáu với một công việc mình không thể có được lại chẳng ích gì.” Bạn có thể quyết định chọn lối xử lý khác. Thay vì thế, bạn có thể khám phá một kế hoạch khác: Kế hoạch giúp bạn hoàn thành nguyện vọng và thỏa mãn khát vọng ở khía cạnh thực tế, nhưng cũng xóa sạch những cay đắng và oán giận mà bạn đang nhiễm phải trong đời mình. Bạn có thể nghĩ: “Mình sẽ lên một kế hoạch khác. Mình sẽ thử mong muốn bất cứ điều gì khiến cuộc đời mình tốt đẹp hơn - bất cứ thứ gì có thể - và mình sẽ bắt đầu kế hoạch đó ngay bây giờ. Nếu hóa ra đó là điều gì khác với việc chạy theo công việc của sếp, mình sẽ chấp nhận và dấn bước.”

Giờ bạn đang dịch chuyển trong một quỹ đạo hoàn toàn khác. Trước đó, những gì từng là đúng đắn, đáng khao khát và đáng theo đuổi vốn rất hạn hẹp và cứng nhắc. Bạn bị mắc kẹt ở đó, bị giam chặt và bất mãn. Thế nên bạn buông bỏ. Bạn đã hy sinh một điều cần thiết và cho phép cả thế giới mới của những điều khả thi, vốn bị che khuất bởi tham vọng trước đó của bạn, được tự hé lộ. Và có rất nhiều cơ hội ở đó. Cuộc sống của bạn sẽ như thế nào nêu nó tốt hơn? Bản thân “Cuộc sống” sẽ trông như thế nào? Và “tốt hơn” nghĩa là gì? Bạn không thể biết rõ. Và điều bạn không biết chính xác ngay lúc này không quan trọng, vì bạn sẽ bắt đầu dần nhận ra điều gì là “tốt hơn”, một khi thật sự quyết định là bạn mong muốn nó. Bạn sẽ bắt đầu nhận thức được những gì còn ẩn giấu trong mình bằng những phỏng đoán và định kiến - bằng những cơ chế của viễn cảnh trước đó. Bạn sẽ bắt đầu học hỏi.

Tuy nhiên, điều này chỉ hiệu quả nếu bạn chân thành mong muốn cải thiện cuộc sống. Bạn không thể dối gạt các hệ thống nhận thức ngầm ẩn, dù chỉ một chút. Chúng nhắm đến nơi bạn hướng chúng đến. Để tu bổ, để suy xét thấu đáo, để nhắm đến nơi tốt đẹp hơn, bạn phải suy nghĩ thấu đáo từ đầu đến cuối. Bạn phải gột rửa tâm trí mình. Bạn phải dọn dẹp sạch sẽ mọi thứ hoen ố. Và bạn phải cảnh giác, vì để làm cuộc đời tốt đẹp hơn đồng nghĩa bạn phải nhận lấy rất nhiều trách nhiệm, và điều này đòi hỏi nhiều nỗ lực cũng như sự quan tâm, thay vì tiếp tục ngu ngốc sống trong đau đớn, cũng như cứ mãi tự phụ, dối lừa và oán trách.

Sẽ ra sao nếu thế giới chỉ hé lộ cho bạn thấy những điều thiện lành mà nó hàm chứa lại tương ứng chính xác với khát vọng có được điều tốt đẹp nhất của bạn? Sẽ ra sao nếu quan niệm của bạn về điều tốt đẹp nhất được nâng tầm, mở rộng và đem lại nhiều khả năng, lợi ích hơn mà bạn nhận được? Điều này không có nghĩa rằng bạn chỉ mong muốn bằng cách ao ước, hoặc rằng mọi thứ đều chỉ là sự diễn giải, hoặc không có gì là thực. Thế giới vẫn ở đấy, cùng với những cấu trúc và giới hạn của nó. Khi bạn song hành cùng nó, nó sẽ hợp tác hoặc chống lại bạn. Thế nhưng, bạn có thể chọn cách khiêu vũ cùng nó, nếu mục đích của bạn là khiêu vũ và thậm chí bạn có thể là người dẫn dắt, nếu bạn có đủ kỹ năng và sự duyên dáng. Đây không phải là thần học. Cũng chẳng có gì huyền bí. Đây chỉ là kiến thức thực tiễn. Chẳng có phép màu nào ở đây cả - hoặc chẳng có gì ngoài phép màu của nhận thức đang hiện hữu. Chúng ta chỉ thấy thứ mình nhắm đến. Phần còn lại của thế giới (và cũng là phần lớn) đang bị ẩn giấu. Nếu chúng ta bắt đầu tập trung vào điều gì đó khác - chẳng hạn như “mình muốn đời mình tốt đẹp hơn” - thì tâm trí sẽ bày ra cho ta những thông tin mới đến từ thế giới bị ẩn giấu trước đó để trợ giúp ta trên hành trình theo đuổi. Rồi chúng ta có thể lấy thông tin đó để sử dụng và tiến lên, rồi hành động, quan sát và cải thiện. Và sau khi làm thế, sau khi cải thiện, chúng ta có thể theo đuổi điều gì đó khác, hoặc cao cả hơn nữa - chẳng hạn như “mình mong muốn bất kỳ điều gì tốt đẹp hơn là cuộc sống của mình chỉ khá khẩm hơn thôi”. Và khi đó, chúng ta sẽ bước vào một thực tại được nâng tầm và toàn vẹn hơn nữa.

