Những đứa con

Tình dục mang lại cho chúng ta lũ trẻ, chúng ta quan tâm tới chúng, và chúng quan tâm tới chúng ta. Những con trưởng thành ở nhiều loài, bao gồm cả chúng ta, dường như nhận ra những đặc điểm nhỏ của loài, với những cánh tay và cẳng chân ngắn, những cái đầu lớn, khuôn mặt bẹt, và những đôi mắt to, tròn... có chút gì đó "đáng yêu" - "ngọt ngào," không hiểu vì sao nhà sinh học xã hội có thể chỉ ra điều này. Nó khiến cho sự tiến hóa có ý nghĩa, ở các loài động vật mà con non không thể tự lo liệu được thì những con trưởng thành cần phải chăm sóc con cái của chúng.

Lần lượt, các con non có vẻ như cũng bị hấp dẫn bởi những sự vật nhất định nào đó. Ngỗng con, như mọi người biết thường bị lôi cuốn bởi một vật thể lớn đầu tiên đang di chuyển mà chúng nhìn thấy trong hai ngày đầu tiên của cuộc sống - thường vật thể đó là ngỗng mẹ (đôi khi đó là quan điểm của Konrad Lorenz hay các nhà nghiên cứu tập tính khác). Trẻ nhỏ phản ứng với những cặp mắt, giọng nói của phụ nữ, và sự đụng chạm.

Những con ngỗng con phản ứng trước các biểu hiện của tác nhân kích thích bằng việc đi theo vật thể lớn đang di chuyển đó. Tất nhiên, trẻ nhỏ không có khả năng theo sát, nên chúng phải viện đến cách khác: mỉm cười với cái miệng rộng, đáng yêu, không răng khiến cha mẹ chúng tràn ngập niềm vui.

Các nhà sinh học xã hội tiếp tục với việc dự đoán rằng người mẹ sẽ chăm sóc lũ trẻ nhiều hơn cha chúng (họ bỏ nhiều thời gian, công sức với con cái hơn, và chắc chắn hơn về thiên chức làm mẹ của họ); những người mẹ nhiều tuổi sẽ chăm sóc con cái họ nhiều hơn những người mẹ trẻ (họ có ít cơ hội hơn trong việc sinh tiếp những đứa trẻ); khi chúng ta có ít con (hay chỉ là một con!) chúng ta sẽ quan tâm tới lũ trẻ nhiều hơn trường hợp chúng ta có nhiều con; chúng ta ngày càng lo lắng về lũ trẻ khi chúng lớn hơn (chúng đã thể hiện khả năng tồn tại); và chúng ta có xu hướng thúc ép con cái kết hôn và sinh con.

Sự giúp đỡ

Sự chăm sóc - hành vi giúp đỡ - xảy ra khi việc chăm sóc này liên quan đến con cái, cha mẹ, vợ/chồng, hay những người họ hàng gần gũi của chúng ta. Nó ít xảy ra hơn đối với những người cháu họ hay những người hàng xóm không phải ruột thịt. Và sẽ là không bình thường khi sự chăm sóc này dành cho những người lạ hay những người thuộc những nền văn hóa và chủng tộc khác, điều này khiến chúng ta nhớ lại câu chuyện - Người hay làm phúc - gần 2000 năm sau khi sự việc xảy ra.

Các nhà sinh học xã hội cho rằng sự giúp đỡ giảm dần theo mức độ xa cách trong quan hệ họ hàng. Thực tế, điều này chỉ xảy ra khi sự hy sinh của bạn giá trị hơn lợi ích mà sự hy sinh này mang lại những gien di truyền bạn chia sẻ cùng với những người họ hàng này. Nhà di truyền học J. B. S. Haldane đã từng nói về vấn đề này theo cách sau: "Tôi rất vui khi chia sẻ cuộc sống của mình với ba em trai, năm cháu gái, sáu cháu trai..." Điều này được gọi là sự lựa chọn họ hàng. Lòng vị tha dựa trên tính ích kỷ di truyền!

Một dạng khác của hành vi "vị tha" là hành vi bầy đàn. Một số loài vật dường như muốn được gần gũi, trong những thời khắc nguy hiểm thậm chí chúng càng muốn gần gũi hơn. Điều này có nghĩa là: Bằng việc quần tụ trong đàn, bạn ít có khả năng bị dã thú tấn công hơn. Hãy nhớ rằng đôi khi bạn nhận thấy bản thân nằm ngoài tập thể - nhưng sự lạc lõng đó là tốt để lần sau bạn sẽ cảm thấy ấm cúng hơn khi hòa mình vào tập thể. Việc cân bằng các yếu tố khác nhau để đạt được sự kết hợp tốt nhất được gọi là lòng vị tha tương hỗ⁷. Một số loài động vật giúp đỡ bất kỳ thành viên nào trong loài, với "sự nhận thức" bản năng rằng chúng có thể được giúp đỡ vào lần sau khi chúng cần được giúp đỡ.

