PHẦN
BỐN: ĐỊNH KIẾN

KHUÔN MẪU

Chúng ta có ví dụ
kịch bản về việc sử dụng sự tương phản trong dự đoán con người với xu hướng sử
dụng các khuôn mẫu. Khuôn mẫu[1] là một loạt các đặc điểm bất di bất dịch và tương đối đơn
giản được áp dụng một cách kiên định đối với một số nhóm người: Đàn ông là những
kẻ hiếu chiến và có khát vọng tình dục quá độ; Đàn bà thường yếu đuối và nói
nhiều; Những người béo thường vui vẻ và lười biếng; Người Hà Lan thường rất sạch
nhưng bần tiện.

[1] Stereotype

Rập khuôn là một phần bình thường thuộc
chức năng của chúng ta - đơn giản hóa mọi thứ chút ít giúp chúng ta nắm được tất
cả những sự phức tạp của đời sống xã hội. Sẽ ổn nếu như thực tế vẫn là trọng
tài phân xử cuối cùng của sự thật. Nhưng không phải điều này lúc nào cũng đúng.
Dưới đây là một vài cạm bẫy tiềm năng:

1. Khái quát hóa tổng
quát[2]: Lấy những đặc điểm gắn liền với một nhóm và gán chúng vào
một cá nhân cụ thể trong nhóm đó. Một thành viên của một nhóm không nhất thiết
phải phản ánh những đặc điểm liên quan đến nhóm đó, thậm chí nếu như những đặc
điểm đó có chính xác. Các vi phạm không cần phải được gắn một cách triệt để;
các chuẩn mực là điều hư cấu. Tác giả của các bạn là một người mập mạp, bởi thế
xin các bạn hãy cho phép tôi được lấy "những người béo" ra làm ví dụ:
Chúng ta có lý do xác đáng để tin rằng những người béo là những người chậm chạp.
Nhưng tôi đã từng gặp những người béo có thể thắng đậm những người gầy trên sân
quần vợt! Làm sao bạn có thể bị từ chối không được nhận vào làm chỉ bởi vì ngoại
hình của bạn nói với người sử dụng lao động rằng bạn sẽ làm việc không có hiệu
quả?

[2] Sweeping generalization

2. Khái quát hóa vội
vã[3]: Lấy những đặc điểm gắn liền với một người và cho rằng
chúng đúng với tất cả các thành viên trong nhóm của anh ta hay cô ta. Chúng ta
thường xây dựng các khuôn mẫu của mình dựa trên những cơ sở mỏng manh, nông cạn
nhất, chẳng hạn như:

Thông tin nghe được từ người khác: Rất
nhiều, nếu không muốn nói là hầu hết các hình mẫu được xây dựng trên điều mà
chúng ta nghe người khác nói - gia đình, thầy cô giáo, bạn bè, phương tiện truyền
thông của chúng ta, v.v... - những người này có thể, trên thực tế lại nghe được
từ những người khác. Ví dụ, bạn có khuôn mẫu về người Ả Rập từ đâu? Bạn đã từng
thực sự gặp một người Ả Rập chưa? Nếu bạn đã biết họ, thì bạn biết họ rõ đến
mức độ nào?

[3] Hasty gerneralization

Thông tin đã lỗi thời: Thậm chí nếu những
thông tin nghe được từ người khác chứa đựng đôi chút sự thật, thì nó có thể
được dựa trên những trải nghiệm có từ rất lâu rồi. Liệu những người Ả Rập còn -
hay liệu họ có - sống trong những túp lều nữa không? Hay đó chỉ là những điều
bạn đã nhìn thấy trong những thước phim cũ? Nhiều khuôn mẫu được bắt rễ từ lòng
căm ghét đối với những nhóm người định cư cách đây 100 năm hay lâu hơn thế.

Những ví dụ hạn chế: Khuôn mẫu là những
thông tin nghe được từ người khác hay được dựa trên trải nghiệm cá nhân, nó
cũng có thể được xây dựng dựa trên những trải nghiệm hạn chế đối với những nhóm
ta chưa thực sự hiểu rõ. Nếu bạn đã thực sự gặp một số người Ả Rập, thì bạn gặp
được bao nhiêu người, và liệu họ có thể đại diện cho tất cả những người Ả Rập
hay không?

