Chương
Hai Mươi Bẩy

Sông, Rạch miền Lục Tỉnh

Hai gánh hát Cải Lương ĐỨC
HUY-CHARLOT MIỀU và NAM HỒNG với đào kép toàn gốc gác Bắc Kì mà dám đi vào thi
thố tài năng ở miền Nam, nơi sinh trưởng của nền ca kịch Cải Lương, thì thật là
liều lĩnh. Không phải vì các gánh hát Bắc Kì thua kém các gánh hát Nam Kì về diễn
xuất hay về bất cứ một địa hạt nào khác như viết vở, đạo diễn, trang trí hay
trang phục đâu! Mà vì một bài hát quan trọng nhất của thế kỉ: bài Vọng Cổ.

Cho tới năm 1944, dù sân khấu Cải
Lương đã đạt tới mức cao nhất sau những thời kì chuẩn bị (1912-1917), thành lập
(1918-1922) với các hình thức CA RA BỘ, HÁT KIM THỜI và phát triển (1923-1944)
với hai loại Tuồng Tàu, Tuồng Tây... nhưng sân khấu này đứng vững được trong suốt
mấy chục năm trời là nhờ ở một bài hát mà toàn dân yêu thích là bài Vọng Cổ. Sau
1945, sân khấu Cải Lương nói chung sẽ đi tới giai đoạn phân hóa với các loại tuồng
thấp kém như Tuồng La Mã, Ấn Độ, Nhật Bản v.v... nhưng bài Vọng Cổ bao giờ cũng
vẫn là cột trụ của tuồng hát. Đào kép hát Vọng Cổ hay bao giờ cũng là đào kép
chính, ăn lương to nhất và được quần chúng ái mộ nhất.

(Ảnh bên: Tượng Ông Sáu Lầu)

Khởi sự là bài Dạ Cổ Hoài Lang (Đêm
nghe tiếng trống nhớ chồng) do ông Sáu Lầu ở Bến Tre soạn ra vào năm 1920, lấy
âm hưởng từ điệu Hành Vân, rồi đổi tên, đổi nhịp, đổi cả hơi nhạc để trở thành
bài Vọng Cổ Hoài Lang (Trông mối tình xưa nhớ chồng), âm điệu Vọng Cổ đã hoàn
toàn nằm trong hơi oán của điệu Ru Con miền Nam:

... Ầu ơ... Ví dầu tình bậu muốn thôi

Bậu gieo tiếng dữ cho rồi bậu đi...

... với những nốt cảm âm và âm giai
lơ lớ mà chỉ người sinh trưởng ở miền Nam mới phát âm đúng. Đào kép Bắc Kì
không thể hát Vọng Cổ cho thật “mùi”, thật “rệu” được vì trong lỗ tai và cổ họng
không có cái âm giai lơ lớ đó.

Đầu tiên, một bài Vọng Cổ hát lên với
nhịp hai hay nhịp tư thì không cần nhiều chữ. Bài ca ngắn, có tới hai mươi câu
hát. Lúc tôi ở Saigon vào năm 1944 này, các đào kép đang ăn khách vì hát Vọng Cổ
hay là Năm Nghĩa, Tư Út, Năm Cần Thơ, Ba Bến Tre... Lúc đó Vọng Cổ đã được hát
với nhịp tám. Nghĩa là mỗi một câu hát đã đòi hỏi phải có nhiều chữ hơn là khi
hát với nhịp hai hay nhịp bốn. Tới khi Vọng Cổ phát triển tới nhịp mười sáu thì
bài hát trở nên quá dài nếu hát đủ hai mươi câu. Do đó, trong làng Cải Lương đã
có lề lối chỉ hát sáu câu Vọng Cổ mà thôi.

Thế là trong khi đi du ca ở khắp mọi
nơi trong nước và cống hiến cho bình dân một loại nhạc mới, tôi lại có cái may
được tiếp thu một bài hát rất bình dân mà càng nghe tôi càng thấy mê mẩn tâm hồn.
Vọng Cổ đã không chỉ là vũ khí riêng của đào kép Cải Lương nữa, nó đã trở thành
tiếng nói của nhân dân Nam Bộ rồi. Đi bất cứ nơi nào ở miền Lục Tỉnh này, tôi
cũng được tham dự những buổi hòa nhạc tài tử tại tư gia để nghe dân chúng vô
danh hát Vọng Cổ.