Ở nơi ấy, chúng ta nên tập trung vào điều gì? Và chúng ta có thể thấy gì?

Hãy nghĩ về điều đó như sau: Hãy bắt đầu từ việc nhận thấy rằng bản thân ta thực sự mong muốn nhiều thứ - thậm chí là ta cần chúng. Đó là bản chất của con người. Chúng ta đều có chung trải nghiệm về cơn đói, sự cô đơn, cơn khát, ham muốn tình dục, tính hiếu chiến, nỗi sợ hãi và sự đau đớn. Những điều ấy là thành tố của Hữu thể - những thành tố nguyên thủy, hiển nhiên của Hữu thể. Nhưng chúng ta phải phân loại và sắp xếp những khao khát nguyên sơ này, bởi vì thế giới này là một nơi phức tạp và thực tế đến mức ngoan cố. Chúng ta không thể có được một thứ nhất định mà mình đặc biệt muốn lúc này, cùng lúc với mọi thứ khác mà chúng ta thường mong muốn. Bởi lẽ những khát khao này của chúng ta có thể làm nảy sinh mâu thuẫn với những khát khao khác, cũng như mâu thuẫn với người khác và cả thế giới. Vì vậy, chúng ta phải nhận thức được những khát khao của mình và diễn đạt chúng, phân loại ưu tiên cho chúng rồi sắp sếp chúng theo thứ bậc. Điều đó khiến chúng trở nên rất công phu. Điều đó lại khiến chúng hòa hợp với nhau, với những khao khát của người khác và của cả thế giới. Theo cách này, những mong muốn của chúng ta sẽ tự nâng tầm. Và cũng theo cách này, chúng sẽ tự sắp xếp lại thành các giá trị và trở nên hợp đạo lý. Những giá trị và luân lý của chúng ta đều chỉ thị cho sự vi tế của chính chúng ta.

Nghiên cứu triết học về luân lý - về điều phải và điều trái - chính là đạo đức. Những nghiên cứu như thế có thể giải thích cho chúng ta cặn kẽ hơn về những lựa chọn của mình. Tuy nhiên, tôn giáo còn lâu đời hơn và sâu thẳm hơn cả đạo đức. Tôn giáo không (chỉ) quan tâm chính nó là đúng hay sai, mà là thiện hay ác - dựa vào các nguyên dạng của đúng và sai. Tôn giáo tự xem xét nó trong địa hạt của giá trị, của chân giá trị. Đó không phải là địa hạt của khoa học. Nó không phải là lãnh thổ của mô tả thực tiễn. Ví dụ, những người đã viết và soạn lại Kinh Thánh không phải là những nhà khoa học. Họ thậm chí không thể trở thành những nhà khoa học ngay cả khi họ muốn thế. Những quan điểm, phương pháp và cách thực hành của khoa học vốn chưa được công thức hóa vào thời điểm Kinh Thánh được viết ra.

Thay vì thế, tôn giáo chỉ quan tâm đến hành vi đúng đắn. Nó bao hàm cái mà Plato gọi là “Thiện”. Một tăng lữ tôn giáo chân chính sẽ không cố gắng công thức hóa những ý niệm chính xác về bản chất khách quan của thế giới (tuy ông ấy cũng có thể cố gắng làm thế). Thay vào đó, ông ta sẽ cố gắng phấn đấu trở thành một “người thiện”. Có thể đối với ông ấy, “thiện” không có ý nghĩa nào khác ngoài “vâng lời” - kể cả tuân phục một cách mù quáng. Chính vì vậy, việc phản khai sáng theo chủ nghĩa tự do của phương Tây cổ điển đối với tín ngưỡng tôn giáo cho rằng: Chỉ tuân phục thôi là không đủ. Nhưng ít nhất đó là sự khởi đầu (và chúng ta đã quên mất điều này): Bạn không thể nhắm đến bất kỳ điều gì nếu bạn hoàn toàn vô kỷ luật và không được kèm cặp. Bạn sẽ không biết phải hướng đến điều gì và cũng sẽ không thẳng tiến được, kể cả khi bằng cách nào đó bạn nhằm đúng hướng đi. Và sau đó bạn sẽ kết luận: “Chẳng còn gì để mình nhắm đến nữa.” Đó cũng chính là lúc bạn lạc lối.