⁷ reciprocal altruism

Robert Trivers cho rằng con người có liên quan đến một dạng phức tạp hơn của sự vị tha tương hỗ, chúng ta chia sẻ điều này với một số ít sinh vật bậc cao trong thế giới. Ở đây, bạn sẵn sàng hy sinh cho một ai đó nếu nhận thấy rằng người khác cũng sẽ làm điều này với bạn, hoặc họ sẽ đền đáp theo cách khác, "ăn miếng trả miếng." Rõ ràng, điều này yêu cầu khả năng nhận thức cá nhân và ghi nhớ sự biết ơn!

Các nhà di truyền học khác chỉ ra rằng, nếu có cơ sở di truyền của sự vị tha tương hỗ thì cũng có một số cá nhân, những người này để người khác làm việc giúp mình mà không thèm đáp trả lại. Thực tế, tùy thuộc vào những lợi ích mà sự vị tha tương hỗ này mang lại và xu hướng của của những người có lòng vị tha đối với những kẻ lừa dối, ở bất kỳ cộng đồng nào cũng có thể thấy những kẻ lừa dối này. Những nghiên cứu khác chỉ ra rằng "người tâm thần xã hội" (sociopath), không quan tâm gì đến các quy tắc xã hội, được ghi nhận ở số khá đông trong xã hội loài người.

Tất nhiên, con người không nhất thiết phải là 100% vị tha hay 100% giả dối. Hầu hết chúng ta (hay tất cả chúng ta) hoàn toàn có khả năng lừa dối khi có cơ hội, mặc dù chúng ta tức giận khi bị lừa dối. Tất nhiên, chúng ta cảm thấy tội lỗi bởi chúng ta lừa dối. Phần lớn trí tuệ con người dường như được dành hết cho việc tính toán các cơ hội thành công hay thất bại trong các thủ đoạn ám muội. Điều này sẽ được thảo luận kỹ hơn ở phần sau.

SINH HỌC XÃ HỘI VỀ SỰ HUNG HĂNG

Giống như nhiều khái niệm khác trong môn tâm lý học xã hội, sự hung hăng có nhiều định nghĩa, thậm chí có nhiều sự đánh giá khác nhau. Một vài người coi sự hung hăng là một đức tính rất tốt (chẳng hạn "nhà kinh doanh năng động"), trong khi những người khác xem sự hung hăng là triệu chứng của chứng bệnh tinh thần.

Thực tế, họ sử dụng cùng một từ hung hăng cho bất kỳ trường hợp nào để cho thấy ở đây có điểm tương đồng: Cả sự hung hăng tiêu cực hay tích cực đều phục vụ cho việc đề cao bản thân. Theo quan điểm tích cực, chúng ta có thể gọi đó là tính quả quyết, đó là cách hành động đề cao bản thân, không liên quan gì tới việc chúng ta đang làm tổn thương người nào khác. Theo quan điểm tiêu cực, chúng ta có thể gọi đó là tính bạo lực, tập trung nhiều hơn vào việc "hạ thấp" người khác xem đó là một phương tiện để cứu cánh.

Mặc dù cuộc sống của các loài vật thường có vẻ hơi đẫm máu nhưng chúng ta phải để ý không nhầm lẫn giữa lối sống ăn thịt - săn bắt và giết các loài động vật khác làm thức ăn - với sự hung hăng. Lối sống ăn thịt ở các loài ăn thịt đối với loài ăn cỏ ở có nhiều điểm chung liên quan đến sự hung hăng hơn là các thành viên trong cùng một loài với nhau. Hãy quan sát con mèo nhà hàng xóm đang bắt chuột: nó lạnh lùng, trầm tĩnh không hung hăng và nóng vội. Đối với con người, không có sự tương quan xúc cảm thông thường của hung hăng: tức giận. Đơn giản, anh ta quan tâm tới công việc.

