Chương
Hai Mươi Sáu

Xe thổ mộ - Chợ Bến Thành - Ngày xa
xưa

Cùng với gánh ĐỨC HUY-CHARLOT MIỀU đi
qua những rừng cao su để vào tới Biên Hòa, tôi bỗng nhớ lại những chuyện phiêu
lưu của anh Tường, người phu cạo mủ cao su, con ông Cả Bịp ngày xưa. Hồi đó tôi
cứ tưởng tượng đất sống của những tay được gọi đích danh “anh chị Sè gòn”, giang
sơn của đám người tứ chiếng giang hồ phải là nơi đầy hiểm nguy và bất trắc. Bây
giờ tôi thấy phong cảnh của miền Nam không có gì hung dữ, huyền bí mà hiền lành
và óng ả quá chừng với mầu xanh man mác của rừng và mầu đỏ êm đềm của đất.

Tới tỉnh lị Biên Hòa là coi như đã ngửi
thấy mùi Saigon. Gánh hát còn đang lắp phông, treo màn tại rạp hát, tôi đã leo
lên xe autocar đi ngay vào nơi tôi coi là mục đích của chuyến đi xuyên Việt
này: Thành Phố Saigon, Hòn Ngọc của Viễn Đông, La Perle de l”Orient như người
Pháp nói.

Từ ngoại ô vào thành phố, trên chiếc
xe ca vừa vượt qua cầu Bông, tôi ngơ ngác nhìn những nhà cao cửa rộng hiện ra
vùn vụt trước mắt tôi. Saigon giầu sang hơn Hà Nội nhiều! Rồi khi xe tới bến cửa
Đông chợ Bến Thành, tôi thả bộ đi trên đường phố. Con tim của Saigon chính là
khu chợ rất lớn này. Tại đây có bến xe thổ mộ, bến xe ca (gọi là bến xe Lục Tỉnh)
và bến xe điện để nối liền thủ đô miền Nam với các vùng ngoại ô như Chợ Lớn, Gia
Định. Lúc đó tôi chưa thấy có xe taxi. Xe kéo thì không có bến, mấy ông phu kéo
xe làm việc rất thảnh thơi, giữa buổi trưa nồng nực, khi các ông gác xe vào hè
làm một giấc la-siết (sieste = ngủ trưa) thì hành khách trả bao nhiêu tiền các
ông cũng không thèm chạy.

Thành phố Saigon rộng lắm, xe kéo ít
khi được dùng để đi ra ngoại ô mà chỉ chở khách quanh quẩn trong khu vực ta có
thể gọi là downtown Saigon, gồm khu chợ Bến Thành, khu Xã Tây (Tòa Đô Chính)
khu chung quanh đường Catinat (Tự Do) và Nhà Thờ Đức Bà ở gần đấy. Trước mặt
nhà thờ lớn nhất Saigon này còn có bức tượng Giám Mục Pigneau de Béhaine giơ
tay che chở Hoàng Tử Cảnh. Hai vị danh nhân bằng đồng đen này về sau sẽ bị Cách
Mạng 1945 bứng đi để rồi về sau nữa lại được người Công Giáo thay thế bằng tượng
Mẹ Maria.

Người dân thích dùng xe thổ mộ để từ
Tân Bình, Phú Nhuận đi vô Saigon, hay ngược lại. Tôi nhẩy ngay lên xe để đi Tân
Định chơi. Chiếc xe ngựa xinh xắn có lục lạc đeo ở cổ ngựa kêu leng keng làm
cho hành khách thấy vui tai. Trên đầu ngựa có đính một chùm lông gà trông giống
như cái chổi phất trần nhỏ, nhẩy tâng tâng làm tôi vui mắt. Nhớ tới ngày tôi nằm
võng tại Hưng Yên, coi tranh vẽ xe thổ mộ chạy trên đường Catinat in trong cuốn
sách quảng cáo của hãng dầu cù là Nhị Thiên Đường, rồi mơ tưởng tới ngày mình
được ngồi trên một chiếc xe thổ mộ... Bây giờ tôi rất vui lòng cúi đầu co chân
ngồi trong chiếc xe mảnh khảnh và chật chội như cái hộp diêm này vì tôi đã thực
hiện được một giấc mơ xưa rồi.