Những người làm chính trị quá khích
thường chỉ có một con tim nhỏ bé nên hay kết án Vọng Cổ là bi lụy (sic)! Tôi
không bao giờ thấy Vọng Cổ làm tôi trở thành con người yếu hèn cả. Nghe hát Vọng
Cổ, tôi chỉ thấy như tôi được bàn tay của một người chị hay của một người mẹ vuốt
ve tôi. Hay nói một cách thành thực hơn, như được vuốt ve bởi một người tình. Tôi
cho rằng trong suốt thế kỉ 20 này, dần dà Vọng Cổ không còn là tiếng hát của
riêng một miền Nam mà trở thành tiếng lòng của cả một nước. Nó có khả năng an ủi
lạ thường. Này bạn đọc thân mến! Hãy nghe tôi, thử nằm xuống mà nghe Vọng Cổ. Nghe
hát xong, đứng dậy, sẽ thấy mình như vừa thoát ra khỏi một gánh nặng. Gánh nặng
mà ai đã vào đời là phải gánh vác.

Dù đào kép của gánh ĐỨC HUY-CHARLOT
MIỀU hát Vọng Cổ không hay bằng nghệ sĩ gốc Nam nhưng đã tới lúc chúng tôi phải
tạm biệt Saigon, leo lên Tàu hỏa để đi Mỹ Tho. Tuy không thu tiền một cách ghê
gớm nhưng gánh hát Bắc Kì này cũng có khán giả để có thể đi khắp các tỉnh Tiền
Giang, Hậu Giang, đi đâu cũng có thêm cái trò âm nhạc cải cách để thu hút thêm
khán giả học sinh, sinh viên, công chức, tư chức, thương gia... ngoài khán giả
làm ruộng, buôn thúng bán mẹt và làm nghề lao động. Đặc biệt giới cầm dùi khui,
đeo súng lục là Cò Cảnh Sát hay đội xếp thì thích nghe tôi hát âm nhạc cải cách
lắm. Tôi còn nhớ anh Cò Tây Lai ở Cần Thơ "bắt" tôi về bót Cảnh Sát để
nhờ tôi dạy đánh guitare.

Đi lưu diễn ở miền Lục Tỉnh, cái thú
vị nhất đối với tôi là gánh hát bây giờ không hoàn toàn đi bằng đường bộ mà còn
di chuyển bằng đường sông nữa. Miền Nam là nơi chằng chịt những sông to, sông
nhỏ, sông ông trời cho, sông con người làm ra - tức là sông đào - mang những
cái tên kinh, rạch... rất tiện lợi cho sự giao thông. Một con thuyền lớn chở
chúng tôi đi trong vùng Gò Công, Bến Tre, Trà Vinh, Vĩnh Long, Sadec... Và tôi
được thấy một phong cảnh quê hương khác với những miền tôi đã đi qua.

Miền quê ở đây không giống như ngoài
Bắc, nhà cửa không thu lại để làm thành làng xóm bao bọc bởi lũy tre xanh, đầu
làng cuối làng có cổng và có khi có cả một đường cái đi xuyên qua làng. - đây, nhà
cửa được dựng lên rải rác hai bên bờ sông, bờ rạch. Đình, chùa, chợ búa, trường
học... đều được cất lên ở ngã ba những dòng nước lớn. Văn minh miệt vườn (nói
theo nhà văn Sơn Nam) là văn minh sông nước. Miền Nam là nơi rất phong phú về
các điệu hò trên sông. Không thể nào tôi quên được những đêm nằm trên mui thuyền,
nghe những câu hò như:

Ghe anh nhỏ mũi trảng lườn

Ở trên Gia Định xuống vườn thăm em...

...

Quạ ô lại nói với diều

Ngã ba Bến Lức có nhiều cá tôm...

...

Chẻ tre bện sáo cho dầy

Ngăn ngang Sông Mỹ có ngày gặp nhau...