Do đó, việc tôn giáo mang yếu tố giáo điều là hết sức cần thiết và thỏa đáng. Có gì tốt khi một hệ thống giá trị không đem lại một cấu trúc bền vững? Có gì tốt khi một hệ thống giá trị không nhắm đến một trật tự cao hơn? Và bạn có gì tốt khi không thể hoặc không tiếp thu cấu trúc đó, hay chấp nhận trật tự đó - không phải như một đích cuối, mà ít nhất là như một khởi điểm? Nếu không có điều đó, bạn sẽ không hơn gì một đứa trẻ lên hai với thân xác trưởng thành, không có sự duyên dáng hay tiềm năng nào. Đó là chưa kể đến (xin nhắc lại) chỉ cần tuân phục là đủ. Nhưng khả năng tuân phục của một người - cứ cho là một người có kỷ luật đúng đắn - ít nhất cũng là một công cụ được tôi luyện kỹ. ít nhất là thế (và điều này không hề vô nghĩa). Dĩ nhiên, phải có một tầm nhìn vượt trên cả kỷ cương, vượt trên cả giáo điều. Một công cụ cần có một mục đích. Chính vì những lý do ấy mà Chúa Giê-su đã nói trong Phúc Âm của Thomas rằng: “Vương quốc của Chúa Cha đang trải rộng trên đất này, nhưng con người lại không nhìn thấy được.”

Phải chăng điều đó đồng nghĩa những gì chúng ta thấy phụ thuộc vào tín ngưỡng tôn giáo của mình? Đúng thế! Và những gì chúng ta không nhìn thấy cũng vậy! Bạn có thể phản đối rằng: “Nhưng tôi là người vô thần.” Không, bạn không phải (và nếu muốn hiểu rõ điều này, bạn có thể đọc cuốn Tội ác và hình phạt của Dostoevsky, có thể là cuốn tiểu thuyết vĩ đại nhất từng được viết. Trong đó, nhân vật chính Raskolnikov đã quyết định chọn chủ nghĩa vô thần một cách thực sự nghiêm túc, sa vào cái mà anh tự hợp lý hóa như một vụ giết người nhân từ và phải trả giá). Bạn đơn giản không là người vô thần trong hành động của mình, mà chính những hành động đã phản ánh một cách chính xác nhất những tín niệm sâu thẳm của bạn - những điều ngầm ẩn, gắn liền với sự tồn tại của bạn, sâu bên dưới những sự lĩnh hội có ý thức, thái độ thể hiện ra ngoài và tự nhận biết bản thân ở mức bề nổi. Bạn chỉ có thể nhận ra mình thực sự tin vào điều gì (hơn là điều bạn nghĩ rằng mình tin tưởng) bằng cách quan sát mình hành động ra sao. Đơn giản vì trước đó bạn sẽ không biết mình tin vào điều gì. Bản thân bạn đã quá phức tạp để hiểu được chính mình.

Điều này đòi hỏi sự quan sát kỹ càng, học vấn chỉn chu, suy ngẫm thấu đáo và trao đổi cẩn trọng với người khác, nhằm xóa đi bề nổi của những tín niệm ở bạn. Tất cả những gì bạn xem trọng là sản phẩm của những quá trình phát triển lâu dài không tưởng, mang tính cá nhân, văn hóa và sinh học. Bạn sẽ không hiểu được làm sao điều mình muốn - và do đó là những gì bạn thấy - lại phụ thuộc vào một quá khứ vô chừng, thăm thẳm và sâu sắc. Bạn đơn giản không hiểu làm sao mỗi mạch thần kinh - qua đó giúp bạn nhìn ngắm thế giới - lại được định hình (một cách đau đớn) bởi những mục đích mang đạo đức của tổ tiên loài người qua hàng triệu năm, cùng toàn bộ sự sống đã hình thành hàng tỉ năm về trước.

Bạn không hiểu bất kỳ điều gì cả.

Bạn thậm chí không biết rằng mình mù lòa.