Vào năm 1944, Saigon còn nhiều cây to,
các tầng lá rất dầy che kín nắng khiến cho khách “bộ hành” hay “thổ mộ hành” thấy
trong lòng mát rượi, dù đang là một buổi trưa nắng chang chang. Nhìn ra hai bên
đường thấy mọi người đều mặc áo bà ba hay sơ mi trần. Kể cả đàn ông, đàn bà và
con gái. Không thấy ai mặc veston, thắt cravate, mặc áo dài cả. Ai cũng ung
dung, thơ thới. Chỉ có anh chàng Bắc Kì là tôi đang khổ sở vì mồ hôi đổ ra như
tắm dưới bộ đồ Tây làm bằng nỉ pattes de poule...

Đi xa hơn nữa, chẳng hạn từ Gò Vấp
hay từ Chợ Lớn vào Saigon thì dùng xe ô-tô-buýt hay xe điện. Khi gánh hát ĐỨC
HUY CHARLOT MIỀU đóng đô ở đây rồi, tôi thường đi xe điện hơn là đi xe buýt, nhưng
không bao giờ tôi dám giở trò nhẩy xe điện như thời ở Hà Nội nữa. Nếu nhẩy xe
thì có nhiều hi vọng bị xe hơi đằng sau đi tới tông vào đít mình.

Đường xe điện ở đây dài hơn đường xe
điện ở Hà Nội rất nhiều. Một đường nối liền Saigon Chợ Lớn, khởi đi từ bến chính
(bến Cuniac) ngay sát Bồn Binh, chạy qua rất nhiều trạm trên đường Galliéni (Trần
Hưng Đạo) và trên đường Marins (Đồng Khánh) để vào trạm chính ở Chợ Lớn nằm
trên đường Gaudot (Khổng Tử). Một đường xe điện khác, nối liền Saigon với Gò Vấp
thì chạy qua Bình Hòa, Bà Chiểu. Tất cả các trạm xe điện, ngoài tên Pháp ra, còn
được chỉ định bằng những biển vẽ để cho hành khách bình dân dễ nhớ như tranh
con cua, tranh con rùa, tranh con rắn... Tôi còn nhớ biển vẽ của trạm Jaccaréo
(Xóm Củi) là tranh cái cào cỏ.

Nhà ga xe lửa rất lớn cũng nằm ngay
trong khu Chợ Bến Thành. Ngoài con đường sắt đi ra miền Bắc qua ngả Biên Hòa, Phan
Thiết, ga Saigon còn có đường sắt đi xuống Mỹ Tho. Người Pháp đã trù tính nối
thêm đường hỏa xa từ Mỹ Tho xuống Cà Mau rồi đi luôn qua Cao Miên tới ga Phnom
Penh (Nam Vang) cho nên mới có danh từ trans-indochinois (xuyên Đông Dương)
nhưng chưa thực hiện được chương trình đó thì Pháp đã bị đuổi ra khỏi Đông
Dương. Dù cả ba nước cựu thuộc địa Việt-Miên-Lào đã giành được độc lập gần nửa
thế kỉ rồi, vẫn chưa có cơ hội nào thật tốt để có được một đường thiết lộ nối
liền ba nước láng giềng, giúp vào sự thịnh vượng chung, mà chỉ có máu xương hòa
lẫn với nhau đổ xuống mảnh đất khốn khổ này.

Trong thời gian gánh ĐỨC HUY-CHARLOT
MIỀU ở đây, chúng tôi luôn luôn di động. Làm sao có thể hát lâu một chỗ được? Ở
đâu cũng chỉ hát được một tuần là tối đa. Nhưng Saigon lớn lắm, có rất nhiều
khu chợ để chúng tôi tới kiếm ăn. Chưa kể các vùng kế cận là Chợ Lớn và Gia Định...

Nhờ ở chỗ phải luôn luôn di động như vậy,
tôi biết Saigon kĩ càng hơn. Anh Chúc thì bận vô cùng, anh phải chạy đi chạy lại
trong thành phố và vùng lân cận để thuê rạp. Tôi phải giúp anh Chúc một tay, do
đó sau gần năm mươi năm trời, dù tôi chỉ còn nhớ được dăm ba tên rạp nhưng tôi
không thể nào quên được khung cảnh của từng rạp hát tại từng vùng

Những chợ Miền Nam - nhất là ở trong
vùng Saigon và lân cận - thường mang tên ông này bà nọ, như chợ Ông Lãnh, chợ
Bà Chiểu, chợ Bà Điểm và đều có rạp hát gần chợ. Từ miền Lục Tỉnh, các bà chở
thực phẩm lên bán ở Saigon thường thường tới các chợ vào khoảng sáu, bảy giờ tối.
Không cần phải thuê phòng ngủ, họ kéo nhau vào rạp hát ở bên cạnh chợ, ngồi
nhai trầu bỏm bẻm coi hát cho tới một giờ sáng rồi ra bày hàng để tờ mờ sáng là
chợ đã đông người rồi.

