Chương 1. TÌM HIỂU TÂM LÍ HỌC

DÀN BÀI

Mở đầu

Triển khai chủ
đề

I. NGHIÊN CỨU HÀNH VI ỨNG XỬ VÀ CÁC TIẾN TRÌNH TÂM TRÍ:

* Mắt xích chung
nối kết các nhà tâm lý

* Nhà tâm lý trong
thực tiễn công tác

1. Nhà tâm sinh lý:
sinh học làm nền tảng cho Tâm lý học.

2. Nhà tâm lý thực
nghiệm: các tiến trình cảm giác, nhận thức, học hỏi, và tư duy.

3. Nhà tâm lý phát
triển và nhà tâm lý về cá tính: tiến trình phát triển con người và các dị biệt
về cá tính.

4. Nhà tâm lý y tế,
điều dưỡng, và tư vấn: sức khỏe thể chất và tâm thần.

5. Nhà tâm lý xã
hội, công nghiệp tổ chức, khách hàng và giao lưu văn hóa: tìm hiểu thế giới
chung quanh trên bình diện xã hội.

6. Các chuyên ngành
mới xuất hiện.

TRÍCH DẪN THỜI
SỰ: Tâm lý học trong
lãnh vực không gian.

7. Bối cảnh làm
việc của các nhà tâm lý.

8. Tóm tắt và học
ôn I.

II. NGÀNH KHOA HỌC ĐANG TIẾN TRIỂN: TLH TRONG QUÁ KHỨ VÀ
TRONG TƯƠNG LAI

1. Nguồn gốc của
TLH.

2. Nữ giới trong
lãnh vực tâm lý: các bà mẹ sáng lập.

3. Các mô hình nhận
thức đương đại.

ỨNG DỤNG TÂM
LÝ HỌC: TLH và vấn đề
ngăn ngừa bệnh AIDS.

4. Các mối liên hệ
giữa các chuyên ngành và các mô hình nhận thức tâm lý.

5. Tương lai môn
TLH.

6. Tóm tắt và học
ôn II.

III. VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU TRONG LÃNH VỰC TÂM LÝ

1. Nêu ra câu hỏi
thích hợp: Lý thuyết và giả thuyết.

2. Tìm giải đáp:
Nghiên cứu trong lãnh vực tâm lý.

3. Tóm tắt và học
ôn III.

IV. CÁC VẤN ĐỀ NẢY SINH TRONG CÔNG TÁC NGHIÊN CỨU

1. Vấn đề đạo đức
trong cuộc nghiên cứu

2. Các trở ngại đối
với cuộc thí nghiệm: Kỳ vọng của nhà thí nghiệm và đối tượng cộng tác.

THÀNH QUẢ CỦA
TLH: Tư duy có phê
phán về công cuộc nghiên cứu.

3. Tóm tắt và học
ôn IV.

V. NHỮNG ĐIỂM CẦN GHI NHỚ

VI. GIẢI ĐÁP CÂU HỎI

MỞ ĐẦU

LŨ LỤT

Những cơn mưa thi
nhau ập tới. Đến khi tạnh hẳn thì rất nhiều người đã bị nước cuốn đi mất, hàng
trăm ngàn mẫu đất trồng tỉa bị ngập dưới làn nước mênh mông. Mọi dấu tích về sự
sống đều bị hủy hoại sạch. Tai họa giáng xuống vùng Trung tây Hoa Kỳ vào mùa hè
năm 1993 được mệnh danh là trận lụt của thế kỷ.

Ở nhiều nơi, lũ lụt
tràn ngập đất đai rồi rút đi, chỉ nhằm tràn ngập một vùng đất mà thôi. Còn ở
các nơi khác, người dân bị lũ lụt đe dọa làm trắng tay, rồi sau đó lại bị đe
dọa lần nữa. Toàn bộ các vùng lân cận đều bị tàn phá nặng nề, cùng với mọi của
cải tích lũy của hàng vạn người.