Một số kiến thức của chúng ta về tín niệm đã được ghi nhận lại. Chúng ta đã tự quan sát chính mình hành động, ngẫm nghĩ về sự quan sát ấy và nhiều câu chuyện được đúc kết từ chính sự ngẫm nghĩ ấy trong suốt hàng chục hoặc có lẽ hàng trăm nghìn năm qua. Đó đều là một phần những nỗ lực của chúng ta, của cả cá nhân lẫn tập thể, để khám phá và chắp nối lại những gì ta tin tưởng. Một phần kiến thức tạo ra được gói ghém lại từ những lời giáo huấn căn bản trong các nền văn hóa chúng ta, trong những thư tịch cổ như Đạo đức kinh, các thánh kinh Vệ Đà mà tôi đã đề cập ở trên, hoặc những câu chuyện trong Kinh Thánh. Dù tốt hay xấu thì Kinh Thánh vẫn là tư liệu nền tảng của nền văn minh phương Tây (của giá trị phương Tây, luân lý phương Tây cùng những quan niệm phương Tây về tốt và xấu). Nó là sản phẩm của những quy trình về cơ bản vẫn còn nằm ngoài tầm hiểu biết của chúng ta. Kinh Thánh như một thư viện được tạo thành từ nhiều cuốn sách, mỗi cuốn lại được nhiều người viết và biên soạn. Nó đích thực là một tư liệu nổi bật - được chọn lọc, xâu chuỗi và cuối cùng được viết thành một câu chuyện mạch lạc không chỉ bởi một người, mà xuyên suốt hàng nghìn năm. Kinh Thánh đã từng được viết ra vội vàng mà chẳng có tri thức sâu sắc nào, bởi trí tưởng tượng của một tập thể con người mà bản thân sự tưởng tượng ấy lại là sản phẩm của những thế lực không tưởng, vận động trong những quãng thời gian vô cùng tận. Không có phương thức nào khác ngoài việc nghiên cứu cẩn thận về Kinh Thánh với đầy đủ sự tôn trọng mới có thể tiết lộ cho chúng ta về những điều ta tin tưởng, cũng như chúng ta nên thực hiện và hành động như thế nào.

THƯỢNG ĐẾ TRONG CỰU ƯỚC VÀ TÂN ƯỚC

Thượng Đế trong Cựu Ước có thể xuất hiện như một hình tượng khắc nghiệt, phán xét, khó đoán và nguy hiểm, nhất là khi ta đọc qua loa vội vàng. Tính chân thực của hình mẫu này còn đang được những nhà bình giải Ki-tô giáo phóng đại lên một cách đầy tranh cãi, với ý định cường điệu sự khác biệt giữa các bản cũ và mới trong Kinh Thánh. Tuy nhiên, họ phải trả giá cho những âm mưu như thế (theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng): Khi đối mặt với Đức Giê-hô-va, người hiện đại có khuynh hướng nghĩ rằng: “Tôi sẽ không bao giờ tin vào một vị Chúa như vậy.” Nhưng Thượng Đế trong Cựu Ước không mấy quan tâm người hiện đại nghĩ gì. Ngài cũng không quan tâm người thời Cựu Ước nghĩ gì (mặc dù người ta có thể mặc cả với Ngài, cụ thể rành rành trong các câu chuyện về Abraham[32], với mức độ đáng ngạc nhiên). Tuy nhiên, khi thần dân của Ngài lạc lối - khi họ chống lại huấn thị của Ngài, vi phạm các giao ước với Ngài và phá vỡ các điều răn của Ngài - thì rắc rối hiển nhiên đã ập đến. Nếu bạn không làm điều mà Thượng Đế trong Cựu Ước yêu cầu - bất kể điều đó có thể là gì và bất kể bạn trốn tránh ra sao chăng nữa - thì bạn và con cháu của bạn đều sẽ gặp phải rắc rối nghiêm trọng.

Chính những người theo thuyết duy thực đã tạo ra, hoặc chú ý đến Thượng Đế trong Cực Ước. Khi cư dân của những xã hội cổ đại này lang thang vô định vì đi sai đường, họ phải kết thúc trong cảnh bị nô dịch đầy khổ đau - đôi lúc đến hàng thế kỷ - khi không bị xóa sổ hoàn toàn. Điều đó có hợp lý không? Có chính nghĩa không? Có công bằng không? Những tác giả của Cựu ước đã đặt ra những câu hỏi ấy với sự cẩn trọng cực kỳ và trong những điều kiện hết sức hạn chế. Họ cho rằng Đấng Sáng Thế biết Ngài đang làm gì, rằng Ngài có toàn bộ quyền năng và rằng những mệnh lệnh của Ngài nên được tuân thủ cẩn thận. Họ đã rất thông thái. Ngài là Sức mạnh của Tự nhiên. Liệu một con sư tử đang đói mốc meo thì có hợp lý, chính nghĩa và công bằng không? Sao lại có một câu hỏi vô nghĩa như thế? Những người Israel trong Cựu Ước và tổ tiên của họ biết rằng không thể đùa giỡn với Thượng Đế, và rằng bất kỳ Địa Ngục nào được cho phép mở ra - khi Ngài tức giận nếu có ai bị đóng đinh lên thập giá - đều có thật. Khi vừa trải qua một thế kỷ được ghi dấu bởi những nỗi kinh hoàng vô tận từ những tên độc tài, chúng ta hẳn có thể nhận ra điều tương tự.