Ở Bình Hòa hay Thị Nghè, rạp hát chỉ
cách chợ có khoảng trên dưới 30 thước. Tôi đã hát ở những rạp đó và được ngửi
luôn cái mùi nồng nặc của chợ Việt Nam. Ở Đakao, có tớiba rạp: một rạp ngay cạnh
chợ, một rạp là cái đình nhỏ (không nhớ tên) gần Đài Phát Thanh đường Richaud
(Phan Đình Phùng), một rạp hát nữa là rạp VĂN HOA khá lớn nằm ở đường Paul Bert
(Trần Quang Khải), gần Cầu Bông. Phú Nhuận có rạp hát rất lớn. Chủ rạp là ông Đội
Có, một trong những triệu phú miền Nam. Rạp nằm gần cái chợ nhỏ tại ngã tư Võ Di
Nguy và Chi Lăng. Tại Chợ Quán, rạp hát cũng là một cái đình cũ mà tôi còn nhớ
tên là đình Tân Kiểng. Trong Chợ Lớn, gánh ĐỨC HUY của chúng tôi tới hát ở Xóm
Củi, ở chợ Bình Tây, ở cầu Palikao, ở cầu Nhị Thiên Đường... Rạp nào cũng gần
nơi chợ búa cả.

Rạp hát lớn nhất tại trung tâm thành
phố lúc đó - ngoài nhà hát Tây mà không bao giờ tôi được hát ở đó cả - là rạp
CINÉAC. Lẽ dĩ nhiên rạp này phải nằm ở chỗ đông đảo nhất, vui vẻ nhất là đường
d”Espagne (Lê Lợi) phía cửa Bắc chợ Bến Thành. Về sau rạp này bị phá đi để mọc
lên những cửa hàng, ví dụ tiệm bán vàng Nguyễn Thế Tài. Rạp CINÉAC rất cao và rất
rộng nhưng cũng rất nóng vì bấy giờ không có máy lạnh. Không có micro ampli và
loa nên tôi không chỉ hát mà còn phải gào lên nữa! Vậy mà đêm nào cũng đông
khách. Chắc cũng bởi vì anh Miều đã nghe lời tôi, cho đăng quảng cáo ở trên vài
tờ “nhựt trình”, nhấn mạnh vào mục hát phụ diễn cho nên dân Tây học kéo nhau tới
nghe tôi hát nhạc cải cách. Có những khán giả mua vé vào cửa, không ngồi vào ghế,
chỉ đứng bên hông hay cuối rạp, nghe tôi hát xong là họ ra về. Thật là cảm động,
đối với tôi.

Gánh ĐỨC HUY còn hát tại hai rạp khác
cũng nằm trong khu Chợ Bến Thành là rạp THUẬN THÀNH và rạp ARISTO, cả hai đều ở
gần ga xe lửa. Rạp ARISTO vẫn còn tồn tại cho tới bây giờ và đã từng là đại bản
doanh của gánh hát Bắc Kì di cư KIM CHUNG trong suốt hai mươi năm.

Tôi vẫn còn ăn ở trong rạp với anh em
đồng nghiệp nhưng tôi thường được bạn bè tôi mới quen như Phạm Xuân Thái, kéo
tôi về nhà. Có khi tôi mướn phòng ngủ, như hotel KIM HOA ở tầng hai trên dẫy cửa
hàng đường Bonard đối diện với Nhà Thương Đô Thành, nơi đây thi sĩ Nguyễn Bính
đến thăm tôi, một chiều mưa. Tôi sống rất thân mật với khu chợ Bến Thành. Nhà
Phạm Xuân Thái ở ngay đầu đường La Grandière (Gia Long), buổi sáng tôi theo chị
Thái ra sạp bán vải của chị ở trong chợ để chen chúc trong đám đông.