Ngoài ra ở loài vật cũng còn giữ lại một chút tính hung hăng. Chúng ta nhận thấy điều này phổ biến nhất trong các tình huống cạnh tranh nguồn tài nguyên. Nguồn tài nguyên này phải quan trọng với "sự phù hợp," nghĩa là nó có liên quan tới một cá nhân hay sự thành công trong sinh sản của động vật nào đó. Hơn nữa, nguồn tài nguyên đó không được quá dồi dào: Ví dụ, các loài động vật không đấu tranh vì không khí nhưng có thể đấu tranh vì nước uống, thức ăn, khu vực làm tổ hay vì bạn đời.

Bạn đời, lĩnh vực cạnh tranh cuối cùng được dùng để giải thích tính hung hăng nhất ở các loài động vật có vú. Và con đực là loài đáng được chú ý hơn cả ở tính hung hăng này. Như chúng ta đã đề cập ở trên, con cái có nhiều nguyên tắc liên quan đến bất kỳ hành vi giao phối nào - rất nhiều tháng mang thai, nhu cầu năng lượng tăng lên, nhạy cảm với sự tấn công, những nguy hiểm của việc sinh con, tránh nhiệm nuôi con bằng sữa - điều này đáp ứng sự phù hợp là phải "kén cá chọn canh" khi tìm kiếm bạn đời. Nếu những con cái kén cá chọn canh, con đực phải thể hiện: phải chứng tỏ là nó có những phẩm chất đáp ứng được sự phù hợp của con cái và để đáp ứng được cả sự phù hợp của chính nó. Hươu là một ví dụ tốt để minh họa cho điều này. Xin nhớ kỹ, nhu cầu này là vô thức và không phải do học được; ở hầu hết các loài động vật có vú rất có thể đó hoàn toàn là bản năng. Có thể, chúng ta cũng có một số nền tảng bản năng như thế.

Thực tế, một vài sự hung hăng có thể được điều chỉnh bởi kích thích tố sinh dục nam, dạng hóc môn "ở con đực". Tiêm testosterone vào chuột cái và ngưỡng hành vi hung hăng ở chúng giảm xuống. Loại bỏ testosterone ra khỏi chuột đực (bằng cách thiến) và ngưỡng của này của chúng tăng lên. Nhưng tôi phải bổ sung thêm rằng kích thích tố sinh dục nam không phải là nguyên nhân gây ra sự hung hăng, nó chỉ hạ thấp ngưỡng của sự hung hăng xuống mà thôi.

Nhưng, ở nhiều loài, con cái có thể khá hung hăng (ví dụ những con chuột lang cái), và các con cái ở bất kỳ loài nào cũng có thể rất hung hăng trong những tình huống cụ thể nào đó (chẳng hạn khi đối mặt với những nguy hiểm đang đe dọa con của chúng). Trong xã hội loài người, một thống kê xã hội chỉ ra rằng: Hầu hết các tội ác liên quan tới bạo lực do nam giới thực hiện. Nhưng chúng ta cũng để ý thấy rằng, khi phụ nữ đòi quyền của họ được tham gia đầy đủ vào hoạt động kinh tế và xã hội thì thống kê này đang thay đổi. Tương lai sẽ nói với chúng ta về mức độ mà kích thích tố testosterone phải chịu trách nhiệm về sự hung hăng ở con người.

Tuy nhiên, con đực đánh nhau chủ yếu vì "gái". Nhưng cần chú ý rằng ở hầu hết các loài, những cuộc giao tranh "vì" con cái ít khi kết thúc bằng cái chết hay thậm chí là vết thương nghiêm trọng. Đó là bởi vì thi đấu chỉ là thi đấu. Chúng là vấn đề phô trương ưu điểm, và thường gồm những hành động phục vụ dấu hiệu kích thích đối với đối thủ rằng cuộc thi sẽ kết thúc trong thiện ý: khi có những tín hiệu đầu hàng. Sự hung hăng tiếp diễn có lợi chút ít đối với kẻ thua hoặc là kẻ thắng. Rắn chuông đực thậm chí không cắn lẫn nhau!

Lãnh thổ và vị trí thống trị - đã từng được xem là cốt lõi của hành vi hung hăng - có ý nghĩa tương đối ít hơn. Các loài động vật có xu hướng tôn trọng những khẳng định về thân phận và lãnh thổ hơn là tranh dành điều đó. Chỉ khi có những tình huống bất thường, không rõ mang tính tự nhiên hay do con người tạo ra, thì chúng ta mới thấy nhiều sự hung hăng xuất hiện. Và việc cung cấp ít thức ăn cũng có vẻ đóng góp một phần chút ít tạo nên sự hung hăng. Southwick khi nghiên cứu những con khỉ Rhesus ở vườn thú London đã nhận thấy rằng giảm lượng thức ăn cung cấp đi 25% không ảnh hưởng tới tính hung hăng, còn nếu giảm 50% lượng thức ăn cung cấp thực sự làm tăng tính hung hăng! Chúng ta thấy điều tương tự như vậy ở những người nguyên thuỷ.