TRIỂN KHAI CHỦ ĐỀ

Mặc dù nguồn gốc
của nó chỉ là một hiện tượng thủy văn, trận lụt ở vùng Trung tây đã làm phát
sinh nhiều mối ưu tư có bản chất đậm màu sắc tâm lý. Chẳng hạn, hãy xét một vài
góc độ từ đó để nhà tâm lý chuyên ngành khác nhau có thể nhận định về trận
thiên tai ấy.

– Nhà tâm lý chuyên
nghiên cứu hành vi ứng xử trên nền tảng sinh học có thể khảo sát các biến
chuyển của sinh hoạt nội vi cơ thể nhằm thích nghi với đe dọa xảy ra những trận
lụt trong tương lai.

– Nhà tâm lý chuyên
về vấn đề học hỏi và ký ức có thể tìm hiểu các loại chi tiết nào liên quan đến
các trận lụt đáng để học hỏi và nhớ lại sau này.

– Nhà tâm lý chuyên
về các tiến trình tư duy của con người có thể tìm hiểu cách thức con người đối
phó với các rủi ro do nạn lụt gây ra sau khi bị buộc phải di tản gia đình họ ra
khỏi nơi bị thiên tai.

– Nhà tâm lý phát
triển chuyên nghiên cứu về thiếu nhi có thể tìm hiểu xem tình trạng thiếu an
toàn do sự tàn phá của lụt lội sẽ ảnh hưởng ra sao đến sự trưởng thành và mức
phát triển sau này của thiếu nhi.

– Nhà tâm lý phục
vụ trong ngành y tế chuyên nghiên cứu một liên hệ giữa các yếu tố thể chất và
tâm lý có thể tìm hiểu xem các stress phát sinh do hậu quả của nạn lụt sẽ gây
ra những bệnh tật nào trong tương lai.

– Nhà tâm lý điều
dưỡng và tư vấn chuyên đề ra các liệu pháp có thể tìm hiểu các biện pháp giúp
làm giảm bớt mối lo âu của những người đã đối đầu với nạn lụt.

– Nhà tâm lý xã hội
chuyên nghiên cứu các vấn đề liên quan đến mối tương tác giữa các cá nhân trong
xã hội có thể thăm dò các nguyên nhân đằng sau tình trạng bất lực và lòng hào
hiệp của một số người, cũng như thái độ tham lam vô cảm của một số người khác
đã lợi dụng cảnh tàn phá do lũ lụt để cướp đi những tài sản còn sót lại của nạn
nhân.

I.
NGHIÊN CỨU HÀNH VI ỨNG XỬ VÀ CÁC TIẾN TRÌNH TÂM TRÍ

* Mắt xích chung
nối kết các nhà tâm lý

Mặc dù rất nhiều
khảo hướng khác nhau đã được sử dụng để tìm hiểu trận lụt ấy, nhưng chúng có
một điểm chung là mỗi khảo hướng đều tượng trưng cho một địa hạt thuộc phạm vi
một lãnh vực nghiên cứu tổng quát gọi là tâm lý học. Tâm lý học (Psychoheresy)
là một khoa học nghiên cứu về hành vi ứng xử và các tiến trình tâm trí của con
người

Định nghĩa này tuy
sáng tỏ nhưng lại quá đơn giản đến mức dễ gây nhầm lẫn. Để bao quát được tầm
rộng lớn của lĩnh vực nghiên cứu, cụm từ “hành vi ứng cư xử và các tiến trình
tâm trí” phải được hiểu theo nhiều nghĩa. Nó không chỉ bao gồm những hành vi do
con người thực hiện mà còn bao gồm cả những ý tưởng, tình cảm, nhận thức, các
tiến trình lý luận, ký ức, và cả đến các hoạt động sinh lý giúp cho cơ thể con
người thực hiện thức năng của nó nữa.