Buổi trưa ngồi ăn cơm đầu đường, một
bữa cơm no chỉ cần trả hai hào (hai mươi xu). Người Saigon có vẻ thích sống
ngoài đường nhiều hơn là trong nhà. Quán ăn, tiệm nước đầy phố, lúc nào cũng chật
ních thực khách. Món ăn Saigon lạ miệng vì đồ kho phần nhiều là có pha nước dừa.
Tiếc rằng tôi không biết ăn các loại mắm. Có một thắc mắc của tôi về một món
ăn: Bắc Kì có một món ăn rất ngon là nem rán. Bánh đa nhúng nước rồi bọc thịt
và cua cho vào chảo mỡ rán lên. Đưa lên miệng ăn thấy giòn tan. Người Nam bèn
tiếp thu món đó và gọi là chả giòn. Đúng! Giòn kinh khủng. Thế nhưng không hiểu
vì sao về sau ta cứ gọi nó là chả giò?

Buổi chiều vào ngồi quán bán kem và
bánh ngọt Côte D”Azur ở đường Sabourin, đối diện cửa Đông chợ Bến Thành, để tán
tỉnh một cô bán hàng ở đó tên là Tuyết, da cô bánh mật nên gọi là Tuyết “đen”, giọng
cô ướt mèm nên gọi thêm là Tuyết “nhè”. Đường Sabourin còn là nơi cư ngụ của chị
Đào Phi Phụng, em ruột nhà thơ Vân Đài. Tôi được hân hạnh làm quen với hai nữ
sĩ hữu danh này và gặp luôn cả người phụ nữ mà tôi kính phục là chị Mỹ Nghệ từ
Vinh vào Saigon, ngụ tại nhà chị Đào Phi Phụng. Đường này có thêm hiệu sách và
nhà in Tín Đức Thư Xã với hai cô gái nổi tiếng là tân tiến, có anh bạn tôi mới
quen là Thông đánh guitare rất giỏi thường hay lui tới rồi thành rể gia đình
này luôn. Cô em trở nên một ca sĩ hạng nhì. Cô chị sau này là vị nữ dân biểu Trần
Kim Thoa.

Buổi sáng và buổi trưa ăn chơi như thế
rồi thì vào buổi tối, sau giờ hát, cũng như mọi người, có khi tôi bắc ghế bố nằm
ngủ ngay trên hè đường, có gió từ biển thổi vào làm tôi thấy mát dịu cả tâm hồn
lẫn da thịt.

Thành phố Hải Phòng đã được tôi coi
là thành phố quốc tế. Bây giờ, đối với tôi, Hải Phòng thua Saigon xa! Tại Hòn
Ngọc Viễn Đông này, da trắng, da đen, da vàng ở lẫn lộn và đông đảo. Người Ấn Độ
làm nghề “sét-ty” (nghề cho vay nặng lãi) chiếm cả một khu phố gần chợ Bến
Thành. Có một ngôi đền Ấn Độ, ngoài con cháu Gandhi ra còn có đông người Việt tới
cúng bái. Tôi rất thích mùi hương Ấn Độ nên hay vào ngồi trên nền gạch hoa mát
lạnh của ngôi đền này.

Chợ Lớn hoàn toàn là một thành phố
Tàu. Miền Nam có nhiều triệu phú như ông Đội Có hay Bạch Công Tử, Hắc Công Tử
nhưng tỷ phú thì phải là người Tàu. Như Chú Hỏa (Hui Bon Hoa), vua nhà đất và
Chú Hỷ, vua Tàu bè. Khác với Hà Nội hay Hải Phòng, Saigon là thành phố có rất
nhiều tiệm cầm đồ, tất cả nằm trong tay Chú Hỏa. Tứ đổ tường, bốn món trụy lạc
như rượu chè, cờ bạc, đĩ điếm, thuốc phiện thì xin thưa rằng Saigon và Chợ Lớn
có đầy đủ hơn các nơi khác ạ! Tôi không biết uống rượu và đánh bạc nên không đi
sâu vào hai cái thú đó nhưng hai cái tò mò khác của tôi thì được thỏa mãn ngay.

