KHI NÀO THẦN THỨC CỦA NGƯỜI

MỚI RA KHỎI THỂ XÁC ?

Hỏi : Ở phương Tây, dấu hiệu thông thường của cái chết là
chấm dứt hơi thở và tim ngừng đập. Còn theo Phật giáo thì phải mất bao lâu sau
khi việc này xảy đến thần thức mới thoát ra khỏi thể xác ?

Kirti Tsenshab Rinpoche : Có lẽ có hai hạng người cần xem
xét ở đâî Thứ nhất, những người trẻ tuổi hoặc những người đã nằm chờ chết trong
một thời gian dài. Hạng người này tâm thức rất tinh tế và thần thức của họ sẽ
không lưu lại trong thể xác lâu, có thể chỉ một ngày thôi. Thứ hai là những
người mạnh khỏe và cái chết đến nhanh, thần thức của họ lưu lại trong thể xác
đến ba ngàî

Những cái chết khác như chết bất đắc kỳ, chết vì tai nạn hay
vì bạo lực. Chẳng hạn hai người đánh chém nhau, một người trong số đó chết đột
ngột, thì thần thức của họ không lưu lại trong thể xác lâu. Nói chung mọi người
tùy thuộc vào tâm thức nặng hay nhẹ của mình mà thoát ra khỏi thân xác sau khi
chết.

Geshe Lamrimpa : Khi hơi thở dứt và tim ngừng đập, nó chỉ rõ
rằng phần thô của thần thức đã tan mất. Tuy nhiên có nhiều trường hợp, phần
tinh tế của tâm thức còn lưu lại trong xác thân người ấy hàng tuần lễ, thậm chí
có lúc cả tháng. Nhưng hầu hết là phần tinh tế tâm thức rời khỏi thể xác trong
ba hoặc bốn ngày, trong thời gian này thi hài không bốc mùi hoặc thối rữa.

Garje Khamtul Rinpoche : Chưa thể xác định rằng một người
bình thường chết thần thức của họ rời khỏi xác trong ba ngày sau đó. Nhiều
người lưu lại lâu hơn, nhưng một số người khác thì trụ lại thời gian ngắn hơn.
Có nhiều ví dụ điển hình trong số các vị Lama Tây Tạng. Như đức Lama Ling
Rinpoche, thầy dạy học của đức Dalai Lama, thần thức của ngài đã trụ lại trong
xác thân cả tuần lễ sau khi viên tịch. Ở trong cộng đồng người Tây Tạng, những
trường hợp tương tự vẫn thường xảy ra.

Tóm lại, việc hỏa táng hoặc tiến hành tang lễ hay di chuyển
thể xác tốt nhất phải đợi ba ngày sau. Tuy nhiên, ngày nay điều này khó thực
hiện được vì người ta sợ ô nhiễm, do vậy, nên làm phép chuyển di tâm thức trước
khi động đến thể xác của quá cố.

Hỏi : Trường hợp của những người chết vì bệnh quá nặng như
ung thư và Aids (Sida) thì thần thức của họ có thoát xác nhanh hơn không ?

Garje Khamtul Rinpoche : Điều này không chắc chắn lắm. Việc thoát
xác sớm hay muộn không thực sự tùy thuộc vào người chết bị tai nạn hay bị bệnh
nặng, mà tôi nghĩ rằng việc ấy có liên hệ mật thiết đến thiện và ác nghiệp của
người mất. Ví dụ, đối với một người tu tập theo pháp Dzogchen hay một pháp nào
khác thì sau khi chết họ tiếp tục quán tưởng Tánh không và thần thức của họ duy
trì lại trong thể xác rất lâu, cho dù họ không thể luyến ái tấm thân ngũ uẩn
này.

Hỏi : Các ngài có thể cho biết khi nào thì thần thức rời
khỏi thể xác ? Những dấu hiệu nào cho chúng ta biết rõ điều này ?