...

Giặc Tây đánh tới Cần Giờ

Biểu đừng thương nhớ đợi chờ uổng
công...

Tôi lại được học lịch sử nước nhà, học
tâm tình của người dân qua những câu ca dao được hát lên. Như tôi đã nói, trường
nhạc của tôi là những cuộc hò hát ở sân khấu hay ở trong làng trong xóm, trên rẫy,
trên sông. Thầy dạy nhạc của tôi là nghệ sĩ nhân dân.

Đi dưới miệt vườn, tôi bắt gặp thêm
những người bạn mới và - dĩ nhiên - có thêm được những người tình. Trong làng Cải
Lương có những người chuyên làm nghề bao giàn. Họ trả khoán cho gánh hát một số
tiền rồi họ khai thác gánh hát. Lời ăn, lỗ chịu. Một cô vợ trẻ của một ông bao giàn
ở Trà Vinh yêu tôi hết dạ. Tôi chưa bao giờ gặp một người con gái nào có một
thân hình lí tưởng như cô. Tóc mượt, mắt nhung, môi dầy, răng đều, vú to, bụng
lẳn, đít bự, chân dài... Đẹp như một người đẹp khác của tôi sau này, tên Hiếu, đẹp
hơn tượng Thần Vệ Nữ. Trông cô như một con rắn và ai cũng có thể sẵn sàng cho
con rắn đẹp này cuốn chặt mình lại. Vui lòng tắt thở vì rắn.

Một hôm cãi nhau với ông chồng ghen
tuông, con rắn đẹp uống rượu thật say, leo lên con thuyền của gánh hát, cười
nói ngất ngư, nhìn tôi khiêu khích... rồi ngã tòm xuống sông. Tuy tuổi gà nhưng
tôi cũng vội vàng nhẩy xuống cõng rắn lên, không sợ rắn ăn thịt cái con gà ướt
là mình. Rắn không ăn thịt tôi nhưng tôi đã ăn thịt rắn. Đây là một cuộc tình vừa
tình cờ vừa táo tợn mà tôi không quên.

Chắc chắn trong chuyến đi này tôi có
nhiều con rơi con vãi lắm đây. Nhưng ngay lúc gánh hát còn đang ở Saigon, tôi
cũng đã có một thằng con nuôi rồi. Số mệnh phải làm bố lũ trẻ con của mình và của
người đã tới với tôi từ khi tôi còn rất trẻ. Chẳng cần đợi tới khi lũ trẻ
Saigon 1960 đua nhau gọi tôi là “bố già” vì tôi có một đám con nổi danh trong
làng Nhạc Trẻ. Trong gánh hát, anh Thuận cũng đã kêu tôi là bố rồi! Kể cả thằng
Cõn, đôi khi cũng muốn bắt chước anh Thuận.

Thằng con nuôi mới của tôi tên là Lưu,
mười ba tuổi, trẻ mồ côi, vô gia cư (homeless), lê la đánh giầy ở khu phố Dakao.
Tại rạp VĂN HOA, buổi trưa, chúng tôi thường ngồi xổm uống cà phê trong quán
cóc ở trước rạp, thằng Lưu mò tới “chơi” với chúng tôi. Rất khéo nịnh mọi người.
Có cảm tình đặc biệt với tôi. Rồi trổ tài vặt. Với hai ngón chân, nó quặp cái
nút chai bằng sắt và... nhẩy claquettes trên hè phố. Được mọi người trong gánh
hát thương, nó tới ở luôn trong rạp, nhận tôi là bố, khuya nào cũng rúc vào
chân tôi để ngủ.

Gánh hát lang thang trong Saigon-Chợ
Lớn-Gia Định, thằng Lưu được đi theo nhưng tôi đi Lục Tỉnh thì nó ở lại. Khi
tôi trở về Saigon và không còn làm cho gánh hát nữa, nó đến ở với tôi tại số 13
đường Paul Bert, Dakao cho tới khi Pháp đánh chiếm Saigon, cuộc kháng chiến Nam
Bộ xẩy ra, tôi trở về Bắc thì hai "bố con" xa nhau. Sau này tôi nghe
nói nó phục vụ cho cuộc chiến Nam Bộ và trở thành anh hùng kháng chiến.

