Phần XVII

Chương. - 7 -

Khi một biến cố xảy ra người ta bày ý kiến và ước mong
của mình về biến cố này, và vì biến cố bắt nguồn từ hành động chung của nhiều
người, nên thế nào cũng có một ý kiến hay một ước mong được thực hiện, ít nhất
là một cách đại khái. Khi một ý kiến phát biểu được thực hiện, trong trí óc ta
ý kiến này gắn liền với biến cố, và được coi là mệnh lệnh đi trước biến cố ấy.

Mấy người kéo một cây gỗ. Mỗi người phát biểu ý klến
của mình về cách kéo nó và nơi đặt nó. Công việc đã xong và người ta thấy nó
được tiến hành như một người trong bọn đã nói. Thế nghĩa là người này đã ra
lệnh: mệnh lệnh và quyền lực ở dạng nguyên thuỷ của nó là như vậy.

Kẻ làm việc bằng tay nhiều hơn thì có thể ít suy nghĩ
đến việc mmh làm hơn, ít suy tính đến kết quả của hành động chung hơn, và ít ra
lệnh hơn. Người nào chỉ huy nhiều hơn thì dĩ nhiên có thể ít vận dụng đôi tay
hơn, vì anh ta chuyên dùng ngôn ngữ. Số người tập trung để hướng hoạt động của
họ vào một mục đích duy nhất càng đông, thì càng nổi bật những hạng người ít
tham dự trực tiếp vào những hoạt động chung và hoạt động của họ càng hướng vào
việc ra mệnh lệnh.

Khi một con người hoạt động đơn độc thì bao giờ nó
cũng có một số lý do, mà nó cho là đã chỉ huy hoạt động trước đây của nó, biện
hộ cho hoạt động hiện tại của nó và hướng dẫn nó trong việc dự định những hành
động sau này. Các tập thể người cũng làm đúng như vậy, khi giao cho những người
không tham gia hành động cái nhiệm vụ nghĩ ra những nguyên do, những lý lẽ để
biện hộ và những dự định cho hành động chung của họ.

Vì những lý do mà ta biết rõ hay không biết rõ, người
Pháp bắt đầu dìm nhau chết đuối và chém giết nhau. Thế rồi biến cố kéo theo
cách biện hộ của nó: đó là sự biểu hiện ý muốn của những con người cho rằng
điều đó là quyền lợi của nước Pháp, cho tự do, và bình đẳng. Người ta thôi giết
nhau, và biến cố này kéo dài theo cách biện hộ của nó: đó là sự cần thiết phải
tập trung quyền lực, phải chống lại châu Âu v.v… Người ta đi từ Tây sang Đông
để tàn sát đồng loại, và những biến cố này kéo theo những lý lẽ biện hộ nói về
vinh quang của nước Pháp về sự hèn hạ của nước Anh v.v… lịch sử đã cho thấy
rằng những cách bào chữa cho các biến cố như vậy không có một giá trị khách
quan nào hết, nó mâu thuẫn với bản thân cũng nhự nói rằng giết người là để bảo
vệ nhân quyền, tàn sát hàng triệu con người ở nước Nga là để làm nhục nước Anh.
Nhưng những lời biện hộ này đối với những người đường thời có một tác dụng
không thể thiếu được. Những lời biện hộ này làm cho những người đã gây ra các
biến cố khỏi chịu trách nhiệm về tinh thần.

Những mục đích tạm thời này cũng giống như cái gạt đặt
ở phía trước đầu máy tàu hỏa để dọn đường sắt: nó dọn đường cho trách nhiệm
tinh thần của con người. Nếu không có những lời biện hộ này thì người ta không
thể trả lời câu hỏi đơn giản nhất được nêu ra khi xét đến bất kỳ biến cố gì:
tại sao hàng triệu con người lại có thể phạm những tội ác tập thể, chiến tranh,
tàn sát v.v?