Thượng Đế trong Tân Ước thường được thể hiện với một tính cách khác biệt (mặc dù Sách Khải Huyền, với Phán xét Cuối cùng, đã cảnh cáo mọi sự tự hãnh vì quá ngây ngô). Ngài xuất hiện như là một Geppetto[33] tử tế, một thợ thủ công bậc thầy và một người cha nhân từ. Ngài không mong muốn gì ngoài điều tốt đẹp nhất cho chúng ta. Ngài luôn yêu thương và tha thứ. Nhưng dĩ nhiên, Ngài sẽ đày bạn xuống Địa Ngục, nếu bạn hành xử đủ tồi tệ. Tuy nhiên, về cơ bản, Ngài vẫn là Vị thần của Tình yêu. Điều đó nghe có vẻ lạc quan và được vô tư chào đón hơn, nhưng (theo ngữ nghĩa chính xác) lại không đáng tin bằng. Trong một thế giới như thế này - một tòa nhà kính chờ tận thế - ai có thể tin vào một câu chuyện như vậy? Một Thượng Đế toàn thiện trong thế giới thời hậu Auschwitz[34] ư? Vì những lý do ấy mà triết gia Nietzsche, người có lẽ là nhà phê bình uyên bác nhất khi nói về Ki-tô giáo, cho rằng Thượng Đế trong Tân ước là tội ác văn học tồi tệ nhất trong lịch sử phương Tây. Trong cuốn Beyond Good and Evil (tựa tiếng Việt: Bên kia bờ thiện ác), ông viết:

Trong “Cựu ước” của người Do Thái - cuốn sách của công lý thiêng liêng, có những người, những điều và những phát ngôn theo phong cách tuyệt vời mà văn học Hy Lạp lẫn Ấn Độ không cách gì so sánh được. Một mặt nói về nỗi sợ hãi và lòng tôn kính trước những tàn dư kỳ diệu của con người thời trước và một mặt có những suy nghĩ buồn bã về một châu Á xưa cũ cùng với bán đảo nhỏ tách biệt của nó ở châu Âu… Việc trói buộc Tân Ước này cùng với Cựu Ước thành cùng một cuốn sách, thành “Kinh thánh”, thành “Cuốn sách trong sách” có lẽ chính là sự trơ tráo ghê gớm nhất và “tội lỗi chống lại thánh linh” mà văn chương châu Âu phải tự vấn lương tâm.

Ngoài kẻ ngây thơ nhất, ai trong số chúng ta có thể thừa nhận rằng một Hữu thể toàn thiện và khoan dung như thế lại cai trị thế giới quá đỗi tồi tệ này? Nhưng điều dường như là không thể lĩnh hội đối với những ai không thấy lại rõ rành rành với những người đã “khai nhãn”.

Hãy quay lại trường hợp mà mục tiêu mà bạn nhắm đến được định đoạt bởi một điều tầm thường - sự ghen tỵ dành cho sếp mà tôi đã đề cập. Chính bởi sự ghen tỵ ấy mà thế giới bạn đang sống mới tỏ ra nó là một nơi chốn đầy cay đắng, tuyệt vọng và ác ý. Hãy hình dung bạn đã nhận thấy, suy ngẫm và xét lại nỗi bất hạnh của mình một lần nữa. Xa hơn, bạn quyết tâm chịu trách nhiệm cho điều đó và dám khẳng định rằng chí ít vẫn còn phần nào đó trong tầm kiểm soát của bản thân. Trong tích tắc, bạn hé một mắt và nhìn ra. Bạn mong cầu điều gì đó tốt đẹp hơn. Bạn từ bỏ tính nhỏ nhen của bản thân, ăn năn vì sự ghen ghét của mình và mở rộng trái tim. Thay vì nguyền rủa bóng tối, bạn cho phép chút ánh sáng len vào. Bạn quyết định nhắm đến một cuộc sống tốt đẹp hơn - thay vì một văn phòng tốt hơn.

Nhưng bạn không dừng lại ở đó. Bạn nhận ra rằng sẽ là sai lầm khi nhắm đến một cuộc sống tốt đẹp hơn, nếu cái giá phải trả là khiến cuộc sống của một ai đó xấu đi. Thế là bạn trở nên sáng tạo. Bạn quyết định tham gia vào một cuộc chơi khó khăn hơn. Bạn quyết định rằng mình muốn một cuộc sống tốt đẹp hơn sao cho nó cũng sẽ giúp cuộc sống của gia đình mình khấm khá hơn. Hoặc cuộc sống của chính gia đình bạn lẫn bạn bè của bạn, cũng như của những người xa lạ xung quanh họ. Còn kẻ thù của bạn thì sao? Bạn có muốn bao gồm cả họ không? Chắc chắn bạn không biết xoay xở thế nào. Thế nhưng, bạn đã đọc qua sử sách. Bạn biết kết cục sẽ ra sao khi lấy oán báo oán. Vì vậy, bạn bắt đầu mong ước cho cả kẻ thù của mình, ít nhất là về mặt nguyên tắc, dù bạn hoàn toàn chưa phải là bậc thầy làm chủ những cảm xúc như thế.