Tại Chợ Lớn có nhà điếm Tàu, mở công
khai ở đường Marins (Đồng Khánh). Dễ tìm lắm vì đó là một dẫy nhà có đèn lồng
treo trước cửa, dưới chân tường có bàn thờ Thần Bạch Mi. Mở cửa bước vào là thấy
ngay các cô điếm Tàu ngồi trên ghế tràng kỉ đợi khách, mặt mày lòe loẹt phấn
son, trông gần giống đào hát bội. Một cuộc hoa nguyệt ở đây không rẻ mạt như “chuyến
đi” của tôi ở phố Hàng Mành, Hà Nội. Tôi không nhớ rõ phải trả bao nhiêu đồng
nhưng chỉ có là trọc phú, tay buôn, thầy kí... thì mới dám lai vãng nơi chốn
Thiên Thai này. Học sinh, công nhân thì đừng hòng lui tới. Tại đường Thủy Binh
(Rue Des Marins), khách làng chơi còn được ăn cháo muối rất ngon của người Triều
Châu đêm đêm gánh thùng cháo nóng tới đặt trên hè.

Tiệm hút tràn lan khắp mợi nơi. Tôi
thường tới nằm hút với Nguyễn Bính ở khu Chợ Cũ. Nguyễn Bính hơn tôi hai tuổi
và cũng như tôi hay những người đồng lứa tuổi, vào lúc đó đã thực hiện được giấc
mộng Nam Tiến. Dáng người thấp bé, đầu để tóc bồng, luôn luôn vận bộ complet mầu
trắng dù trời Saigon ban ngày nóng như lửa. Răng cải mả không phải vì hút nhiều
thuốc lá hay thuốc phiện mà vì thi sĩ vốn là người miền quê, lúc ít tuổi hơn đã
được nhuộm răng đen rồi khi thành thi sĩ thì anh làm “cuộc cách mạng” cạo răng
như các chị tôi. Vì cạo không kĩ nên hàm răng của anh có hai mầu. Nguyễn Bính gặp
tôi ở rạp hát rồi chúng tôi kéo nhau về hotel VĂN HOA để tôi hát cho anh nghe
bài thơ phổ nhạc Cô Hái Mơ.

(Ảnh bên: Thi sĩ của đồng quê, Nguyễn
Bính)

Chúng tôi dễ dàng trở thành bạn thân.
Tôi yêu Nguyễn Bính đến độ có hai cái áo sơ mi đẹp nhất thì vào một đêm nọ, vì
không sẵn tiền nên phải tặng bạn một cái áo để bạn đem ngay ra tiệm cầm đồ đổi
lấy tí tiền vào nằm tiệm hút. Đêm hôm đó, để tặng lại tôi, Nguyễn Bính chép ra
bài thơ anh vừa làm xong. Bài thơ gửi chị, như muốn trả lời những gì chị đã dặn
trong Lỡ Bước Sang Ngang:

Em ơi! Em ở lại nhà

Vườn dâu em đốn mẹ già em thương

Hôm nay xác pháo đầy đường

Ngày mai xác pháo còn vương khắp làng.

Chị đã dặn em như thế, nhưng em không
còn ở nhà để lo chuyện mẹ già. Em đã ra đi, vào tận trong Nam, lên tới Cao
Nguyên, rồi mùa Xuân tới, em viết thư gửi chị:

Viết cho chị cánh thư này

Một đêm lữ thứ em say rượu cần

Nhớ người cách một mùa Xuân

Hình như người đã một lần sang sông

Ô hay thương nhớ vô cùng

Rượu hay lệ ướt khăn hồng chị ơi...

Về sau Nguyễn Bính đi theo gánh Nhạn
Trắng để có nơi ăn chốn ở và khi kháng chiến Nam Bộ bùng nổ thì anh đi theo
kháng chiến ngay.

Cũng gặp trong một tiệm hút nào đó, một
nhà văn mà mình ngưỡng mộ từ lâu là Lê Văn Trương. Thấy anh ta hách hơn Nguyễn
Bính nhiều. Cao lớn, nói to, nói gì cũng nghiến răng lại mà nói. Người chuyên
viết chuyện người hùng nằm hút với một dáng điệu rất đẹp - chúng tôi thường nói
đùa là nằm đẹp như Robert Taylor, một chân co một chân duỗi - nghiến răng kể
chuyện đi Cao Miên, bàn tay cầm cái tiêm nhúng vào thuốc phiện, thoăn thoắt nhẩy
múa trên ngọn đèn thần, nong thuốc vào tẩu rồi trịnh trọng nâng dọc lên miệng
hít một hơi không nghỉ, trông Robert Taylor này cũng có vẻ anh hùng lắm lắm! Có
lần tôi chứng kiến vụ anh cà khịa với một “người hùng” khác cũng đang nằm chân
co chân duỗi ở giường bên cạnh. Tôi phải can hết hơi anh Trương mới thôi hùng hổ.