Hay lấy đồ ăn Ý ra làm ví dụ: Hầu hết người
Mỹ cho rằng đồ ăn của Ý gồm có mì sợi, dầu ô-liu, và nước sốt cà chua; nhưng
trên thực tế phần lớn đồ ăn của Ý là bánh mỳ, cá, bơ và nước sốt trắng. Hầu hết
những người Ý nhập cư đến Mỹ đều đến từ miền Nam Ý, và đó là "ví dụ"
về cách thức nấu ăn mà họ quen.

Tính chất mạnh: Điều gì là đáng chú ý nhất
về một nhóm, điều gì khiến chúng khác biệt hơn so với bản thân chúng ta hay
những người khác thì thường được xem xét một cách sai lầm là "bình
thường". Người Ả Rập là những người giàu có nhờ dầu mỏ, người Hà Lan đi
những đôi giày bằng gỗ, thổ dân da đỏ mặc những đồ bằng lông... tất cả những
điều này là ngoại lệ, nhưng bởi vì chúng đặc biệt, nên chúng dễ dàng được chúng
ta nghi nhớ.

Những người ở quần đảo Pô-li-nê-di là những
người dâm dục, người Nhật cực kỳ lịch sự... thậm chí ngay cả khi các đặc điểm
đó chứa đựng một phần nhất định sự thật thì chúng thường che giấu những đặc
điểm khác, những đặc điểm cũng đúng tương tự. Ví dụ, người ở quần đảo
Pô-li-nê-đi có một số quy định khá nghiêm khắc về sự vừa phải, điều độ, và
người Nhật Bản có thể rất thẳng tính, thậm chú hung dữ khi làm việc với những
người ngoài.

3. Những kết luận
không công bằng[4]: Chúng ta bổ sung thông tin mà những thông tin đó không
hay đã không có ở đó. Các kết luận từ những quan sát mà chúng ta có thể đưa ra
trong xã hội riêng của chúng ta có thể hoàn toàn không liên quan gì khi chúng
ta nhìn vào xã hội khác. Ví dụ, trong xã hội của chúng ta, tắm một lần một tuần
được coi là bẩn, và bẩn được xem là hành động phản xã hội, và phản xã hội là rất,
rất xấu. Nhưng liệu chúng ta có quyền đưa ra những sự suy diễn như thế không?
Liệu bẩn có nghĩa là xấu không? Một số nền văn hóa coi chúng ta là hơi bẩn: Ví
dụ, người Nhật Bản lau rửa bản thân sạch sẽ trước khi bước vào bồn tắm. Hay lấy
một ví dụ khác, ở ngoại ô quần áo rách rưới có thể có nghĩa là mắc chứng bệnh
tâm thần, nhưng ở nơi khác nó có nghĩa là nghèo khổ.

[4] Unjustified inferences

Những kết luận không công bằng thường bắt
nguồn từ sự thiếu hiểu biết: Chúng ta ít khi có tất cả những thông tin mà chúng
ta cần để hiểu nhóm người khác. Thường có những lý do cho những hành vi cư xử
"kỳ dị", những lý do này khiến cho những hành vi đó ít kỳ dị hơn. Ví
dụ, ở một số quốc gia, họ không có nhiều nước và sự khô ráo làm bay hơi hầu hết
mồ hôi của chúng ta. Ở những nước nghèo, đường ống dẫn nước và nước sạch không
có mấy. Ở những nước hàn đới, việc tắm là hết sức nguy hiểm. Chúng ta quên mất
rằng ông bà của chúng ta ít khi tắm nhiều hơn một tuần một lần. Hơn nữa, ở
nhiều nơi, mọi người không có thái độ quá căng thẳng đối với mùi cơ thể - bạn
không cần phải khử trùng để trở nên sạch sẽ.