Chuyến đi về miền Cửu Long Giang này
không kích thích sự tò mò của tôi vì ở trong Nam, không có nhiều danh lam thắng
cảnh như ở các miền ngoài. Nhưng tôi cũng được sống với cảnh vật của quê hương
tôi, sống với những nhánh sông của “chín con rồng” để chiều chiều, giống như
thi sĩ Huy Cận, nhìn ra mình là củi khô lạc mấy dòng trôi trên sông mênh mông
không một chuyến đò ngang...

Để mấy chục năm sau, có một bài hát
nhan đề Chiều Về Trên Sông:

Chiều buông trên dòng sông Cửu Long

Như một cơn ước mong, ơi chiều

Về đâu ơi hàng cây gỗ rong

Nghiêng mình trên sóng sông yêu kiều.

Buồn tôi, không vì sao bỗng dưng

Theo đò ngang quá giang, thương chiều.

Bởi vì thương nhiều nên nhớ tình yêu...

Soạn bài Chiều Về Trên Sông để vinh
danh bài thơ Tràng Giang là bài thơ đã từng ám ảnh tôi từ lâu. Nhưng ngồi bên bờ
một con sông quê hương, nếu Huy Cận không có một chuyến đò thì tôi lại muốn có
một đò ngang, có lẽ bởi tôi là người luôn luôn sợ ngăn cách.

Sống với quê hương nghĩa là vào xóm dừa,
vào vườn chuối la đà, sống với bầu vú sữa tròn và mảnh trái thơm ròn, với hương
sầu riêng ngọt ngon... Leo lên rừng tràm lấy ong hay xuống đồng dưa ăn cá nướng
thơm ngày mưa... đúng như tôi sẽ diễn tả khi soạn PHẦN III của Trường Ca CON ĐƯỜNG
CÁI QUAN.

Sống với con người thì bạn vô danh là
những cô gái miền Nam, mái tóc xuề xòa, giọng nói mặn mà. Là những thanh niên
miền quê ra tỉnh học, đầu chải bóng, mặc áo chùng, đi guốc mộc, thích âm nhạc. Bạn
hữu danh nhưng mình đã quên tên thì có ông chủ điền với hàng ngàn mẫu ruộng thẳng
cánh cò bay ở Bạc Liêu, là triệu phú nhưng sống rất giản dị. Có ông giáo ở Châu
Đốc mời về nhà ăn chè hột vịt. Có ông bác sĩ coi chỉ tay rất tồi ở Long Xuyên, tiên
đoán tôi sẽ giầu. Bảy mươi tuổi rồi, bao giờ thì tôi sẽ giầu hả ông bác sĩ
thích coi chỉ tay?

Bạn cùng nghề và sẽ dính líu với mình
suốt đời là Lê Thương, đang ở Bến Tre, hớt hơ hớt hải từ một đồn điền nào đó ra
nghe tôi hát. Là Trần Văn Khê ở Vĩnh Long, hãy còn là thư sinh nhưng không mình
hạc vóc mai mà to béo như ông Hộ Pháp, tới nghe hát rồi chúng tôi kéo nhau ra một
nhà thủy tạ ở bờ sông gọi là Cầu Lộ, ngồi nói chuyện huyên thuyên tới ba giờ
sáng vẫn chưa hết chuyện. Tại Vĩnh Long, tôi cho Trần Văn Khê mượn cuốn sách dạy
nhạc của Lavignac mà tôi coi như một bảo vật. Yêu bạn nên sẵn sàng trao bảo vật.
Trải qua một cuộc chiến dài dòng và khốc liệt, sau hơn ba mươi năm, khi tôi qua
Florida, Hoa Kỳ vào năm 1975, từ Paris Trần Văn Khê gửi trả lại tôi cuốn sách
đó, sách vẫn còn y nguyên, không mất một trang nào, không mất một dòng chữ nào
của tôi ghi chú trên những trang sách đó.