Trong những hình thức sinh hoạt chính trị và xã hôi
phức tạp ở châu Âu có thể nào tưởng tượng một biến cố nào mà lại không được các
quốc vương, các bộ trưởng, các quốc hội, các báo chí, dự kiến, chị thị, ra
lệnh? Có thể nào có một hoạt động tập thể mà lại không tìm thấy lý dữ biện hộ
cho nó trong sự thống nhất của quốc gia, trong nhiệm vụ bảo vệ văn minh, trong
thế quân bình của châu Âu, kết quả là bất kỳ biến cố nào đã xảy ra cũng đều phù
hợp với một nguyện vọng được phát biểu, và một khi đã được biện hộ, thì nó được
xem xét như sản phẩm của ý muốn một người hay nhiều người.

Bất kỳ chiếc tàu thuỷ đi về hướng nào bao giờ người ta
cũng thấy ở trước tàu những làn sóng bị chiếc tàu rẽ ra. Đối với những người
đứng trên tàu thì sự vận động của những làn sóng này sẽ là sự vận động duy nhất
có thể thấy được.

Chỉ khi nào quan sát gần, từng thời từng khắc; sự vận
động của những làn sóng ấy và so sánh nó với sự vận động của chiếc tàu thì ta
mới hiểu rằng sự vận động của mỗi làn sóng lúc nào cũng bị sự vận động của
chiếc tàu quy định và sở dĩ ta lầm là vì ta không thấy mình đang chuyển động.

Ta cũng sẽ thấy như vậy nếu theo dõi từng bước sự vận
động của các nhân vật lịch sử (tức là nếu ta phục hồi lại điều kiện tất yếu của
tất cả những gì đã xảy ra: tính liên tục của sự vận động trong thời gian) mà
không bỏ qua mối liên hệ tất yếu giữa nhân vật lịch sử với quần chúng.

Khi chiếc tàu vẫn đi theo một hướng duy nhất thì ở
đằng trước vẫn thấy có một làn sóng như cũ nổi lên, khi nó đổi hướng luôn thì
những làn sóng chạy ở trước mũi cũng đổi hướng luôn. Nhưng bất kỳ nó quay vể
hướng nào, ở phía trước bao giờ cũng sẽ có một làn sóng.

Dù có việc gì xảy ra, bao giờ ta cũng thấy đó là việc
đã được dự kiến và được ra lệnh. Dù cho chiếc tàu đi về hướng nào nhưng làn
sóng tuy không chỉ huy mà cũng làm cho sự vận động của chiếc tàu nhanh hơn, vẫn
cuộn lên ở trước mũi tàu, và nếu đứng ở đằng xa mà nhìn thì sẽ tưởng rằng không
những nó có một sự vận động độc lập mà chính nó đã chỉ huy sự vận động của
chiếc tàu.

Vì chỉ nghiên cứu những biểu hiện ý muốn nào của các
nhân vật lịch sử, ta có thể coi là những mệnh lệnh đối với các biến cố, các sử
gia tưởng rằng các biến cố lệ thuộc vào những mệnh lệnh này. Nhưng nếu quan sát
bản thân của các biến cố và mối liên hệ giữa các nhân vật lịch sử với quần
chúng thì ta nhận thấy nhân vật lịch sử cũng như mệnh lệnh của họ đều lệ thuộc
vào các biến cố.

Chứng cớ hiển nhiên của kết luận này là dù có bao
nhiêu mệnh lệnh chăng nữa, biến cố vẫn không xảy ra, bất luận đó là biến cố gì
- Thì trong số những ý muốn không ngừng được các nhân vật phát biểu ra thế nào
cũng sẽ có những ý muốn mà cứ xét ý nghĩa và thời gian thì có thể coi là những
mệnh lệnh đối với biến cố này.

Khi đã đi đến kết luận này, ta có thể đưa ra một câu
trả lời rõ ràng và chắc chắn về hai vấn đề chủ yếu của lịch sử:

1. Quyền lực là gì?

2. Sức mạnh gì gây nên sự vận động của các dân tộc?

1. Quyền lực là mối quan hệ của một nhân vật nhất định
với những nhân vật khác dưới những hình thức dưới đây: một nhân vật càng ít
tham dự vào hành động thì càng phát biểu nhiều ý kiến, nhiều giả định và nhiều
cách biện hộ chung cho hành động đang tiến hành.