Con người

Vậy tại sao con người rất hung hăng? Có khả năng là do chúng ta thiếu sự kiềm chế sinh học. Các nhà sinh học xã hội dự đoán những động vật được trang bị tồi đối với sự hung hăng có vẻ không phát triển các biểu hiệu đầu hàng. Họ nói, con người là một trong các loài sinh vật đó. Nhưng chúng ta đã phát triển kỹ thuật, bao gồm kỹ thuật phá huỷ, và so với sự tiến hóa sinh học của chúng ta thì kỹ thuật này "tiến hóa" quá nhanh, nó cung cấp cho chúng ta sự cách thức bù đắp để kìm chế tính hung hăng. Kinh nghiệm nói với chúng ta rằng súng nguy hiểm hơn dao, mặc dù cả hai đều là dụng cụ giết chóc hiệu quả, bởi vì súng nhanh hơn và cho chúng ta ít thời gian để cân nhắc về hành động mang tính lý trí của chúng ta - sự kìm chế duy nhất đã rời bỏ chúng ta.

Một vấn đề khác là con người chúng ta không sống trong một thế giới "thực", mà trong một thế giới tượng trưng. Một con sư tử hung hăng vì một điều gì đó ngay trước mắt. Con người hung hăng bởi những điều xảy ra đã lâu, những điều họ nghĩ sẽ xảy ra vào một ngày nào đó trong tương lai, hay là những điều người ta nói với họ là đang xảy ra.

Như vậy, con sư tử tức giận bởi những thứ khá cụ thể, tự nhiên.

Sư tử tức giận bởi một điều gì đó xảy ra với bản thân nó. Còn chúng ta tức giận về những điều xảy ra với chiếc ô-tô, căn nhà, cộng đồng, quốc gia, tổ chức tôn giáo của chúng ta... Chúng ta mở rộng "cái tôi" của mình vượt ra ngoài giới hạn bản thân và những người thân yêu của mình, đến tất cả mọi vật mang tính biểu trưng. Phản ứng đối với việc đốt cờ là ví dụ gần đây nhất.

Nếu sự hung hăng của con người có cơ sở bản năng thì chúng ta mong đó là một biểu hiện kích động. Chắc chắn, nó không đơn giản như những con cá gai đực màu đỏ tươi trong mùa giao phối. Nếu chúng ta trở lại quan điểm về sự cạnh tranh, coi đó là một lý do xác đáng tạo ra tính hung hăng, thì chúng ta sẽ thấy sự tức giận⁸ là điều có thể xảy ra. Có hai người trong số các bạn muốn cùng một thứ; nếu một người vồ lấy nó, người kia sẽ không có và cảm thấy buồn; nếu người kia lấy được nó, thì người còn lại không có và cũng sẽ cảm thấy buồn. Hành vi hướng tới mục tiêu bị cản trở và đó là sự tức giận.

⁸ frustration

Các thí dụ khác về chủ đề này còn rất nhiều: Chúng ta có thể tức giận khi một hành vi đang diễn ra bị gián đoạn (một ai đó cố gắng ngáng trở); chúng ta có thể tức giận bởi sự cản trở đạt tới mục tiêu (ai đó chen ngang trước mặt khi đang một ai đó đang xếp hàng ở siêu thị); hay chúng ta tức giận bởi việc phá vỡ khuôn mẫu sinh hoạt thông thường (làm tôi bỏ mất ly cafe buổi sáng). Chúng ta là những sinh vật linh hoạt.

Nhưng ở đây, chúng ta phải thận trọng: Bên cạnh sự tức giận thì những thứ khác cũng có thể dẫn đến tính hung hăng (có phải võ sĩ không được trả lương cao đã thể hiện sự hung hăng) và sự tức giận có thể dẫn tới nhiều thứ khác ngoài tính hung hăng (bất lực xã hội dẫn đến bệnh trầm cảm). Hơn nữa, như Fromm đã chỉ ra, tức giận (và hung hăng) nằm trong con mắt của người chứng kiến. Anh ta cảm thấy rằng sự tức giận phải được trải nghiệm giống như sự bất công hay như dấu hiệu của việc từ chối gây ra tính hung hăng.