Những ngày gánh hát ĐỨC HUY-CHARLOT
MIỀU hành nghề ở Saigon, tôi đã được ban nhạc Tây đệm đàn cho tôi hát.

(Ảnh bên: PD và Đào Mộng Long gặp lại
nhau sau 60 năm)

Đây cũng là lúc một gánh hát Bắc Kì
khác là gánh NAM HỒNG với đào kép chính là Mộng Long và vợ là Thu Chung vào tới
miền Nam. Trong suốt dọc đường xuyên Việt, chưa bao giờ hai gánh ĐỨC HUY và NAM
HỒNG đụng nhau. Bây giờ thì khác. Để đủ sức cạnh tranh với NAM HỒNG và các gánh
hát khác, ngoài sự tăng cường đào kép Cải Lương mới, ban nhạc Tây của gánh ĐỨC
HUY cũng được “bồi sức” với nhạc sĩ già Mateo, người Ma Ní đánh piano, nguyên
là một tướng lãnh Phi Luật Tân, vì hoạt động chống lại việc Hoa Kỳ chiếm đóng
nước ông nên phải qua Saigon tị nạn chính trị. Có thêm Paul Báu đánh guitare
dây sắt dạy tôi những bài jazz và blues như IN THE MOOD, SAINT LOUIS BLUES.

Vinh dự nhất là có một đêm anh Tư
Chơi, tổ sư của phong trào “bài ta theo điệu Tây” tới rạp CINÉAC để nghe tôi
hát rồi hai anh em ra ngồi tán gẫu ở một quán cà phê. Lúc đó cái mũi to của anh
chưa đỏ ngầu và sần sùi lên vì nghiện rượu nặng, trông anh phong lưu như một
Công Tử Bạc Liêu. Về sau, vào thời Ngô Đình Diệm, khi tôi phụ giúp anh Võ Đức
Diên điều khiển Quán ANH VŨ ở đường Bùi Viện, hằng đêm, nhớ ánh đèn sân khấu, anh
Tư Chơi thường chống ba toong, lảo đảo tới quán để chúng tôi mời anh một chầu
Martel. Anh qua đời trong sự lạnh lùng của chính quyền. Trong khi đáng lẽ ra phải
có một lễ quốc táng cho anh.

Trong những ngày đầu tiên tới hát ở
Saigon, tôi được hân hạnh làm quen với anh Năm Châu, anh Ba Vân, chị Phùng Há
là những thần tượng mà không bao giờ tôi dám nghĩ đến chuyện tới gần.

Nhạc sĩ đàn anh Võ Đức Thu - lúc đó
còn mang tên Charles Thu - là thầy dạy tôi gõ đàn piano. Tới học tại nhà thầy, được
mời ăn cơm với món mắm, tuy không hợp với khẩu vị của mình nhưng tôi cũng bấm bụng
ăn và khen ngon ầm ầm. Chị Thu không ở Hà Đông mà cũng cầm tinh con hổ, ghen chồng
đến độ nếu tăng cường độ ghen lên chút xíu là có thể tưới xăng đốt chồng như cô
Quờn làm sau này. Đó cũng bởi tại Charles Thu, cho tới già, lúc nào cũng mê gái.
Võ Đức Thu với ba chữ V.Đ.T. đã được chúng tôi gọi là “Vô Đứng Tủ” chỉ vì có một
hôm đang ở nhà đào thì vợ tới đánh ghen, Võ Đức Thu bèn làm như bất cứ một anh
chồng sợ vợ nào vào lúc nguy nan là... vô đứng trong một cái tủ lớn. Về sau anh
là nhạc sĩ luôn luôn đệm đàn cho chúng tôi khi đi lưu diễn ở Hà Nội, Hải Phòng
vào năm 1953 với ban GIÓ NAM do tôi tổ chức cũng như khi ban THĂNG LONG hát ở
các Đài Radio FRANCE -ASIE hay Đài QUỐC GIA. Và mê Thái Thanh chết bỏ.