Và rồi tầm nhìn của bạn cũng thay đổi. Bạn vô thức vượt qua những giới hạn từng bó buộc mình. Những khả năng mới trong đời bạn sẽ xuất hiện và bạn hướng đến nhận thức về chúng. Cuộc sống của bạn thực sự cải thiện. Và rồi bạn bắt đầu suy nghĩ xa hơn: “Tốt hơn ư? Có lẽ điều đó có nghĩa là tốt hơn cho mình, gia đình mình và bạn bè xung quanh mình - kể cả kẻ thù của mình. Nhưng vẫn chưa bao hàm hết ý nghĩa của điều đó. Nó còn có nghĩa là ngày hôm nay sẽ tốt hơn, theo cách khiến cho mọi thứ cũng sẽ tốt hơn vào ngày mai, vào tuần tới, vào năm sau, vào một thập niên tới và hàng trăm năm nữa kể từ lúc này. Và hàng nghìn năm nữa. Và mãi mãi về sau.”

Tiếp đến, “tốt hơn” nghĩa là hướng đến sự Cải thiện Hữu thể. Khi nghĩ về tất cả những điều này - nhận thức về toàn bộ điều này - nghĩa là bạn đã mạo hiểm. Bạn quyết định sẽ bắt đầu đối xử với Thượng Đế trong Cựu ước, với toàn bộ quyền năng khủng khiếp nhưng dường như độc đoán của Ngài, như thể Ngài cũng là Thượng Đế trong Tân ước (bất kể việc bạn hiểu rằng điều này thật lố bịch theo nhiều lẽ). Nói cách khác, bạn quyết định hành xử như thể trên đời ở hiền sẽ gặp lành - và chỉ đúng khi bạn “ở hiền”. Và đó là quyết định, là lời tuyên bố về niềm tin đối với sự tồn tại, cho phép bạn vượt qua chủ nghĩa hư vô, lòng oán hận và sự kiêu ngạo. Đó là lời tuyên bố của đức tin giúp cho Hữu thể tránh xa lòng hận thù với tất cả những thứ xấu xa của nó. Và cũng với niềm tin ấy: Sẽ không có chuyện tin vào những điều mà bạn biết rất rõ là sai. Đức tin không phải là niềm tin trẻ con vào phép màu. Đó là sự vô tri hay thậm chí mù quáng có chủ ý. Đó là nhận thức cho rằng những sự phi lý tàn khốc của cuộc sống phải được cân bằng lại bằng một cam kết phi lý không kém vì cái thiện thiết yếu của Hữu thể. Đó đồng thời là ý chí dám đặt hướng nhìn đến mục tiêu không thể đạt được và dám hy sinh tất cả, kể cả (điều quan trọng nhất) cuộc sống của chính bạn. Bạn nhận ra rằng, theo đúng nghĩa đen, mình chẳng thể làm gì tốt đẹp hơn thế. Nhưng làm sao bạn thực hiện được tất cả những điều này? - giả sử rằng bạn đủ ngu ngốc để thử sức.

Bạn có thể bắt đầu bằng cách ngừng suy nghĩ - hoặc chính xác hơn, nhẹ nhàng hơn là bằng cách từ chối khuất phục đức tin của mình trước lý trí hiện tại, cùng với cách nhìn hạn hẹp của nó. Điều đó không có nghĩa là “khiến mình trở nên ngu ngốc”. Nó mang ý nghĩa ngược lại, rằng bạn phải từ bỏ việc dùng thủ đoạn, toan tính, xảo quyệt, mưu đồ, ép buộc, đòi hỏi, trốn tránh, phớt lờ cũng như trừng phạt. Rằng bạn phải dẹp bỏ những sách lược cũ sang một bên. Rằng bạn phải tập trung chú ý, như thể trước đây bạn chưa từng chú ý bao giờ.

TẬP TRUNG CHÚ Ý

Hãy tập trung chú ý. Hãy tập trung vào những điều đang diễn ra xung quanh mình, cả về mặt vật chất lẫn tinh thần. Hãy chú ý đến những điều khiến bạn phiền lòng, khiến bạn bận tâm, khiến bạn không còn là chính mình, những điều bạn có thể khắc phục và bạn sẽ khắc phục. Bạn có thể tìm thấy những điều ấy bằng cách tự hỏi (như thể bạn thật tâm muốn biết) ba câu sau: “Điều gì khiến mình phiền lòng?”, “Có điều gì mà mình khắc phục được?” và “Mình có sẵn sàng khắc phục nó không?” Nếu bạn tìm thấy câu trả lời là “không” cho bất kỳ câu nào trong số ba câu trên, thì hãy chuyển hướng nhìn đến nơi khác. Hãy đặt mục tiêu thấp hơn. Hãy tìm kiếm cho đến khi bạn nhận ra điều gì thật sự khiến mình phiền lòng, điều bạn có thể khắc phục, điều bạn muốn khắc phục, rồi hãy bắt tay vào khắc phục nó. Như thế có lẽ là đủ cho một ngày.