Khi các nhà tâm lý
nói đến “nghiên cứu” hành vi ứng cư xử và các tiến trình tâm trí thì mối quan
tâm của họ khá bao quát. Đối với các nhà tâm lý, việc làm này không đơn thuần
là miêu tả hành vi ứng xử. Như mọi ngành khoa học khác, – và hiển nhiên, các
nhà tâm lý xem bộ môn nghiên cứu của họ là một ngành khoa học tâm lý học nỗ lực
giải thích, dự đoán, cải biến, và sau cùng hoàn thiện cuộc sống con người và
thế giới họ đang sống nữa.

Nhờ ứng dụng các
phương pháp khoa học, các nhà tâm lý tìm ra được lời giải đáp cho các câu hỏi
về bản chất hành vi ứng xử của con người có giá trị hơn nhiều so với các nhận
định chỉ đơn thuần do trực giác và phỏng đoán. Và các câu hỏi do các nhà tâm lý
nêu ra lại cực kỳ bao la. Chẳng hạn như: Làm cách nào chúng ta thấy được các
màu sắc? Trí thông minh là gì? Lối cư xử bất bình thường có thể chữa trị được
không? Phải chăng cơn mê man do thôi miên giống như giấc ngủ? Tuổi thọ của con
người có thể kéo dài được không? Stress ảnh hưởng như thế nào đến chúng ta?
Cách học tập hiệu quả nhất là gì? Hành vi tình dục bình thường là gì?

Những câu hỏi này –
bạn sẽ hiểu rõ câu trả lời khi đọc xong cuốn sách này – chỉ là gợi ý về rất
nhiều đề tài khác nhau sẽ được trình bày khi chúng ta thăm dò lãnh vực của môn
tâm lý học. Các thảo luận của chúng ta sẽ duyệt qua một phổ gồm những điều đã
khám phá được về hành vi ứng xử và các tiến trình tâm trí. Đôi khi chúng ta sẽ
rời bỏ lãnh vực con người để thăm dò hành vi phản ứng của loài vật, bởi vì
nhiều nhà tâm lý nghiên cứu thế giới loài vật để xác định các quy luật tổng
quát chi phối hành vi ứng xử của mọi loài sinh vật. Như vậy, hành vi của loài
vật đã cho các manh mối quan trọng giúp giải đáp các câu hỏi về hành vi ứng xử
của con người. Nhưng chúng ta sẽ luôn luôn quay về với lợi ích của môn tâm lý
học trong việc giúp giải quyết các vấn đề thường nhật mà mọi người chúng ta đều
phải đối mặt.

Trong chương dẫn
nhập này, chúng ta sẽ thảo luận một số đề tài trọng tâm trong việc tìm hiểu môn
tâm lý học, miêu tả các chuyên ngành tâm lý khác nhau và nhiều vai trò khác
nhau của các nhà tâm lý. Kế đó, chúng ta xem xét các khảo hướng quan trọng và
các mô hình dùng làm chỉ nam hướng cho các nhà tâm lý. Cuối cùng, chúng ta sẽ
xem xét các phương pháp khảo cứu mà các nhà tâm lý đã sử dụng để tìm kiếm giải
đáp cho các câu hỏi nêu ra về hành vi ứng xử của con người.

Cuốn sách này nhằm
giới thiệu một bản mô phỏng hai nhân vật đang trao đổi về tâm lý học, nhưng nội
dung lại giống như một tập luận văn. Khi viết “chúng ta”, tôi muốn nói đến –
độc giả và tác giả.