Lúc còn bé tôi bị ám ảnh bởi huyền
thoại các triệu phú miền Nam như Bạch Công Tử, Hắc Công Tử, những con người hào
hoa phong nhã đến tột độ khi bao nuôi cả đào hát lẫn gánh hát. Triệu phú
Georges Phước còn hào hoa đến độ đốt tờ giấy bạc một trăm đồng để soi tìm một đồng
xu mà người đẹp ngồi bên cạnh đánh rơi xuống đất. “Bố” Nguyễn Du thật là khó
tính, đưa ra mẫu người Kim Trọng vào trong phong nhã, ra ngoài hào hoa. Đã là
người quân tử thì đối với người ngoài hào hoa bao nhiêu thì đối với người trong
nhà cũng phải phong nhã bấy nhiêu.

Bây giờ vào Saigon, đi chơi chỗ này
chỗ nọ, nghe tận tai chuyện Bạch Công Tử bao gái, đãi ngộ bè bạn, tiêu tiền như
rác nhưng về nhà thì đánh vợ hộc máu mồm ra! Riêng về phần tôi, trong suốt một
đời, lúc nào tôi cũng cố gắng thực hiện những điều lí tưởng của “bố” Tiên Điền.
Đối với vợ con cũng phải tốt như đối với người ngoài. Bổn phận gia đình phải
ngang với bổn phận xã hội. Không có cái nào hơn cái nào cả.

Bây giờ hãy quay về với chàng hát
rong ở Saigon vào tháng 11 năm 1944. Vào tuổi hai mươi hai qua hai mươi ba, nhờ
gánh ĐỨC HUY CHARLOT MIỀU giúp tôi cơ hội đi du ca, nhờ những bài hát của Lê
Thương, Đặng Thế Phong và nhất là nhờ bài Buồn Tàn Thu của Văn Cao, cứ coi như
tôi đã thành công trong giấc mơ đi vào miền Nam và trong lí tưởng làm nghề ca
xướng rồi. Nhưng chưa đặt chân vào Saigon, sự thành công trong nghề hát của tôi
cũng chỉ được biết đến ở từng địa phương và trong một số người mà thôi.

Phải đợi tới khi tôi được lên hát ở
Đài Phát Thanh RADIO INDOCHINE thì tôi mới được toàn quốc biết tới và công nhận
là người thành công đầu tiên trong loại nhạc cải cách. Trong kì vào Nam này tôi
cũng thực hiện một giấc mơ khác là được gặp hai người tiền phong trong phong
trào nhạc cải cách: nhạc sĩ Nguyễn Văn Tuyên và thi sĩ Nguyễn Văn Cổn. Tới thăm
anh Nguyễn Văn Tuyên ở Thị Nghè thì thấy anh thôi không làm ca sĩ tài tử nữa, tiếp
tục làm công chức cao cấp tại một cơ sở lớn của Nhà Nước Bảo Hộ.

Đài RADIO INDOCHINE, nơi xuất thân của
nhiều ca sĩ Tân Nhạc

Một buổi đẹp trời, tôi được mời tới
Đài RADIO INDOCHINE ở đường Richaud (Phan Đình Phùng) để thử giọng. Tôi gặp
Nguyễn Văn Cổn, là thi sĩ nhưng cũng là công chức cao cấp của Đài này. Cùng với
trưởng ban nhạc là Jean Tịnh, hai người chấp nhận tôi là ca sĩ của Đài RADIO
INDOCHINE ngay. Tôi được mời hát ba lần một tuần. Có lĩnh tiền thù lao hậu hĩnh.
Tiếng hát của tôi truyền đi khắp nơi trong nước. Tôi bắt đầu nhận được cảm tình
của những người tôi chưa gặp bao giờ. Trong số này có Băng Thanh, chị ruột của
nữ sĩ tương lai Minh Đức Hoài Trinh. Sinh vào thời đại đã có radio để giúp cho
việc truyền thông, cho việc phổ biến văn nghệ, tôi có may mắn hơn thế hệ cha
ông rất nhiều!