Ở đây cũng xuất hiện vấn đề về việc dự báo
sự hoàn thành ước nguyện của chính mình: Mọi người thường trở thành những người
mà chúng ta mong muốn họ trở thành. Ví dụ đối với một người béo, trở nên
"vui vẻ" có thể có nghĩa là sự chấp nhận. Đối với một số nhóm người
dân tộc, bạn thể hiện niềm hãnh diện của mình bằng cách cường điệu "tính
cách sắc tộc" của mình. Ví dụ, thổ dân da đỏ của những bộ lạc khác nhau
tiếp nhận cách ăn mặc, tục lệ và nghệ thuật của nhau. Và chỉ người Mỹ gốc Hà
Lan mới treo những đôi giày gỗ trên cửa ra vào của họ.

Chẳng còn nghi ngờ gì nữa, chúng ta gặp vấn
đề do tất cả những cái bẫy nêu trên đối với những điều bình thường được coi như
khuôn mẫu.

ĐỊNH KIẾN NHƯ LÀ BẤT HÒA[5]

[5] Dissonance = sự bất hoà

Từ chính bản thân nó, khuôn mẫu chắc chắn
có thể dẫn đến các vấn đề như sự phân biệt đối xử. Nhưng không phải là lý do
gây ra sự nóng giận, bực tức mà chúng ta thường thấy ở những người có thành
kiến. Định kiến thường được định nghĩa trên phương diện của những cảm xúc tiêu
cực mạnh - cảm xúc bắt nguồn từ đâu?

Hãy nhớ lại, sự đau khổ đến từ việc không
dự đoán đúng - từ những sự phi lý và bất hòa. Hãy xem xét một số phi lý có thể
dẫn đến sự căm ghét:

Sự phá vỡ công việc hàng ngày: Những người
"khác" bạn có thể phá vỡ cuộc sống của bạn. Ví dụ, ở miền quê nước
Anh, mọi người đặc biệt không thích dân gíp-xi. Dân gíp-xi vào làng quê yên
bình ở Anh, trên những chiếc xe van, đậu ở lề đường, sống bên ngoài những chiếc
xe goòng, chơi nhạc và nhảy múa, bán sức lao động của họ, bói toán, ăn cắp...
và nói chung là họ khiến cho cuộc sống làng quê trở nên rối loạn.

Một ví dụ đơn giản nhất: Những người
"mắc bệnh tâm thần" thường khiến chúng ta căng thẳng, lo lắng. Họ cư
xử theo cách mà chúng ta không thể đoán trước được.

Đe dọa đến sự an toàn của nhóm: Những kẻ
ngoài cuộc có thể đe dọa sự an toàn của nhóm nhiều hơn việc là chỉ đe dọa đến
sự yên bình và tĩnh lặng. Chẳng hạn như những người gíp-xi, họ nổi tiếng ít
nhất là về những rắc rối do họ gây ra. Những lao động nhập cư ở Châu Âu có thể
mang theo các thói quen văn hóa bạo lực cùng với họ. Những đứa trẻ ở thành phố
có thể mang những thói quen sinh hoạt tình dục bừa bãi của chúng về vùng ngoại
ô, v.v...

Chúng ta đã hiểu rằng trong khi một số nỗi
sợ hãi có thể bắt nguồn dựa trên các khuôn mẫu vô căn cứ, thì một số nỗi sợ hãi
lại có căn cứ. Động cơ để có những nhóm của riêng chúng ta là nhằm để có cuộc
sống an toàn, đơn giản, có thể đoán trước được, những kẻ ngoài cuộc có thể đe
dọa đến trật tự xã hội đó.

Đe dọa đến túi tiền: Tình trạng khỏe mạnh
về kinh tế là mối quan tâm chủ yếu của hầu hết mọi người. Những người bị đe dọa
về kinh tế bởi những người ngoài rất tức giận về việc đó, Trong lịch sử, chúng
ta thấy...