Gánh ĐỨC HUY-CHARLOT MIỀU không chỉ
ngưng lại những châu thành lớn lao như Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Long Xuyên,
Châu Đốc... mà còn hát ở những nơi nhỏ như Tân Châu để từ đó vọt qua Cao mên, tới
hát ở Kong Pong Cham, Kong Pong Thom và ở thủ đô Khơ-me là Nam “Ziang”, nơi ai
cũng nói là “đi zễ khó ziề”. Đi thì thật dễ nhưng về thì cũng không có gì là
khó khăn đâu!

Vì không có diễm phúc đi thăm đền đài
Angkor để ngắm nụ cười Champa mà mình đã mê khi coi tranh của Văn Giáo, ngoài
ngôi chùa lớn ở Nam Vang trong đó tôi chỉ thấy khoe vàng khoe bạc, tôi không có
gì để lưu luyến với đất Chùa Tháp cả. Vả lại tôi cũng đã gặp người Miên sống lẫn
lộn với người Việt nhiều nơi trong vùng Sóc Trăng, Long Xuyên rồi. Được nghe họ
tấu nhạc kong thom (đàn thuyền) và hát dù kê (Cải Lương Cao Miên) rồi. Cũng như
đã biết thêm hương vị giang hồ khi tới hát ở vùng có người Chàm theo đạo Hồi Hồi
tại Châu Đốc.

Trở về đất nước Việt Nam thì gánh ĐỨC
HUY ghé hát ở Hà Tiên, quê hương của thi sĩ Đông Hồ. Biển ở đây không đẹp lắm. Cũng
như ở Rạch Giá, có quá nhiều bùn ở rừng tràm tuôn ra nên biển ở đây thiếu mầu
xanh rực rỡ.

Và bây giờ thì sau khi đã có lần đứng
ở mảnh đất địa đầu của nước tôi là Lạng Sơn, nơi tôi đi cắm trại hồi tôi mười bảy
tuổi cùng với bạn đồng học ở Trường Kĩ Nghệ... vào mùa Xuân 1945 này, tôi đã tới
mảnh đất đằng đuôi của Việt Nam là Cà Mau. Cũng như các châu thành khác ở miền
Nam, tỉnh lị Cà Mau có con sông chẩy qua, có chợ bên sông và có rạp hát bên cạnh
chợ. Rạp HUÊ TINH khá rộng, so với một tỉnh lị nhỏ. Tuồng Cải Lương được hoan
nghênh nhiều hơn Tân Nhạc.

Tất cả mọi người trong gánh hát đều
có cảm tưởng như tôi là đã tới cuối con đường phiêu lưu của gánh ĐỨC
HUY-CHARLOT MIỀU rồi, dù vẫn còn một nơi chưa tới hát là Rạch Giá. Tất cả đều
nhớ xứ Bắc! Riêng tôi thì muốn được đi xa hơn cái tỉnh lị cuối cùng của bán đảo
này, đi ra tận Mũi Cà Mau cơ... Không có ai là bạn đường, tôi bèn ra đi một
mình. Tôi đi sâu xuống vùng rừng đước, rừng tràm và thấy cảnh vật ở đây có vẻ
tiêu điều quá. Đang thấy nản nhưng chưa muốn về thì, may quá, sau khi đụng độ với
muỗi Cà Mau, tôi vội vàng lui chân về thành phố ngay lập tức. Trước đây, tôi đã
nghe tiếng đồn là muỗi Saigon rất ác liệt. Khi ở Bến Tre, tôi đã nghe một câu
hò về muỗi:

Xứ nào vui cho bằng xứ cù lao

Tiếng muỗi kêu như ống sáo thổi

Bòng
mọc như hàng rào sương li...

Nếu muỗi Bến Tre bình yên như tiếng
sáo thổi thì muỗi Cà Mau là nỗi kinh hoàng cho người du khách là tôi. Đêm tới, người
thì phải rúc vào nóp, trâu thì phải nằm trong mùng. Tôi không thể nào ngủ được
vì bị nghẹt thở trong nhà tù tí hon là cái bao làm bằng một thứ cỏ tranh địa
phương.