Kirti Tsenshab Rinpoche : Một lần nữa chúng ta lại thảo luận
về hai hạng người thoát xác sau khi chết. Bây giờ tôi sẽ không đề cập đến hạng
người có thần thức lập tức thoát xác sau khi chết mà chỉ nói đến hạng người có
phần tinh tế thần thức lưu lại trong thi thể nhiều ngàî Người ta nói rằng trước
khi thần thức người ấy thoát ra khỏi xác thì trên thi thể họ sẽ có một điểm
nóng được tụ lại duy nhất có màu đỏ hoặc màu trắng, điểm nóng tụ lại ở đâu thì
thần thức sẽ thoát ra ở chỗ đó. Ví dụ, nếu điểm nóng hội tụ ở đỉnh đầu thì
chúng ta tin rằng người ấy sẽ tái sinh vào cõi lành, điểm nóng tụ lại ở bàn
chân thì chắc chắn người ấy sẽ đọa vào hạ giới. Dấu hiệu cho biết khi thần thức
thoát xác sẽ có một ít máu chảy ra ở lỗ mũi hoặc tinh dịch thoát ra từ bộ phận
sinh dục.

Tuy nhiên, có một số người không thấy dấu hiệu này, đó là
những người chết đột ngột vì tai nạn hay bị bệnh tim. Dấu hiệu này chỉ tìm thấy
ở những người có tiến trình chết chậm và lâu.

Geshe Lamrimpa : Hầu hết người nào bị chết vì bệnh nặng thì
khi thần thức rời khỏi thể xác đều có dấu hiệu máu hoặc chất nước vàng chảy ra
từ lỗ mũi hoặc bộ phận sinh dục. Khi thần thức thoát ra thì thể xác mới có mùi
hôi. Đức Dalai Lama thứ 14 từng nói chuyện với các bác sĩ nổi tiếng ở phương
Tây về vấn đề thần thức rời khỏi thể xác khi bệnh nhân tắt thở. Các bác sĩ đã
trắc nghiệm và nói rằng họ đã thấy một làn khói trắng nhỏ thoát ra từ một điểm
nào đó trên thân của người chết. Kết quả này được kiểm tra bằng máy móc và phân
tích thể xác một cách cẩn thận.

Những dấu hiệu như giọt máu hoặc nước vàng đều xảy ra đối
với những người chết vì bệnh nặng. Tuy nhiên, thi thể người ấy thường được di
chuyển quá nhiều trước khi thấy những dấu hiệu này, vì vậy những trường hợp như
thế tuyệt đối không bao giờ xảy ra. Ở Tây Tạng, theo tập quán truyền thống phải
giữ thi thể trong ba, bốn hoặc bảy ngày ngõ hầu giúp cho thần thức có đủ thời
gian để thoát xác. Trong thời gian chờ đợi này, các lễ kỳ siêu cho người quá cố
được tiến hành một cách nghiêm mật.

Garje Khamtul Rinpoche : Bạn có thể biết khi thần thức thoát
xác từ sự biến đổi của thi thể. Khi thần thức còn lưu lại trong thể xác thì bạn
cảm thấy người ấy chưa chết thật sự, nước da của họ còn tươi và sáng lạ thường,
giống như họ đang nằm ngủ. Nhưng một khi thần thức đã thoát xác thì lập tức ta
thấy thi thể thay đổi khác liền, nước da khô, tái xanh đi và bắt đầu có mùi
hôi. Lúc ấy, bạn mới có cảm giác đó là một xác chết chứ không phải là một người
nữa.

Những kinh nghiệm về làn khói hoặc giọt máu xuất ra khi thần
thức thoát xác không phải lúc nào cũng nhìn thấy được, chúng ta chỉ nhìn thấy ở
một số ít người. Trong số những người này, khi thần thức thoát xác, chất nước
vàng chảy ra từ lỗ mũi và ở hạ bộ. Có một vị Lama cao cấp chết và khi thần thức
thoát xác, lỗ mũi của ngài liền chảy ra hai dòng chấ dịch lỏng, một bên thì màu
đỏ còn bên kia màu trắng.

Hỏi : Có đúng là cho đến khi thần thức thoát xác, thi thể
mới bắt đầu có mùi hôi và có dấu hiệu thối rữa ?

Garje Khamtul Rinpoche : Sự thật đúng như thế.

Hỏi : Khi một người chết nhưng thần thức vẫn còn lưu lại
trong thể xác. Như vậy người ác có cảm giác gì không nếu bị người khác đụng
chạm đến họ ?

Geshe Lamrimpa : Ho sẽ không có cảm giác gì cả. Khi phần khô
của thần thức tan mất thì người ấy không còn cảm giác nữa. Đối với các vị Lama
chứng đắc và người Phật tử có tu tập, khi chết, phần tinh tế thần thức còn lưu
lại trong thể xác, thì họ có thể ở trong tư thế ngồi thiền, đến khi thần thức
thoát xác, thi thể của vị ấy mới ngã xuống.