2. Sự vận động của các dân tộc không phải là sản phẩm
của quyền lực cũng như của hoạt động trí tuệ, thậm chí cũng không phải là sản
phẩm của sự kết hợp giữa hai nhân tố này, như các sử gia vẫn tưởng, mà là hoạt
động của tất cả những người đã tham dự vào biến cố và họ bao giờ cũng tập hợp
lại dưới hình thức này: những người tham dự trực tiếp nhất vào biến cố là những
người ít chịu trách nhiệm nhất và ngược lại.

Xét về mặt tinh thần thì nguyên nhân của biến cố dường
như là quyền lực, xét về mặt vật chất, thì những người phục tùng quyền lực
dường như là nguyên nhân của biến cố. Nhưng vì hoạt động tinh thần không thể
quan niệm được nếu không có hoạt động vật chất, cho nên nguyên nhân của biến cố
không nằm trong hoạt động tinh thần, cũng không nằm trong hoạt động vất chất mà
chính là nằm trong sự kết hợp của cả hai.

Hay nói khác đi, khái niệm nguyên nhân không thể áp
dụng cho hiện tượng đang được xét. xét cho cùng, ta đi đến cái vòng luẩn quẩn
muôn thuở đi đến biên giới cuối cùng mà trí tuệ con người đạt đến trong bất kỳ
lĩnh vực nào của tư tưởng, nếu nó không đối đầu với đối tượng của nó: Điện tạo
ra sức nóng, sức nóng tạo ra điện. Các nguyên tở hút nhau, các nguyên tử đẩy
nhau.

Khi nói đến tác dụng đơn giản nhất của nhiệt, của điện
hay của các nguyên tử, ta không thể nói cái gì là nguyên nhân, cho nên ta nói
rằng bản chất của các hiện tượng này là như vậy, rằng đó là quy luật cảa nó.
Đối với các hiện tượng lịch sử, vấn đề cũng như vậy.

Tại sao lại xảy ra một cuộc chiến tranh hay một cuộc
cách mạng?

Ta không biết, ta chỉ biết rằng để thực hiện một hành
động nào đó, người ta tập hợp thành một tập thể nào đó mà mọi người đều tham
dự, thế rồi ta nói rằng bản chất của con người là như vậy, rằng đó là quy luật

Phần XVII

Chương. - 8 -

Nếu lịch sử chỉ có nhiệm vụ nghiên cứu những hiện
tượng bên ngoài thì nó chỉ cần nêu lên cái quy luật đơn giản và hiển nhiên ấy
là đủ rồi, và cuộc biện luận của chúng ta đã kết thúc. Nhưng quy luật của lịch
sử lại liên quan đến con người. Một phân tử vật chất không thể nói với chúng ta
rằng nó hoàn toàn không cảm thấy có nhu cầu hấp dẫn hay xô đẩy gì cả, và quy
luật này không đúng, trái lại con người là đối tượng của lịch sử lại khẳng định
dứt khoát rằng: tôi tự do, và do đó, không lệ thuộc vào các quy luật. Sự có mặt
của vấn đề tự do ý chí của con người, tuy không được biểu hiện ra, vẫn có thể
nhận thấy ở mỗi bước của lịch sử.

Tất cả các sử gia nghiêm túc đều đã vô hình chung đi
đến vấn đề này. Tất cả những chỗ mâu thuẫn, những điểm mơ hồ trên con đường sai
lầm mà khoa học lịch sử đi theo chẳng qua đều do vấn đề này chưa được giải
quyết mà ra. Nếu ý chí của mỗi người đều là tự do, tức nếu mỗi người có thể
hành động theo sở thích của mình thì lịch sử sẽ chỉ là một chuỗi những hiện
tượng ngẫu nhiên không liên quan gì với nhau.

Ngay dù trong số hàng triệu con người sống trong
khoảng một ngàn năm chỉ có một người duy nhất có thể hành động tự do, tức là,
theo sở thích của mình, thì hiển nhiên là chỉ cần một hành động tự do, trái với
quy luàt của người này cũng đủ để thủ tiệu khả năng tồn tại của bất kỳ quy luật
nào đối với toàn bộ nhân loại.