Thế là coi như tôi đã thành công
trong cái nghề mình chọn, đã thực hiện được giấc mơ của mình. Chỉ vì tôi là người
háo thắng. Có ai ở trên đời này lại “háo bại” không nhỉ? Nên háo thắng. Chỉ cần
người háo thắng có tinh thần thượng mã trong sự tranh đua thắng lợi với người
khác. Sự háo thắng trong tôi đã được khêu gợi ngay từ khi tôi chơi trò điền
kinh ở Hà Nội, Hưng Yên. Không chạy thi với ai thì thôi, đã chạy thi với các lực
sĩ khác thì bao giờ mình cũng cố gắng để không về bét. Hơn nữa, trong đời tôi, có
nhiều lúc tôi phải tự thắng mình khi tôi lâm vào những cảnh khó và mang tinh thần
chủ bại. Sự quyên sinh của anh Khiêm có những nguyên nhân cao cả mà tôi không
thể biết, tôi chỉ biết thương sót người anh ruột đã không thắng nổi sự bại trận
của mình. Cũng như thương những người tự vẫn ở phố Hàng Dầu, Hồ Hoàn Kiếm... Háo
thắng còn là biểu lộ của sự yêu đời, yêu cuộc sống nữa.

Ngày đầu tiên lên hát trên Đài RADIO
INDOCHINE là ngày sung sướng nhất của tôi. Huy hoàng biết bao nhiêu khi thấy
mình có mặt trên Đài Phát Thanh bên cạnh Hồ Biểu Chánh với Câu Chuyện Văn Học, bên
cạnh Huỳnh Tấn Phát với Câu Chuyện Thời Sự. Đó là chưa kể được hát chung một
đài với các cô Ngọc Nữ, Tư Sạng, Hai Đá, Năm Huệ v.v... Còn sung sướng biết bao
nhiêu khi thấy, lần đầu tiên trong đời, có người viết báo về mình là Nguyễn Văn
Cổn dưới bút hiệu Thần Điện Tử. Bài báo quý báu vô cùng nên trải qua bao nhiêu
lần chạy loạn, tôi vẫn còn giữ nó và bây giờ nó được in ra ở những trang cuối của
tập HỒI KÍ này. Được khán giả vỗ tay khen ngợi, được các nhà nghệ sĩ nổi danh bắt
tay, được một bài báo tâng bốc, càng ngày càng có thêm người ái mộ... tôi lóa mắt
lên, say sưa trong thắng lợi (sic) và quên hẳn mẹ. Trong chuyến đi xa này, không
có một lúc nào tôi nhớ tới mẹ. Không gửi một lá thư nào về cho mẹ cả. Thật là bất
hiếu! Đúng như người Pháp nói, tuổi vào đời là tuổi vô ơn (l”âge ingrat). Làm
sao được? Người Việt đã chẳng có câu nước mắt chẩy xuôi đó à? Chỉ khi nào mất
cha, mất mẹ thì lúc đó nước mắt mới chẩy ngược mà thôi.

Đã quên mẹ rồi, tôi cũng quên luôn là
mình đang sống trong một thời có cuộc chiến tranh đang đe dọa miền Đông Nam Á. Tàu
bay Mỹ đã tới thả bom xuống đường d”Espagne trong lúc tôi đang ở khu Chợ Bến
Thành. Nhưng anh thanh niên đang trong cơn sốt của danh vọng đã chẳng có lúc
nào thèm nghĩ tới bất cứ cái gì khác hơn là hạnh phúc của riêng mình. Tôi sống
vô tình như một con bướm trắng.

Tôi đã sửa soạn để rời Saigon đi hát ở
Lục Tỉnh rồi. Tổng kết thời kì kết duyên với toàn vẹn miền Nam này chưa đầy một
năm. Tôi chỉ có rất ít ngày giờ để vui thú với cảnh vật và con người ở xứ Đồng
Nai êm đềm. Sau năm 1951, khi giã từ Hà Nội yêu quý để cùng gia đình nhà vợ di
cư vào Nam, tôi được sống với Saigon trong hai mươi bốn năm. Một phần tư thế kỉ!
Đâu có phải là ít? Nếu so thời gian tôi sống với Hà Nội và miền Bắc là hai mươi
mốt năm - trừ đi mười năm còn bé bỏng quá nên chẳng biết gì và những năm ở
Moncay, Hưng Yên, Kiến An và Bắc Giang - thì Saigon và miền Nam mới đích thực
là nơi tôi cắm rễ, có quá nhiều kỉ niệm, chuyện vui cũng nhiều mà chuyện buồn
thì chắc chắn còn nhiều hơn. Tôi sẽ có dịp nhắc tới thời kì này.

Nhà Bè nước chảy chia hai

Ai về Gia Định Đồng Nai thì về...

Ca Dao