Mấy mươi năm trước, khi những người Tây Tạng đầu tiên đến tî
nạn tại tỉnh Buxa của Ấn Độ, tại một Phật học viện của Phật giáo Tây Tạng nọ,
có hai vị tăng đánh nhau và một người chết. Sau đó, vì sự vụ này mà chính quyền
Ấn và người dân địa phương chỉ trích rất gắt gao đối với người dân Tây Tạng, họ
nói rằng các tu sĩ Tây Tạng chỉ biết chém giết nhau mà thôi. Về sau có một Lama
đức hạnh tên là Gyari Rinpoche, đến từ tu viện Gender ở Tây Tạng, vị này đã
viên tịch tại Ấn với tư thế ngồi kiết già trong bảy ngày; Người Ấn được mời đến
chứng kiến cái chết lạ thường của vị Lama này và họ cố gắng giật mạnh khăn trải
giường để làm cho thi thể của ngài ngã xuống, nhưng ngài vẫn ngồi thẳng như pho
tượng, dù trải qua bảy ngày nhưng thể xác của ngài vẫn không có mùi hôi. Sau sự
kiện này, quan điểm của họ về các Tăng sĩ Tây Tạng đã thay đổi hẳn, họ không
còn phê bình, chê bai nữa và họ để cho các vị muốn làm gì thì làm.

Hỏi : Nếu đụng chạm và di chuyển thi thể trước khi thần thức
thoát xác có ảnh hưởng gì đến tâm thức của người chết không ? Vì ở trong bệnh
viện, sau khi người hấp hối ngừng thở và tim hết đập, còn nhiều thủ tục khác
chi phối đến tử thi. Sự can thiệp này có hại cho thần thức người chết không ?

Kirti Tsenshab Rinpoche : Trước hết, nếu đó là một người
tinh thông có năng thiền định, họ cố gắng luyện tập thiền định sau khi trút hơi
thở, nếu ta lắc mạnh thi thể của họ vào lúc họ ở trong tạng thái thiền định thì
sẽ quấy rầy đến tiến trình tập trung thần thức của họ. Do đó, tốt nhất là đừng
nên đụng chạm đến thể xác họ trong thời điểm ấy. Ngay cả một người thường (người
không có tu tập) cũng không được đụng đến thi thể của họ cho đến ba ngày sau.
Nếu một người đang ngủ say, nhưng ta lắc mạnh thì họ sẽ thức giấc ngay, người
chết ở đây cũng vậy, khi chạm đến họ, không có tác hại gì cho thể xác, nhưng có
hại rất lớn đến thần thức của họ.

Thêm vào đó, nếu chúng ta buộc phải thay tấm khăn trải
giường và nệm từ giường của người vừa chết cho sạch sẽ thì cũng nên thao tác
nhẹ nhàng. Tương tự, nếu người chết còn mở mắt và hả miệng, thì yêu cầu một
người thân trong gia đình đến trước tử thi bày tỏ lòng kíng trọng cuối cùng rồi
giúp họ khép mắt và miệng lại để trông dễ nhìn hơn. Đối với những người bị dị
tật, tay chân cong quẹo, lúc tẩm liệm phải kéo thẳng ra dễ dàng đưa vào quan
tài. Nhưng mỗi cử chỉ đối với người chết đều phải nhẹ nhàng và phải ba ngày sau
khi người ấy trút hơi thở cuối cùng.

Hỏi : Có lợi ích gì khi chúng ta chạm hoặc kích thích trên
đỉnh đầu của người hấp hối và người chết, đặc biệt là người vừa chết ?

Garje Khamtul Rinpoche : Khi một người vừa chết, chúng ta có
thể sờ chạm vào đỉnh đầu của họ, đó là vùng huyệt đạo tốt nhất để thần thức
thoát ra mà ngài Lama Je Tsong Khapa gọi là "chiếc cổng vàng". Do đó,
bạn nên kích thích vào vùng đỉnh đầu, nếu thần thức của người chết thoát ra
ngoài bằng đường này thì chắc chắn họ sẽ thác sinh vào cảnh giới an lành.

Nhưng nếu thần thức thoát ra các đường ở hạ bộ, từ lỗ rốn
trở xuống, người ấy sẽ thác sinh vào ác đạo, như cõi ngạ quỷ hay loài cầm thú.
Vì thế, người Tây Tạng không bao giờ tiếp xúc phần hạ bộ của thi thể người chết,
nếu ta chạm vào chỗ nào của họ thì thần thức sẽ tụ lại chỗ ấy mà thoát ra
ngoài.