Và nếu có một quy luật, dù chỉ là một quy luật thôi,
chi phối hành động của con người thì không thể nào không phục tùng quy luật đó

Vấn đề tự do ý chí chính đáng là đang lâm vào tình
trạng mâu thuẫn này, vấn đề này từ thời cổ đại đã bắt những bộ óc ưu tú nhất
của nhân loại phải suy nghĩ, và từ thời cổ đại đã được đặt ra với tất cả tầm
quan trọng to lớn của nó.

Nội dung vấn đề này là như sau: khi nhìn con người với
tính sách một đối tượng để quan sát dù đứng trên quan điểm nào cũng vậy, thần
học, lịch sử, đạo đức, triết học, chúng ta đều gặp lại cái quy luật chung của
tính tất yếu mà con người cũng như tất cả những gì tồn tại đều phải tập trung.
Trái lại, khi nhìn con người qua bản thân mình như một đối tượng ý thức được,
thì ta lại cảm thấy mình tự do.

Ý thức này là một cội nguồn để tự nhận thức hoàn toàn
riêng biết và không phụ thuộc vào lý trí. Nhờ có lý trí, con người có thể tự
quan sát mình, nhưng nó chỉ có thể tự biết mình qua ý thức.

Nếu không còn ý thức về mình thì mợi sự quan sát, mọi
cách sở dụng lý trí đều không thể quan niệm được.

Để hiểu để quan sát, để kết luận, con người trước hết
phải có ý thức rằng mình đang sống.

Con người chỉ quan niệm rằng nó tồn tại khi nó có ý
muốn, tức là khi nó nhận thức được ý chí của mình. Đã thế, ý chí là thực chất
của đời sống cho nên con người nhận thức và ắt phải nhận thức nó như một ý chí
tự do.

Nếu khi tự quan sát mình, con người thấy rằng ý chí
của nó bao giờ cũng hướng theo một quy luật duy nhất và không thay đổi (bất kỳ
quan sát nhu cầu ăn uống hay hoạt động của bộ óc, hay bất kỳ cái gì khác), thì
nó không thể không quan niệm cái hướng không bao giờ thay đổi này của ý chí của
nó là một sự hạn chế đối với ý chí. Cái gì đã không tự do thì cũng không thể
nào bị hạn chế. Ta thấy ý chí của con người bị hạn chế chính vì ta không có
cách nhận thức nào khác ngoài cách khái niệm rằng ý chí là tự do.

Anh nói rằng tôi không tự do. Nhưng tôi đã giơ tay lên
và đã hạ nó xuống. Ai cũng biết rằng câu trả lời phi luận lý này chính là bằng
chứng không thể bác được của tự do.

Câu trả lời này là biểu hiện của ý thức vốn không lệ
thuộc vào lý trí.

Nếu nhận thức của ta về tự do không phải là một cội
nguồn tự nhận thức không liên quan đến lý trí, thì nó sẽ phục tùng lý luận và
kinh nghiệm, nhưng trong thực tế không bao giờ có và không thể quan niệm được
một sự phục tùng như vậy.

Có nhiều kinh nghiệm và lý luận chứng minh cho mỗi
người thấy rằng với tính cách đối tượng khảo sát, họ phải tuân theo những quy
luật nhất định. Họ tuân theo và không bao giờ chống lại quy luật hấp dẫn hay
quy luật không thẩm thấu một khi họ đã thừa nhận những quy luật ấy. Nhưng cũng
chính những kinh nghiệm và lý luận ấy lại chứng minh cho họ thấy rằng cái tự do
tuyệt đối mà họ nhận thức được ở bản thân là một điều không thể có, rằng mỗi
hành động của họ đều bị quy định bởi cấu tạo của nó, bởi tính cách của họ và những
động cơ tác động đến họ, tuy nhiên con người không bao giờ phục tùng những kết
luận rứt ra từ những kinh nghiệm và lý luận ấy. Căn cứ vào thực nghiệm và suy
luận, con người biết rằng hòn đá rơi theo hướng từ trên xuống dưới, nó hoàn
toàn tin điều đó và trong mọi trường hợp nó đều chờ đợi hiệu lực của cái quy
luật mà nó đã thừa nhận.