Có thể trên bàn của bạn đang có một chồng giấy tờ và bạn vẫn đang lảng tránh nó. Bạn thậm chí không nhìn đến nó khi bước vào phòng mình. Có những thứ khủng khiếp đang lẩn khuất đâu đó: mẫu khai thuế, hóa đơn và thư từ những người mong muốn nhận được những thứ bạn không chắc mình đáp ứng được. Hãy chú ý đến nỗi sợ của mình và dành sự cảm thông cho nó. Có thể có những con rắn độc trong chồng giấy ấy. Có thể bạn sẽ bị chúng cắn. Có thể có cả một bầy mãng xà đang trốn trong đó. Bạn chặt một cái đầu của nó và bảy cái khác lại mọc lên. Làm sao bạn có thể đối phó với điều đó?

Bạn có thể tự hỏi rằng: “Có điều gì mà mình sẵn sàng làm với đống giấy tờ ấy không? Có lẽ mình nên xem qua một phần của nó? Chỉ trong 20 phút thôi?” Có thể câu trả lời sẽ là: “Không!” Nhưng bạn có thể xem qua trong vòng mười, hoặc thậm chí chỉ năm phút (và nếu không thì một phút). Hãy bắt đầu từ đó. Bạn sẽ sớm nhận ra toàn bộ đống giấy tờ ấy rút ngắn lại đáng kể, đơn giản vì bạn đã xem qua một phần của nó. Và bạn sẽ nhận ra rằng tất cả mọi thứ được tạo thành bởi nhiều phần. Sẽ thế nào nếu bạn cho phép bản thân mình uống một ly rượu vang trong bữa ăn tối, hoặc cuộn tròn trên ghế sofa và đọc sách, hoặc xem một bộ phim dở hơi như là một phần thưởng? Sẽ thế nào nếu bạn chỉ cho vợ hoặc chồng mình nói “làm tốt lắm” sau khi bạn sửa chữa bất cứ thứ gì cần sửa? Liệu điều đó có động viên bạn không? Những người biết ơn bạn ban đầu có thể không quá giỏi trong việc thể hiện lòng biết ơn ấy, nhưng điều đó sẽ không ngăn được bạn.

Con người có thể học hỏi, kể cả khi họ rất ngờ nghệch lúc ban đầu. Hãy chân thành tự hỏi mình xem bạn đòi hỏi điều gì để được động viên và thực hiện công việc mình đang làm và lắng nghe câu trả lời. Đừng tự nhủ: “Mình không cần làm điều đó để tự động viên bản thân.” Bạn biết gì về bản thân mình nào? Một mặt, bạn là thực thể phức tạp nhất trong toàn bộ vũ trụ này; nhưng mặt khác, bạn thậm chí còn không biết cách đặt giờ cho lò vi sóng. Đừng đánh giá quá cao sự tự thấu hiểu bản thân của bạn.

Hãy để những công việc trong ngày tự lên tiếng để bạn chiêm nghiệm. Đây có thể là điều bạn làm mỗi sáng, khi ngồi bên mép giường của mình. Bạn cũng có thể thử làm thế vào tối hôm trước khi chuẩn bị đi ngủ. Hãy yêu cầu bản thân một sự đóng góp tự nguyện. Nếu hỏi một cách tử tế và chăm chú lắng nghe, nhưng đừng cố gian dối, thì bạn sẽ tìm được câu trả lời. Hãy làm điều này mỗi ngày trong một khoảng thời gian. Và sau đó thực hành việc này suốt cuộc đời mình. Sớm thôi, bạn sẽ thấy mình sống trong một bối cảnh hoàn toàn khác. Và giờ bạn có thể tự vấn chính bản thân mình theo thói quen rằng: “Mình có thể làm và nên làm gì để khiến Cuộc sống tốt đẹp hơn dù chỉ một chút?” Bạn sẽ không ép bản thân tin cái “tốt hơn” phải là thế nào. Bạn sẽ không trở thành người theo chủ nghĩa toàn trị, hoặc theo chủ nghĩa không tưởng kể cả đối với bản thân, vì bạn đã học được từ những người theo chủ nghĩa đó, cũng như từ chính kinh nghiệm của bạn rằng: Trở thành kẻ theo thuyết toàn trị là điều xấu. Hãy nhắm đến mục tiêu cao cả. Hãy đặt tầm nhìn của mình vào điều tốt hơn cả Hữu thể. Từ sâu thẳm tâm hồn, hãy gắn kết bản thân với Niềm tin và Cái Thiện Cao quý nhất. Có một trật tự quen thuộc cần được thiết lập và một vẻ đẹp cần ra đời. Có những điều xấu xa cần bạn vượt qua, có những đau khổ cần bạn xoa dịu và bản thân bạn cần trở nên tốt đẹp hơn.