1. Thành lập những nhóm để chống lại những
nhóm mới;

2. Những nhóm nhập cư cũ chống lại những
nhóm nhập cư mới hơn;

3. Những người da trắng nghèo khổ ở miền
nam cũ chống lại những người da đen nghèo khổ; Những người thợ đường sắt Ai Len
chống lại những người thợ đường sắt Trung Quốc;

4. Những người nuôi tôm Mỹ ở bang Texas
chống lại những người nuôi tôm Việt Nam;

5. Những người lao động nghèo khổ chống lại
những người hưởng trợ cấp;

6. Thành lập những nhóm lao động bản xứ
chống lại những nhóm lao động nhập cư...

Đây là vấn đề thường
gặp nhất của những nhóm người nghèo, có địa vị thấp, tức giận với những nhóm
người nghèo hơn, có địa vị thấp hơn đang đe dọa thay thế vị trí của họ.[6]

[6] TQ hiệu đính: nếu điều này đúng thì nhận định của Marx
sai, vì công nhân bốc lột chưa chắc hợp tác với công nhân bốc lột để chống lại
các nhà tư bản, mà họ kình nhau vì miếng ăn. Tuy nhiên, hiểu được điều này giúp
chúng ta hiểu được tại sao các em bé bán vé số đánh nhau để được bán vài tấm vé
số, đáng giá có vài ngàn 1 tấm. Tại sao họ không đoàn kết và phân chia thị
trường, như mày bán chợ trên, tao bán chợ dưới?

Đe dọa đến tính toàn vẹn hay bản sắc của
nhóm: Một nhóm dân tộc có thể được định nghĩa theo nhiều cách... màu da, tập
tục tôn giáo, ngôn ngữ, niềm tin chính trị, trang phục, các ngày kỷ niệm... Khi
những sự việc xác định rõ đặc điểm của nhóm bị gây tổn thương ở chừng mực nào
đó thì tương lai của nhóm đang bị đe dọa, mọi người "nông nóng."

Tương lai của nhóm được thấy rõ ràng nhất ở
bọn trẻ, và bởi thế phần lớn sự quan tâm của chúng ta là: Điều gì sẽ xảy ra nếu
bọn trẻ bắt đầu hành động giống những người không thuộc nhóm? ăn mặc giống bọn
họ? nói chuyện giống bọn họ? tin vào những điều mà bọn họ tin? hẹn hò với người
ngoài nhóm? cưới người ngoài nhóm?

Nếu con bạn cưới ai đó thuộc tôn giáo khác,
và con cái của chúng được nuôi dạy theo tôn giáo khác - như thế là bạn đã
"mất" cháu của mình. Bạn cũng có thể không bao giờ còn con nữa! Hay
điều gì sẽ xảy ra nếu như con trai bạn cưới một cô gái người Đức và sang Đức để
sống. Con trai bạn và cháu của bạn sẽ không còn là người Việt nữa. Con cháu của
bạn là những người ngoại quốc! Hay nếu như các cháu của bạn lớn lên và nói
tiếng Tây Ba Nha (Người ta nói rằng cách tốt nhất để lấy đi nền văn hóa của một
người là lấy đi ngôn ngữ mà anh ta nói. Trừ người Ai-Len, còn nói chung điều
này thường là đúng.)

Nếu con bạn cưới một người khác chủng tộc,
cháu bạn sẽ thế nào? Da đen hay da trắng? Quan niệm truyền thống cho rằng nếu
chúng là da đen thì "máu" của nhóm có địa vị cao hơn "đã bị làm
ô uế" bởi máu của nhóm có địa vị thấp hơn. Ngày nay, con cái của những cặp
vợ chồng thuộc hai chủng tộc khác nhau thường coi bản thân chúng là người hai
chủng tộc, điều này chắc chắn được làm rõ. Nhưng hãy xem xét đến vấn đề về bản
sắc nảy sinh khi bạn sống trong một xã hội lúc nào cũng khăng khăng bắt phải
phân biệt rõ ràng, hoặc là thuộc chủng tộc này, hoặc là thuộc chủng tộc kia.

Có lẽ đến một ngày nào đó tất cả chúng ta
sẽ chỉ coi bản thân là con người mà thôi.