Trái, lại, khi đã biết, cũng một cách chắc chắn như
vậy, rằng ý chí của mình cũng phục tùng những quy luật, thì con người vẫn không
tin và không thể nào tin điều đó.

Thực nghiệm và lý luận tha hồ chứng minh cho con người
thấy rằng trong những điều kiện như cũ với một tính cách như cũ, nó sẽ hành
động hệt như nó đã hành động trước đấy. Khi nào nó sắp làm một hành động lần
thứ một nghìn trong những điều kiện như cũ với một tính cách như cũ (một hành
động bao giờ cũng được đưa đến một kết quả như nhau), nó cũng vẫn cảm thấy một
cách chắc chắn rằng nó có thể làm theo sở thích của mình như trước khỉ thực
nghiệm. Bất kỳ người nào, người dã man cũng như nhà tư tưởng, du lý luận và thực
nghiệm đã chứng minh cho họ một cách không thể chối cãi rằng không thể nào quan
niệm có hai hành động khác nhau trong những điều kiện như nhau, họ vẫn cảm thấy
không thể nào quan niệm được sự sống nếu không có cái quan niệm vô lý ấy. Vì
quan niệm ấy vốn là thực chất của tự do. Họ vẫn cảm thấy rằng dù cho điều đó
không thể thực hiện được, nó vẫn tón tại, bởi vì nếu không có cách quan niệm
này về tự do thì không những họ không hiểu được cuộc sống mà thậm chí còn không
thể sống được một khoảnh khắc.

Không thể sống được vì tất cả những khát vọng của con
người, tất cả những động cơ thúc đẩy nó sống chẳng qua ià những khát vọng nhằm
tăng thêm quyền tự do của nó. Giàu có hay nghèo khổ, vinh quang hay mai một,
nắm quyền lực hay phải phục tùng, cường tráng hay yếu ớt, lành mạnh hay đau ốm,
học thức hay ngu dốt, lao lực hay an nhàn, no nê hay đói khát, đạo đức hay tội
lỗi, chẳng qua chỉ là những trình độ khác nhau của tự do.

Muốn hình dung một con người không có tự do chỉ có
cách hình dung là con người ấy không còn sống nữa.

Nếu đối với lý chí, khái niệm tự do là một điều mâu
thuẫn phi lý cũng như cho rằng có thể thực hiện hai hành động khác nhau trong
những điều kiện như nhau, hay một hành động không có nguyên nhân, thì điều đó
chỉ chứng mình rằng ý thức không phục tùng ý chí.

Chính cái nhận thức này về tự đo, một nhận thức không
thể lay chuyển, không thể bác bỏ, không thể phục tùng kinh nghiệm và lý luận,
đã được tất cả các tư tưởng gia thừa nhận và được mọi người cảm thấy, không trừ
một ai, chính cái ý thức mà không có nó thì không thể nào quan niệm được con
người, đã làm thành mặt kia của vấn đề.

Con người là một vật do đấng Thượng đế toàn năng toàn
thiện toàn chí sáng tạo ra. Vậy tội lỗi là gì, một khi khái niệm tổi lỗi là
xuất phát từ ý thức của con người về quyền tự do của hắn? Đó là vấn đề do thần
học đặt ra. Hành động của con người phục tùng những quy luật chung, bất biến,
được khoa thống kê học ghi lại, vậy trách nhiệm của con người trước xã hội là
gì, một khi khái niệm này xuất phát từ ý thức của con người về quyền tự do của
mình? Đó là vấn đề do pháp luật đặt ra.

Hành động của con người xuất phát từ tính chất bẩm
sinh của nó và những động cơ đã tác động đến nó. Vậy thế nào là lương tâm, là ý
thức về cái thiện, về cái ác, trong những hành động xuất phát từ ý thức của con
người về quyền tự do? Đó là vấn đề do luân lý đặt ra.

Con người, nếu xét trong mối liên hệ với đời sống
chung của nhân loại, phải phục tùng những những quy luật chi phối cuộc sống ấy.
Nhưng cũng con người, nếu không kể đến mối liên hệ đó thì lại là tự do. Đời
sống quá khữ của các dân tộc và của nhân loại cần phải được quan niệm như thế
nào? Như là sản phẩm của hoạt động tự do hay là của hoạt động bị chi phối của
con người? Đó là vấn đề do lịch sử đặt ra.