Căn cứ vào những
nguyên tắc do các nhà tâm lý chuyên về vấn đề học tập và ký ức đã xây dựng,
cuốn sách trình bày các thông tin dưới dạng các đoạn tương đối ngắn gọn, theo
đó mỗi chương sách gồm từ ba đến năm đoạn. Mỗi đoạn kết thúc bằng mục Tóm tắt
và Học ôn liệt kê các điểm then chốt đã được thảo luận và yêu cầu bạn trả lời
một loạt câu hỏi. Một số câu hỏi trắc nghiệm ngắn để giúp trí nhớ sẽ được giải
đáp ở trang kế tiếp sau đó. Còn các câu hỏi khác dành để “Bạn tự vấn” là những
câu hỏi mở rộng vấn đề nhằm giúp bạn nỗ lực rút ra được một luận giải quan
trọng về các thông tin đã trình bày. Loại bài tập giải đáp ngay này sẽ giúp bạn
dễ dàng học tập và sau này nhớ lại những điều đã học.

Nhờ vậy, đọc xong
chương này bạn sẽ đủ sức giải đáp các câu hỏi sau:

– Tâm lý học là gì
và tại sao nó là một bộ môn khoa học?

– Lãnh vực tâm lý
học gồm các chuyên ngành nào?

– Các nhà tâm lý
được tuyển đụng để đảm nhận các công việc gì

– Tâm lý học có
nguồn gốc lịch sử ra sao?

– Các nhà tâm lý sử
dụng các mô hình nhận thức chủ yếu nào?

– Phương pháp khoa
học là gì và các nhà tâm lý vận dụng lý thuyết theo cách thức nào để tìm ra
giải đáp cho các vấn đề quan trọng?

– Các nhà tâm lý sử
dụng các phương pháp nghiên cứu khác nhau nào

– Các nhà tâm lý
làm cách nào để thiết lập được các mối tương quan nhân quả trong các công trình
nghiên cứu?

– Các vấn đề quan
trọng nào làm nền tảng cho tiến trình thực hiện cuộc nghiên cứu?

* Nhà tâm lý học
trong thực tiễn công tác

Cần nhân sự: Giáo
sư phụ giảng ở trường đại học văn khoa quy mô nhỏ. Phụ trách các khóa học
chương trình Cử nhân tâm lý học, cùng các khóa học chuyên biệt như hoạt động
trí tuệ, nhận thức, và tiến trình học hỏi chẳng hạn. Tận tâm giảng dạy đạt hiệu
quả và sẵn sàng cố vấn cho sinh viên khi cần. Ứng viên phải nộp chứng nhận về
trình độ học vấn và năng lực nghiên cứu.

Cần nhân sự: Nhà
tâm lý tư vấn công nghiệp/tổ chức. Công ty quốc tế cần tuyển dụng các nhà tâm
lý đảm nhiệm chức vụ tư vấn, để tham mưu cho ban giám đốc. Ứng viên phải có khả
năng thiết lập được mối quan hệ hữu hiệu với các quản trị viên kinh doanh cao
cấp để hỗ trợ họ trong việc phát huy sáng kiến, công tác chuyên môn, và tìm ra
được các giải pháp có hiệu quả về mặt tâm lý đối với các vấn đề liên quan đến
nhân sự và tổ chức.

Cần nhân sự: Chuyên
viên tâm lý phục vụ ở bệnh viện có bằng tiến sĩ, kinh nghiệm nội trú bệnh viện.
Bệnh viện đa khoa cần tuyển các chuyên gia tâm lý để chữa trị cho thiếu nhi và
người trưởng thành; cho cá nhân và từng nhóm người, đánh giá về mặt tâm lý, cắt
cơn khủng hoảng tâm thần, và xây dựng phác đồ điều trị về mặt hành vi tâm lý
trên cơ sở đội công tác gồm các chuyên viên thuộc nhiều lãnh vực y học khác
nhau. Ưu tiên cho ứng viên có kinh nghiệm phong phú về các vấn đề lạm dụng
thuốc kích thích.

Nhiều người cho
rằng hầu hết các chuyên gia tâm lý đều chỉ có nhiệm vụ phân tích và chữa trị
các trường hợp hành vi ứng xử bất bình thường. Thế nhưng, như các bảng mô tả
công tác trích dẫn trên đây cho thấy lãnh vực ứng dụng của bộ môn tâm lý có
phạm vi rộng rãi hơn nhiều so với quan niệm thường tình.