Trên thực tế, những lý do có trước đối với
sự tức giận là khá hợp lý. Chúng là những vấn đề mà chúng ta cần phải nỗ lực để
giải quyết. Ngoài ra còn có nguồn gốc khác của sự phi lý ít hợp lý hơn: đó là
phức cảm tự ti.

Có điều gì đó không ổn đối với tôi - và bạn
là người đã nhắc nhở tôi về việc đó! Sự nghèo khổ hay ngu dốt hay đần độn hay
thiếu thành công hay bất hạnh hay thiếu tự tin hay không thỏa mãn tình dục hay
hôn nhân có vấn đề hay bất kỳ chuyện gì... đều là lỗi của bạn. Xét cho cùng,
trước khi bạn xuất hiện, tôi không hề gặp phải những vấn đề này - hay tôi không
chú ý quá nhiều đến chúng. Hay có lẽ tôi thậm chí không thể hiểu điều gì khiến
tôi tức giận - chắc chắn lỗi không thể là tôi được, mà nó phải là bạn.

Hơn nữa, những người yếu đuối, hay nản chí
thường đánh mất những bản sắc nhỏ bé gây bối rối của họ trong những bản sắc của
nhóm mình. Nhóm của tôi thật tuyệt, bởi thế có lẽ một phần nhỏ của sự tuyệt vời
đó sẽ truyền sang tôi. Và sự căm ghét của người khác giúp duy trì sức mạnh của
bản sắc nhóm, giống như việc sự nhiệt tình của chúng ta đối với đội mình ưa
thích sẽ trở nên đặc biệt mạnh mẽ khi trận thi đấu trở nên sôi nổi.

Mục tiêu của sự tức giận của chúng ta có
thể là một nhóm mà nhóm này gây cho chúng ta những đau khổ, khó chịu thực sự,
chẳng hạn như sự tranh đua về kinh tế hay những điều khác đã được đề cập ở
trên. Hay đơn giản, nó có thể là mục tiêu được xã hội, truyền thống thừa nhận
(một anh chàng giơ đầu chịu báng). Cả hai cách, tôi đã được bố, mẹ, bạn bè,
thầy cô giáo, những người thuyết giáo, truyền hình nói từ thời thơ ấu rằng
chúng ta giỏi hơn họ và do đó tôi giỏi hơn bạn.

Nhưng đó là anh chàng da đen với Lincoln
Continental của mình - anh ta đã kiếm được tiền từ đâu? Và người phụ nữ đó, cô
ta là luật sư - tự hỏi cô ta đã làm gì để vượt qua vành móng ngựa? Và anh chàng
da đen, người có tất cả các cô gái - họ đã thấy gì từ anh chàng này nhỉ?

Họ nói dưới mặc cảm tự tôn che giấu mặc cảm
tự ti.

Niềm tin mù quáng giống với việc sửa chữa
sự bất hòa

Hầu hết niềm tin mù quáng chỉ là cố gắng để
duy trì tình trạng hiện tại: Chúng ta ở vị trí cao nhất - hãy giữ nó như vậy.

Nhưng trong trường hợp mà nhận thức của chúng
ta về người khác là sai lầm, chúng ta sẽ phải đối mặt với sự mâu thuẫn. Khi
chúng ta thực sự nhìn vào những cái khác này, chúng ta sẽ thấy dấu vết của lòng
nhân đạo, tài năng, bản chất tốt đẹp của họ, chúng ta cũng thấy các lý do khiến
họ cư xử như thế, và khả năng cạnh tranh bình đẳng của họ … và chúng ta cần
phải bảo vệ chống lại tất cả những thông tin mâu thuẫn này.

Cuối cùng, thì những người tốt như chúng ta
không làm tổn thương đến những người tốt khác (Bạn còn nhớ không?)

Điều cơ bản nhất cần làm là sự phủ nhận:
Thông tin này cần phải mạnh hơn rất nhiều để ta vượt qua nó. Ví dụ, một phụ nữ
có thể thấy rằng cô cần phải làm việc gấp đôi trước kia để có được sự công nhận
trong công việc.