Mãi đến cái thời của trí thức phổ cập, cái thời đại
đầy tự phụ của chúng ta, nhờ cái công cụ mạnh mẽ nhất của sự dốt nát là máy in,
vấn đề tự do của ý chí mới bị đẩy lùi lại một địa hạt mà bản thân nó không thể
nào tồn tại. Trong thời đại chúng ta ngày nay, phần lớn những con người gọi là
tiên tiến chỉ là một đám người ngu dốt tưởng đâu rằng những công trình nghiên
cứu của các nhà khoa học tự nhiên là cách giải quyết toàn bộ vấn đề, tuy nó chỉ
nghiên cứu một mặt của vấn đề mà thôi.

Không làm gì có linh hồn và không làm gì có tự do, bởi
vì đời sống của con người được thể hiện bằng sự vận đọng của các cơ thịt mà sự
vận động của các cơ thịt lại do hoạt động của hệ thần kinh chỉ huy. Không có
linh hồn và không có tự do, bời vì ở một thời đại xa xưa nào không rõ, chúng ta
đã từ loài khỉ mà ra. Họ nói, họ viết và họ in như vậy và không biết rằng trước
đây hàng nghìn năm tất cả các tôn giáo, tất cả các tư lưởng gia, không những đã
thừa nhận mà thậm chí không bao giờ phủ nhận quy luật về tính tất yếu mà ngày
nay họ ra sức chứng minh một cách nhiệt tình bằng sinh lý học và động vật học
so sánh. Họ không thấy rằng vai trò của các khoa học tự nhiên trong vấn đề này
chỉ là công cụ để soi sáng một mặt của vấn đề mà thôi. Bởi vì, nếu đứng trên
lập trường quan sát, nói rằng lý trí và ý chí là những chất bài tiết (sécrétions)
của bộ óc, và con người, trong khi tuân theo quy luật chung, đã có thể phát
triển từ một giống động vật hạ đẳng ở một thời kỳ nào chưa rõ thì đó là cắt
nghĩa dưới một khía cạnh cái chân lý đã được tất cả các tôn giáo và tất cả các
hệ thống triết học thừa nhận cách đây hàng ngàn năm: đó là chân lý nói rằng xét
về quan điểm lý trí, con người phục tùng những quy luật của tính tất yếu. Nhưng
điều đó vẫn không làm cho việc giải quyết vấn đề tiến lên một bước nào bởi vì
vấn đề này còn có một mặt đối lập xây dựng trên ý thức về tự do.

Nếu con người phát tnển từ loài khỉ ở một thời kỳ nào
chưa rõ, thì điều đó cũng có thể hiểu được như nói rằng nó do một nắm đất sinh
ra ở một thời kỳ nhất định (trong trường hợp thứ nhất thì X là thời gian, trong
trường hợp thứ hai thì X là nguồn gốc). Nhưng vấn đề lại là ở chỗ ý thức về tự
do của con người kết hợp như thế nào với quy luật về tính tất yếu mà nó phục
tùng, và vấn đề này không thể giải quyết bằng sinh lý học và động vật học so
sánh, bởi vì trong con ếch, con thỏ và con khỉ, ta clủ có thể thấy hoạt động
của thần kinh và bắp thịt trái lại trong con người ta thấy ngoài hoạt động của
bắp thịt và thần kinh lại còn có cả ý thức nữa.

Các nhà khoa học tự nhiên và các tín đô của họ là
những người tưởng đâu giải quyết đối với vấn đề này cũng như những anh thợ nề
đã nhận được lệnh trát vữa một mặt tường của nhà thờ, nhân lúc người quản đốc
vắng mặt, vì quá nhiệt tình, đã trát vữa vào những bậc cửa sổ, những tượng
thánh, những dàn cột và những bức tường chưa xây xong rồi vui sướng vì thấy
rằng theo quan điểm nghề nghiệp của họ mọi vật đều phẳng phiu và trơn láng.