Gánh hát còn ở lại Cà Mau vài ngày. Tôi
lang thang trong phố xá ồn ào, giữa đám đông xa lạ. Không có bạn, không có nhiều
khán thính giả như khi hát tại những tỉnh lị khác, tôi cảm thấy cô đơn. Việc ca
hát đã trở thành nhàm nhưng chưa tới độ chán. Tôi dùng ngày giờ để ôm ấp cô đào
trẻ tên Châu.

Tôi vào đời như một loài cỏ dại

Và lớn lên như một lũ thú rừng

Xương thịt mẹ cha cho cùng tiếng khóc

Anh em mỗi người tặng chút yêu thương...

Yên Thao (?)

Chương
Hai Mươi Tám

Biển Mũi Cà Mau

Đồng Minh đổ bộ lên Âu Châu. Paris đã
được giải phóng. De Gaulle về nước nắm chính quyền. Toàn Quyền Decoux
được mật lệnh tổ chức lật Nhật ở Đông Dương. Quân Đội Nhật mất Miến Điện và Phi
Luật Tân, e ngại Đồng Minh có thể đổ bộ lên bờ biển Việt Nam. Nhật Bản triệu hồi
Đại Sứ Yoshizawa, bổ nhiệm Matsumoto, một nhà ngoại giao nổi tiếng cứng rắn. Không
khí căng thẳng giữa Quân Đội Nhật và chính quyền bảo hộ ở Đông Dương.

Hôm nay
là ngày mùng 9 tháng 3 năm 1945. Rời Saigon đã gần ba tháng, chúng tôi đã đi
qua hầu hết các thị trấn lớn nhỏ ở miền Nam. Gánh hát chỉ còn ghé hát ở Rạch
Giá rồi sẽ, hoặc đi Nam Vang một lần nữa, hoặc trở về Saigon để trở ra Bắc. Tất
cả tùy thuộc vào anh Chúc. Tại thành phố Cà Mau rất vắng vẻ này, đêm nay vắng
khách, anh Miều cho tan hát sớm. Tôi lễ mễ bắc cái ghế bố ra giữa sân khấu, cắm
cọc buông màn, sửa soạn đi ngủ. Với tâm hồn lâng lâng của một lữ khách đã tới
chặng cuối con đường mình chọn, tôi chưa muốn đi vào giấc ngủ ngay. Nằm chắp
tay lên bụng, tôi mở to mắt, nhìn lên đình màn, tưởng đó là màn ảnh cinéma, quá
khứ hiện ra lộn xộn như một phim tài liệu chưa ráp nối...

Phố Hàng
Dầu, ngày mưa lớn, đứa bé si tình ngồi trên bậc cửa nhìn bong bóng trôi trên mặt
đường Hà Nội chưa trải nhựa... Hồ Gươm, mùa Thu u ám, xác người tự vẫn, bụng đã
chương to, nổi lều bều, cậu bé con không sợ, chỉ buồn... Bãi đất rộng bên Đền
Bà Kiệu, người hát xẩm, ông Hai Tây và tôi ngẩn ngơ đứng ôm giấc mộng tài tử...
Học trò nhỏ, mặc áo dài rách, đội mũ nồi, vào lớp, thầy Quỳ đẩy vào diễn xuất...
Những tia lửa bỗng tung toé trên màn ảnh. Kìa! Tôi đang vung búa tạ đập lên miếng
sắt đỏ... Chuyển sang hình ảnh tôi dắt trâu, lững thững đi trên đê sông đào Yên
Thế, những sóng lúa dạt dào ở xa xa... Hiện ra đôi bắp chân to của gái quê Nụ...
Đôi mắt ngây dại và má hồng đào của Emilienne Ducret... Và nước bọt trên môi một
thiếu nữ, nắm tóc tôi lôi vào da thịt... Tất cả nhòe đi, rồi tối đen. Nhắm nghiền
đôi mắt, tôi cố nhớ lại những bài học khi còn thơ ấu và khi đưa chân bước vào đời.
Rồi mở mắt ra coi tiếp cuốn phim dĩ vãng...