Dilgo Khyentse Rinpoche : Tiếp xúc vào đỉnh đầu của người
hấp hối được xem như là đang làm phép "chuyển di tâm thức" cho họ.
Thực hiện phép này không phải là một vấn đề đơn giản, phải làm cẩn thận để giúp
cho thần thức của người hấp hối tập trung ở đỉnh đầu, chỗ mái tóc giáp nhau,
gọi là cửa Brahma. Nếu đầu của người ấy không bị sói thì chúng ta phải nhổ năm
ba sợi tóc bên trên cửa ấy và dùng ngón tay trỏ cạo nhiều lần vào chỗ ấy, việc
làm này nhằm giúp cho thần thức của người chết biết chỗ mà thoát ra ngoài. Kỹ
thuật này cũng thường giúp cho chất nước vàng chảy ra từ cửa ấy, dấu hiệu đó
chứng minh cho phép chuyển di tâm thức đã thành công.

SAU KHI THẦN THỨC THOÁT RA KHỎI XÁC,

NÓ PHẢI Ở TRONG TRANG THÁI TRUNG ẤM THN BAO LâU TRƯỚC KHI ĐI
TÁI SINH?

Sau khi thần thức rời khỏi thể xác và bước vào giai đoạn
thân trung ấm giữa đời này và cuộc sống kế tiếp, phải mất bao lâu trước khi
thần thức này gá vào một bào thai mới ?

- Kirti Tsenshab Rinpoche : Thời gian kéo dài trung bình để
một người đi tái sinh vào một cơ thể mới là bảy tuần lễ. Cứ sau bảy ngày thì
thân trung ấm chết đi và rồi tái sinh lại trong một thân trung ấm khác cho đến
khi nó bắt được liên lạc với cha mẹ tương lai mới đi tái sinh. Tuy nhiên có
nhiều người sau khi chết chỉ mất hai giây họ đã đi tái sinh vào cảnh giới khác.

Lý do tại sao thần thức phải chịu đựng trong tiến trình
trung gian sinh và tử giốnh như ma quỷ này ? Vì do nghiệp thiện và ác của người
ấy gây tạo đời trước sẽ quyết định dẫn dắt họ đến nơi thích hợp, do đó phải cần
có thời gian nhất định để tìm kiếm cho một đời sống tương lai.

- Dilgo Khyentse Rinpoche : Bốn mươi chín ngày là thời gian
dành chung cho tất cả mọi người, nhưng có một số người khác cứ vất vưởng trong
thế giới trung ấm này một thời gian rất lâu, có lúc đến bảy năm mới đi tái
sinh. Nếu trường hợp họ bị kẹt lại trong thế giới trung gian này, họ sẽ trở
thành ma quỷ. Thông thường khi một người đang hấp hối, chúng ta đọc kinh cầu
nguyện hoặc nhắc nhở, họ đều nghe thấy, thậm chí người bất tỉnh cũng thế. Đối
với vong linh trong cõi trung ấm cũng có khả năng nghe, cảm nhận và hiểu được
khi chúng ta đọc sách "Tử thư Tây Tạng" (Tibetan Book of the Death)
để cảnh tỉnh họ. Vì thế, trong bảy tuần lễ đầu sau khi chết là thời gian rất
quan trọng để cho người sống làm mọi việc có thể giúp sức tái sinh cho người
chết.

Còn thần thức của những bé chết trước khi sinh (bị sẩy
thai), trong lúc sinh hoặc tuổi còn nhỏ, sẽ đi qua các trạng thái trung ấm một
lần nữa và nhận thấy một hiện hữu khác. Cha mẹ của họ cũng có thể tạo phước
(meri-forious acts) để hồi hướng công đức cho vong linh hoặc thực hiện các pháp
dành cho người chết như thọ trì thần chú Kim cương Tát đỏa một trăm âm (Hundred
- syllable mantra of vajrasattva Helve norg), đủ túc số 100 biến, cúng dường
đèn, bố thí, phóng sinh các loài vật... để giúp cho thần thức của hài nhi đó
được nhẹ nhàng và dễ dàng tìm lối tái sinh.