Chúng ta sẽ xem xét
các chuyên ngành chủ yếu thuộc bộ môn tâm lý bằng cách miêu tả chúng theo thứ
tự tổng quát được đề cập ở các chương sau đây.

1. Nhà tâm sinh lý:
sinh học làm nền tảng cho tâm lý học

Theo ý nghĩa căn
bản nhất, con người là một sinh vật hữu cơ; và một số nhà tâm lý chú trọng tìm
hiểu xem các chức năng sinh lý và cơ quan thân thể phối hợp ra sao để tác động
đến hành vi ứng xử của chúng ta. Tâm sinh lý học (biopsychology) là một ngành
thuộc tâm lý học nghiên cứu các nền tảng sinh học của hành vi ứng xử. Các nhà
tâm sinh lý tuy nghiên cứu rất nhiều chủ đề nhưng đều đặt trọng tâm vào hoạt
động của não bộ và hệ thần kinh. Thí dụ, họ có thể khảo cứu để tìm hiểu xem các
vị trí đặc biệt trong não bộ có liên hệ ra sao đến một dạng rối loạn tâm thần
nào đó như bệnh Parkinson chẳng hạn (xem chương 2), hoặc họ có thể nỗ lực xác
định xem các cảm giác cơ thể liên hệ ra sao đến tình cảm của con người (xem
chương 9).

2. Nhà tâm lý thực
nghiệm: các tiến trình cảm giác, nhận thức, học hỏi, và tư duy

Nếu bạn đã từng tự
hỏi thị giác của bạn tinh nhuệ đến mức nào, bạn kinh nghiệm ra sao về cơn đau
đớn, hoặc bạn làm cách nào để có thể đạt hiệu quả cao nhất trong việc học tập,
thì bạn đã nêu lên các câu hỏi được các nhà tâm lý thực nghiệm giải đáp thích
đáng nhất. Tâm lý học thực nghiệm (experimenta/ psychology) là một ngành thuộc
bộ môn tâm lý chuyên nghiên cứu về các tiến trình cảm giác, nhận thức, học hỏi,
và tư duy về thế giới chúng ta đang sống.

Công việc của nhà
tâm lý thực nghiệm có phần trùng lắp với công việc của nhà tâm sinh lý cũng như
của các nhà tâm lý chuyên ngành khác. Thực ra, thuật ngữ “nhà tâm lý thực nghiệm”
(experimental psychologist) dễ khiến người ta hiểu lầm, bởi vì các nhà tâm lý
thuộc mọi chuyên ngành đều sử dụng các kỹ thuật thực nghiệm (experimental
techniques), và chính nhà tâm lý thực nghiệm cũng không tự hạn chế mình để chỉ
sử dụng các phương pháp thực nghiệm mà thôi.

Một số phân ngành
đã nảy sinh từ ngành tâm lý thực nghiệm để trở thành các chuyên ngành có lãnh
vực nghiên cứu riêng của chúng. Một thí dụ về một trong các chuyên ngành ấy là
ngành tâm lý về hoạt động trí tuệ (cognitive psychology) Ngành này chuyên
nghiên cứu về các tiến trình tâm trí cao cấp, bao gồm tư duy (thinking), ngôn
ngữ (language), ký ức (memory), giải quyết vấn đề (problem solving), tìm hiểu
(knowing) lý luận (reasoning), phán đoán (iudging) và đề ra quyết định
(decision making). Chẳng hạn, khi phân tích hành vi ứng xử của con người, các
nhà tâm lý này đã nhận diện được những cách ghi nhớ hữu hiệu hơn cũng như tìm
ra được các chiến lược ưu thắng hơn nhằm giải quyết các vấn đề liên hệ đến logic
(như sẽ được thảo luận ở chương 6 và 7).