... Trên
đình màn, từ từ hiện ra ba bà mẹ - mẹ ruột, vú nuôi, mẹ nuôi - người nào cũng đẹp
như Thiên Thần. Một lúc sau, thấy bàn thờ tổ tiên, khói hương nghi ngút, ảnh
người cha chết sớm, với giấc mộng lớn (mượn của Tản Đà) nuôi chung cùng với những
người trong thế hệ như Nguyễn Văn Vĩnh, Nguyễn Bá Học... vào lúc thành lập của
một Nghĩa Thục với Lương Văn Can, Tăng Bạt Hổ, Phan Sào Nam, Phan Tây Hồ... Hình
ảnh giấc mộng chưa thành. Tờ chúc thư của ông cha để cho con cháu: Phải thực hiện
giấc mộng của cha ông. Những người con nào nối tiếp công việc đó? Vào lúc nào? Ở
đâu? Với ai?

Cuốn
phim câm bỗng ngưng chiếu. Nhưng trí nhớ của tôi chưa muốn nghỉ ngơi. Tôi chưa
muốn nhắm mắt ngủ, nằm nhớ tới những bài học về thuật sống, về tình bạn, về
tình yêu, về tình người, về nghệ thuật, nhất là về ngành ca hát mà mình đã chọn...
lũ lượt đến từ nơi tôi gọi là trường Đại Học Nhân Dân, trong những chuyến đi
vào nhân dân...

... Thấy
mang máng mình sinh ra, mang dòng máu của một người cha bất mãn, biết mình sẽ
phải đi tới đâu nhưng lúc này mình còn là con chim chưa đủ lông đủ cánh. Biết
rõ ràng cha mình là người làm rất nhiều nghề như thầy thông thầy kí, nhà kinh
doanh mở tiệm vàng tiệm ăn, người khai hoang đi tìm mỏ, nhà chính trị làm Hội
Viên Thành Phố... Nhất là làm nghề viết báo, viết sách nói vào xã hội Việt Nam
trong giai đoạn đầu của thời Pháp thuộc...

... Mang
trong người dòng máu xông xáo của cha, mình cố gắng chạy theo gót bố, bất cứ
nơi nào cũng xông vào để học hỏi và tự hứa sẽ phải thành công. Nhưng trong giai
đoạn mới bước vào đời này, thời cơ chưa tới ngay cả với những người tài giỏi, thì
mình chỉ được phép xông xáo mà thôi...

... Có
được những thao thức của thế hệ cha ông nhưng chỉ mới được la đà như một con bướm,
nhởn nhơ bay từ vườn đời này qua vườn đời khác, rồi thực hiện một giấc mộng con
(cũng mượn của Tản Đà), trở thành một ca nhân. Cũng nhớ luôn tới bài học vỡ
lòng chê bai con bướm chớ vội khoe sắc đẹp trong Quốc Văn Giáo Khoa Thư và nhớ
được một nửa câu thơ có vẻ ca dao: Đừng như con bướm lạc loài chơi Xuân... Này!
Con bướm không hẳn là đáng chê đâu nghe! Nó cũng có ích đấy chứ. Không có nó đi
hút nhụy thì làm sao loài hoa sinh sôi nẩy nở được? Không có con bướm làm gì có
mùa Xuân?

Nhớ rất
nhiều chuyện như vậy mà trong một đêm nằm nghỉ ngơi ở một tỉnh lị cuối cùng của
đất nước là Cà Mau này sau khi coi như đã hoàn thành một cuộc đi lớn nhất của đời
mình, tôi không nhớ rằng ở trên thế giới đã xảy ra đại chiến, người Pháp vẫn
còn cai trị mình, người Nhật đang đóng quân trên khắp nước mình. Trong ba tháng
đi loanh quanh trong miệt vườn rất thanh bình, tôi chỉ vui thú với chuyến đi
vào quê hương và sự thành công của mình, không hề nhớ rằng chiến cuộc ở mọi nơi
đã thay đổi, Đồng Minh đang thắng Đức Quốc Xã, Ý Phát Xít và Nhật Quân Phiệt. Tôi
không hề biết rằng nước mình đang có những làn sóng ngầm sắp sửa làm đảo lộn tất
cả!