- Geshe Lamrimpa : Không thể xác định thời gian chính xác là
bao lâu. Nếu một người không phải tái sinh vào cõi người thì họ liền thác sinh
đến cõi khác chứ không qua giai đoạn thân trung ấm. Nhưng nói chung một người
có thể ở trong cõi trung ấm trung bình là 49 ngày, có người ở một ngày, bốn
ngày và có khi bảy ngày... Trong thời gian trụ lại trong trung ấm thân, vong
linh tìm kiếm một đời sống tương lai khế hợp với nghiệp của mình để tái sinh.

- Gerje Khamtul Rinpoche : Đối với một số người thời gian
dài nhất là bảy tuần lễ, nhưng có một số khác chỉ ở trong thân trung ấm ba
ngày. Phần lớn mọi người đều phải đầu thai sau hai mươi mốt ngày.

Không phải ai chết cũng qua giai đoạn thân trung ấm. Có một
số người tu tập chứng ngộ, có một đời sống phạm hạnh và lợi lạc, khi chết họ
trực tiếp tái sinh vào cảnh giới tốt lành chứ không qua giai đoạn trung gian
này. Một người phạm tội ngũ nghịch (giết cha mẹ, phá hoại chánh pháp...), hoặc
có một đời sống tiêu cực, ác độc... thì sẽ đọa liền vào địa ngục, hoặc một cõi
xấu nào đó chứ không qua giai đoạn thân trung ấm.

QUAN ĐIỂM CỦA PHẬT GIÁO

VỀ VIỆC TỰ SÁT

Xin cho biết quan điểm của Phật giáo như thế nào về vấn đề
tự sát ?

- Kirti Tsenshab Rinpoche : Đối với người Phật tử, tự giết
mình là một tội rất lớn. Vì sao ? Bởi vì có được thân người là một trong những
điều khó và làm bị thương hoặc hủy diệt thân ấy là một điều sai lầm rất lớn. Tự
tử thường bắt nguồn từ kết quả của những cơn nóng giận. Chỉ có giận dữ người
khác mà không làm gì được nên trở lại giết chết mình. Đối với một người không
theo đạo Phật cũng thế, tự tử là một hành vi đáng trách và tội lỗi. Sau khi
chết, thần thức của họ không có một nơi nào khác là phải lao theo nghiệp ác của
mình. Vì thế chúng ta phải nghĩ cách làm thế nào để giúp họ vượt qua những cơn
khủng hoảng tinh thần và nỗi khổ đau của họ. Ở trong tình trạng rối loạn, bế
tắc và tuyệt vọng, cơn khủng hoảng trầm trọng này có thể đẩy con người đến chỗ
tự sát.

- Garje Khamtul Rinpoche : Nhà Phật cho rằng tự tử là một
điều tồi tệ nhất mà con người có thể làm. Đây là một hành động tiêu cực khiến
cho thần thức của kẻ ấy gặp khó khăn trong việc tái sinh. Theo truyền thống của
Phật giáo Tây Tạng thì có hàng trăm vị nam và nữ thần ở trong thân của chúng
ta, nếu phạm vào tội tự sát, đồng thời ta cũng giết cả họ. Còn theo Phật giáo
Đại Thừa thì dưới chân của mỗi sợi tóc thì có hàng ngàn tế bào sống khác ...,
khi ta giết ta thì đồng thời ta cũng hủy diệt chúng.

- Geshe Lamrimpa : Theo Phật giáo thì tự tử là một hành vi
tiêu cực và là nguyên nhân khiến cho thần thức của người ấy rơi rớt vào cõi
xấu.

- Dilgo Khyentse Rinpoche : Khi một người tự tử, thần thức
của họ thường phải đi theo nghiệp xấu của mình, rất có thể họ sẽ bị một ác ma
bắt lấy và chiếm đoạt sinh lực. Để giúp cho những người này, các vị thầy có
năng lực phải làm nhiều lễ cầu siêu đặc biệt như năm cuộc lễ và những nghi thức
khác để siêu độ thần thức cho người chết.

Trong thời gian chiến tranh tại Việt Nam, có nhiều Tăng sĩ đã tự thiêu,
với động cơ là làm cho thế giới chú ý đến nỗi khổ đau chiến tranh ở VN. Việc tự
thiêu của họ phải chăng là hành vi tiêu cực ?