Theo cách đọc hiểu của tôi, đây chính là đạo đức cực hạn trong nguyên tắc chung của phương Tây. Hơn thế nữa, chuyện này đã được truyền đạt một cách đầy khó hiểu và hào nhoáng từ những khổ thơ trong Bài giảng trên núi của Đức Chúa Giê-su, mà theo nghĩa nào đó là trí tuệ của Tân Ước. Đây là nỗ lực Tinh thần của Nhân loại nhằm biến đổi những hiểu biết về đạo đức ngay từ đầu - như các câu “Ngươi không được[35]” rất cần thiết cho trẻ con và Mười Điều răn của Chúa - thành một phiên bản được diễn giải đầy đủ, tích cực trong mỗi cá nhân đích thực. Sự thể hiện này không chỉ đơn giản là sự tự chủ, tự kiềm chế đáng ngưỡng mộ, mà còn là khát vọng cơ bản sắp đặt thế giới sao cho đúng đắn. Đây không phải là sự chấm dứt tội lỗi, mà là sự đối nghịch của tội lỗi, tức bản thân điều thiện. Bài giảng trên núi vạch rõ bản chất thực sự của loài người và cái đích đúng đắn của nhân loại: Hãy tập trung mỗi ngày để bạn có thể sống trong hiện tại và tham gia một cách đầy đủ, thỏa đáng vào những điều đang diễn ra trước mắt mình - nhưng hãy chỉ làm thế sau khi bạn đã quyết định để những điều tốt đẹp trong mình tỏa sáng, để nó có thể minh chứng cho Hữu thể và soi rọi thế giới. Hãy chỉ làm thế sau khi bạn đã quyết tâm hy sinh mọi thứ cần phải hy sinh để có thể theo đuổi những điều tốt đẹp cao cả nhất.

Hãy xem loài hoa huệ mọc lên thế nào; nó chẳng làm khó nhọc, cũng không xoay vòng:

Song ta phán cùng các ngươi, dẫu vua Salomon vẻ vang đến đâu, cũng không được xếp vào một hoa nào trong giống ấy.

Hỡi kẻ ít đức tin, nếu loài cỏ ngoài đồng là loài nay sống mai bỏ vào lò, mà Đức Chúa Trời còn cho mặc thể ấy thay, huống chi là các ngươi?

Vậy nên các ngươi đừng kiếm đồ ăn đồ uống đồ mặc, cũng đừng có lòng lo lắng.

Vì mọi sự đó, các dân ngoại ở thế gian vẫn thường tìm, và Cha các ngươi biết các ngươi cần dùng mọi sự đó rồi.

Nhưng thà các ngươi hãy tìm kiếm vương quốc của Đức Chúa Trời và sự công tâm của Ngài, rồi mọi sự đó sẽ được cho thêm.

Vậy, đừng nghĩ đến ngày mai: Vì ngày mai sẽ tự việc của mình. Không suy nghĩ thấu đáo cho ngày hiện tại mới chính là điều ác (Lu-ca chương 12: 22-34)

Nhận thức đang dần ló dạng. Thay vì đóng vai một kẻ độc đoán, thì bạn đang tập trung chú ý. Bạn đang nói lên sự thật thay vì thao túng thế giới. Bạn đang đàm phán thay vì đóng vai kẻ tử vì đạo hay tên bạo chúa. Bạn sẽ không còn đố kỵ, vì bạn không còn biết ai khác thực sự làm tốt hơn bạn. Bạn sẽ không còn chán nản, vì bạn đã học được cách đặt mục tiêu thấp hơn và kiên nhẫn. Bạn đang khám phá ra mình là ai, ra điều bạn muốn và điều bạn sẵn lòng thực hiện. Bạn đang nhận ra rằng những giải pháp cho những vấn đề cụ thể của mình phải dành cho bạn, của riêng bạn và chính xác là bạn. Bạn sẽ ít quan tâm hơn đến hành động của người khác, vì bạn đã có quá đủ việc cho mình làm rồi.

Hãy sống trọn một ngày, nhưng nhắm đến điều tốt đẹp nhất.

Và giờ đây, quỹ đạo của bạn đang hướng về phía Thiên Đường, nơi mang lại cho bạn hy vọng. Ngay cả một người trên con tàu đắm vẫn có thể hạnh phúc khi anh ta trèo lên một chiếc thuyền cứu hộ! Và ai biết được mai này anh ấy sẽ đi về đâu. Giong buồm vui vẻ có lẽ vẫn tốt hơn là cập bến thành công…

Hãy hỏi, rồi bạn sẽ nhận được. Hãy gõ, rồi cửa sẽ mở. Nếu bạn hỏi như thể bạn muốn biết và gõ cửa như thể bạn muốn bước vào, thì bạn có thể sẽ nhận được cơ hội để cải thiện cuộc đời mình từng chút một; rồi nhiều hơn; rồi trọn vẹn - và với sự cải thiện ấy, bản thân Hữu thể sẽ hình thành sự tiến triển nào đó.

Hãy so sánh bản thân với chính bạn ngày hôm qua, chứ không phải người nào khác hôm nay.