Hay chúng ta có thể thực hiện sự bóp méo.
Bạn có thể dùng "trường hợp ngoại lệ:" "Chỉ có một hay hai lần
thôi, lâu lâu mới xảy ra mà!" Điều này thường được đi kèm cùng với lời
giải thích: "Mẹ của nó là người da trắng;" "Cô ta có những đức
tính giống như đàn ông, có lẽ cô ta là người tình dục đồng giới."

Một cách khác để
bóp méo là chất vấn những cách thức mà nhờ nó ai đó đã thành công: " Tất cả
những người Ý thành công đến đó thông qua những mối quan hệ với bọn người xấu;"
"Cô ta lang chạ đẻ được thành công[7]."

[7] She slept her way to the top

Một cách khác, khi bạn không thể chất vấn
về khả năng của họ, thì hãy chất vấn những động cơ của họ: "Họ trở thành
bác sĩ là vì tiền." Một số nhân viên trong lực lượng không quân đã từng
nói với tôi một cách rất nghiêm túc rằng, "Có ba loại phụ nữ ở lực lượng
không quân: thứ nhất là đồng tính, thứ hai là cuồng dâm, và thứ ba là những phụ
nữ đang đi tìm chồng" Nói cách khác, họ có thể có khả năng, nhưng chắc
chắn họ không cao quý gì hết.

Nhưng có một số cách để sửa chữa sự bất hòa
còn tồi tệ hơn:

Sự kỳ thị: Nhà cửa và công việc là những thứ bị phân
biệt rõ nhất. Thứ ít rõ hơn là "sự phân biệt tổ chức" - nhiều việc tưởng
chừng như hợp lý, nhưng dầu sao cũng bị phân biệt: các bài kiểm tra khả năng đọc,
viết để bầu cử, chiều cao quy định để được làm cảnh sát, quy định về những chiếc
xe moóc ở làng quê Anh... Và cũng đừng quên sức mạnh của sự hoàn thành ước
nguyện của chính mình[8]: Ví dụ, nếu
chúng ta phủ nhận học vấn của những người nhất định, thì họ có vẻ như ngu dốt,
có lẽ chúng ta không cần phải bận tâm giáo dục họ; nếu chúng ta chỉ cho phép họ
làm những công việc dành cho người hầu làm thì có lẽ tất cả khả năng của họ chỉ
có như vậy; nếu chúng ta không cho họ sống ở những căn hộ khang trang, có lẽ họ
thích sống ở những nơi bẩn thỉu...

[8] Self-fulfiling prophecy

Hơn nữa, chúng ta có thể đe dọa họ (ví dụ:
sự thiêu đốt của Klan), thay thế họ (ví dụ: đặt con người vào những vùng dành
riêng, hay các trại cải tạo tập trung), biến họ thành nô lệ (ví dụ: cưỡng bức
lao động, hay nô dịch về kinh tế, hay đơn giản chỉ là tình trạng nô lệ), hay
đơn giản hủy diệt họ (ví dụ: điều Nazi cố gắng làm với người Do Thái, gíp-xi,
những người tình dục đồng giới và những người khác).

Chú ý: Có thể dễ dàng nói rằng tất cả tội
lỗi này là do trạng thái tâm lý của Nazi, hay do thói xấu của người da trắng,
hay người châu Âu, hay nam giới, hay bất kỳ điều gì. Nhưng lịch sử cho thấy sự
định kiến ở trong chính bản thân nó: Không có nhóm dân tộc, chủng tộc, tôn
giáo, chính phủ nào... vượt qua những sai lầm tội lỗi đó. Khi một nhóm có quyền
lực đối với nhóm khác, quyền lực đó có thể bị lạm dụng. Tôi e rằng đây là một
kết luận bi quan.[9]

[9] Với kết luân bi quan này, mà xã hội Mỹ được hình thành.
Tất cả các đoàn thể, ngay cả tôn giáo và chính phủ đều có thể phạm sai lầm, cho
nên cần có một thể chế kiểm soát lẫn nhau.