- Geshe Lamrimpa : Các vị Bồ Tát được phép thực thi một số
hành vi mà người thường cho đó là tiêu cực. Tuy nhiên, theo Phật giáo Nguyên
thủy thì phản đối hành động này, vì thế tự tử luôn được xem là hành vi tiêu cực
trong truyền thống này. Nếu bạn phân tích kỹ hơn, xem động cơ khiến các vị Tăng
này tự thiêu là gì thì chúng ta mới phán quyết là tiêu cực hay tích cực. Trong
một bộ kinh của Phật giáo có ghi lại câu chuyện về một vị Tỳ kheo trẻ bị một
phụ nữ ép buộc phải lấy bà ta. Vị này biết rõ rằng nếu mình chịu lấy thì sẽ phá
bỏ giới luật ; mặt khác, nếu không chịu lấy bà ta sẽ vu khống rằng mình đã có
những hành vi tồi bại. Vì thế, để giải quyết tình cảnh bế tắc này mà không phạm
giới, vị ấy quyết định tự kết liễu đời mình. Suy nghĩ như thế rồi, vị ấy giả vờ
đồng ý và nói với bà ấy đợi một chút. Vị ấy vào phòng trong, đóng cửa và tự đâm
vào cổ họng mà chết. Trước khi tắt thở, vị ấy kính lễ mười phương Tam Bảo và
nói rằng : "Vì tôn kính Tam Bảo và gìn giữ giới hạnh mà con quyết định từ
bỏ thân này".

Trong kinh nói đây là hành vi tích cực và có công đức. Nếu
trường hợp các Tăng sĩ Việt Nam vì động cơ muốn cứu vãn Chánh pháp của đất nước
họ không lún sâu vào chiến tranh, vì một động cơ cao cả như thế thì hành vi tự
thiêu của họ không thể cho là tiêu cực mà phải được xem là hành vi của các vị Bồ
Tát.

Quan điểm của Phật giáo như thế nào về việc chấm dứt mạng
sống trước khi người ấy chết ? Bệnh nhân yêu cầu để cho họ chết tự nhiên bằng
cách không dùng thuốc hay những phương pháp y học nào đó vì họ quá đau đớn về
thể xác và tinh thần trong khi việc điều trị không mang lại kết quả.

- Garje Khamtul Rinpoche : Trong trường hợp này rõ ràng bạn
muốn đem lại lợi ích cho người khác, chấm dứt sự đau đớn của họ. Tuy nhiên, cần
phải xem xét cẩn thận chứ đừng nên hành động thiếu suy nghĩ, bởi vì giết một
mạng người là một tội ác, vì vậy, dù đau đớn dữ dội, thay vì để cho họ chết thì
cố gắng dùng hết khả năng để điều trị cho họ, có thể cho họ uống thuốc giảm đau
hoặc thuốc an thần chẳng hạn. Mặt khác, nên nhớ rằng thân người rất khó khăn
mới có được. Do vậy, các nhà chữa bệnh phải suy nghĩ cẩn thận trước khi quyết
định việc này.

- Geshe Lamrimpa : Người ta nên tiếp tục chữa trị để giữ
mạng sống cho họ. Nếu người ấy chết với trạng thái tâm giận dữ, bất an, tiêu
cực hay hôn mê thì sẽ gặp rất nhiều khó khăn trong việc đầu thai và sẽ gặp bất
lợi cho đời sống tương lai của họ. Tuy nhiên, nếu cho họ uống thuốc để rút ngắn
mạng sống thì cũng không thích hợp.

Đôi khi họ muốn được chết thì sao ?

- Geshe Lamrimpa : Họ muốn chết trước thời hạn, bởi vì họ
không chịu đựng nổi sự đau đớn ngay trong đời này. Nhưng họ đâu biết rằng nỗi
khổ đau ấy họ vẫn phải đối mặt trong đời sau, vì thế, tốt hơn hết nên giúp họ
điều trị.

- Dilgo Khyentse Rinpoche : Sử dụng máy móc để kéo dài mạng
sống của một người không còn cơ may lành bệnh là điều vô lý và hãi hùng. Tốt
hơn cứ để cho họ chết một cách tự nhiên trong bầu không khí yên bình. Khi sử
dụng máy móc mà không có hy vọng hồi phục cho người bệnh thì không phải là tội
ác để chấm dứt việc điều trị bằng máy. Rõ ràng không cần thiết để kéo dài sự
sống nhân tạo cho họ. Theo cái nhìn của nhà Phật, thì chúng ta nên làm bất cứ
điều gì có thể để trợ giúp cho người ấy đối phó với sự xuống tinh thần trong
giờ phút đau đớn và sợ hãi, đem lại cho họ niềm bình an vào phút cuối của cuộc
đời.