Lãng mạn
và khôi hài hơn nữa là vào lúc đang tự kiêu, tự mãn là đã thành công, tôi lại
nhớ tới số phận của anh ca sĩ mất giọng mà nhà văn Pháp Hector Malot đã tạo ra
trong cuốn tiểu thuyết VÔ GIA ĐÌNH (Sans Famille). A! Tôi sẽ không lẩm cẩm như
anh danh ca Carlos Balzini, phải đổi tên đổi họ thành Vitalis rồi chết trong sự
thờ ơ của mọi người đâu! Chuyện đời của tôi sẽ phải như thế này:

Vào cái
ngày tôi mất giọng như Carlos Balzini và không còn được đứng trước tiền trường
sân khấu nữa thì, a lê, tôi xuống ngồi đàn với ban nhạc đệm. Sẵn sàng và vui vẻ
trở thành một nhạc công hay một người kéo màn khi không còn là vai chính nữa. Để
luôn luôn phục vụ Nghệ Thuật và Con Người. Như tôi đã từng kéo màn cho ban THĂNG LONG hay cho ban
DREAMERS của các con tôi. Chỉ có một điều vất vả là tôi vẫn chưa được làm người
kéo màn thực thụ. Vào tuổi sáu mươi chín-bảy mươi rồi mà nhiều khi vẫn còn phải
đứng trên sân khấu cùng một lúc với bốn, năm thế hệ ca sĩ đi sau. Vẫn chưa
tránh được sức nóng rát mặt của ánh sáng tiền trường. Mệt quá! Nhưng cũng ấm
lòng quá!

Nằm nghĩ ngợi mông lung giữa tiếng
ngáy ầm ầm của các bạn đồng nghiệp yêu mến, tôi không thể nào ngờ rằng qua ngày
hôm sau, đời tôi sẽ rẽ qua một nẻo khác. Đưa tôi vào một “thời thế tạo anh hùng”,
thực hiện giấc mộng không thành của bố mình và của những bực cha ông khác.

Thành phố Cà Mau đang đi sâu vào đêm
thâu. Tôi giơ tay tắt ngọn đèn đặt ở đầu ghế bố. Rạp hát tối om. Tiếng ngáy của
đào kép nghe như tiếng hợp ca ba, bốn giọng. Có khả năng ru ngủ. Tôi thiếp đi
lúc nào không biết.

Từ tháng giêng 45 tình hình Đông
Dương trở nên rất trầm trọng. Ngày mùng 5, Quân Đội Mỹ giải phóng Manille, thủ
đô Phi Luật Tân. Ngày hôm sau, khoảng bốn mươi Tàu chiến Nhật bị bom Mỹ đánh đắm
ở bến Saigon. Ngày 12, bom đổ xuống nhiều nơi trong ba xứ Đông Dương. Bộ Tư Lệnh
Nhật Bản thấy Quân Đội Đồng Minh có thể đổ bộ lên bờ biển Việt Nam nên vào ngày
1 tháng 2, những người điều khiển Bộ Chiến Tranh ở Tokyo quyết định chiếm đoạt
Đông Dương, chấm dứt sự đô hộ của Pháp. Ngày thi hành quyết định này là mùng 9
tháng 3, 1945. Trong chiến dịch được đặt tên là “Mei”, toàn thể bộ máy cai trị
của thực dân Pháp ở trên nước Việt Nam bị Quân Nhật tấn công và bắt giam quân
lính, quan chức Pháp. Chỉ một số nhỏ lính Pháp chạy thoát nhưng nếu không qua
được Trung Hoa thì trong hai mươi bốn giờ sau, những toán lính Pháp bại trận
này bị Nhật bắt ngay.

Trong khi tình hình nước Việt Nam đã
hoàn toàn đổi thay với ách nô lệ thực dân dài tám mươi năm bị lật đổ chỉ trong
một ngày như vậy, thì trên chiếc ghế bố đặt chình ình giữa sân khấu rạp HUÊ
TINH của tỉnh lị Cà Mau, tôi vẫn còn đang mơ màng giấc điệp, ôi giấc mơ của bướm.

HẾT CUỐN MỘT