3. Nhà tâm lý học
phát triển và nhà tâm lý về cá tính: tiến trình phát triển con người và các dị
biệt về cá tính

Trẻ thơ cất tiếng
cười đầu tiên trong đời... chập chững những bước đi đầu tiên... thốt ra tiếng
bập bẹ học nói. Các biến cố này tuy có thể được xem là biểu trưng cho các mốc
phổ biến trong tiến trình phát triển, nhưng cũng được xem là lạ thường và độc
đáo đối với mỗi con người. Như sẽ được thảo luận đầy đủ ở chương 10, công việc
của nhà tâm lý phát triển là theo dõi các chuyển biến về hành vi ứng xử và về
các khả năng căn bản của con người trong suốt cuộc đời của họ.

Như vậy, ngành tâm
lý phát triển (developmental psychology) là một chuyên ngành thuộc bộ môn tâm
lý nghiên cứu về cách thức con người trưởng thành và biến đổi qua suốt dòng đời
của họ. Một chuyên ngành khác là ngành tâm lý về cá tính (personality
psychology) nỗ lực lý giải tính nhất trí lẫn tính biến chuyển trong hành vi ứng
xử của con người qua thời gian, cũng như nỗ lực giải thích các đặc điểm cá nhân
giúp phân biệt hành vi ứng xứ của người này với người khác khi cả hai cùng lâm
vào các tình huống giống như nhau. Những vấn đề chủ yếu liên hệ đến nghiên cứu
về cá tính con người sẽ được xét ở chương 11.

4. Nhà tâm lý y tế,
điều dưỡng, và tư vấn về sức khỏe thể chất và tâm thần

Nếu bạn gặp khó
khăn trong cuộc sống hài hòa với người khác, cảm thấy bất hạnh kéo dài trong
cuộc sống, hoặc nảy sinh một nỗi sợ hãi ngăn cản bạn sinh hoạt bình thường, bạn
có thể nhờ ý kiến giúp đỡ của các nhà tâm lý chuyên nghiên cứu về sức khỏe thể
chất và tâm thần. Đó là các nhà tâm lý y tế, nhà tâm lý điều dưỡng, và nhà tâm
lý tư vấn.

Ngành tâm lý y tế
(Health psychology) thăm dò mối tương quan giữa các yếu tố tâm lý và các cơn
bệnh thể xác. Chẳng hạn, nhà tâm lý y tế quan tâm tìm hiểu liệu sự căng thẳng
kéo dài (một nhân tố tâm lý) có thể gây ảnh hưởng ra sao đến sức khỏe con
người. Họ cũng lưu tâm tìm hiểu các biện pháp khích lệ hành vi có lợi cho sức
khỏe (như tăng cường tập thể dục) hoặc các biện pháp giảm bớt hành vi có hại
cho sức khỏe như hút thuốc lá chẳng hạn.

Còn trọng tâm hoạt
động của nhà tâm lý đều dưỡng nhắm vào việc chữa trị và ngăn ngừa các rối loạn
tâm lý. Ngành tâm lý điều dưỡng (clinical psychology) nhằm nghiên cứu, chẩn
đoán, và chữa trị các trường hợp hành vi ứng xử bất bình thường. Nhà tâm lý đều
dưỡng được huấn luyện để chẩn đoán và chữa trị các loại rối loạn tâm lý từ tình
trạng khủng hoảng trong đời sống hàng ngày, như cơn đau khổ dằn vặt do cái chết
của người yêu thương cho đến các trường hợp nghiêm trọng hơn, như mất cảm giác
về thực tại (loss of touch with reality) chẳng hạn. Một số nhà tâm lý đều dưỡng
cũng nghiên cứu tìm hiểu các vấn đề từ cách nhận diện các dấu hiệu ban đầu của
các dạng rối loạn tâm lý cho đến một tương quan giữa cung cách cư xử giữa các
thành viên trong gia đình với các chứng bệnh rồi loạn tâm lý ấy.

Như sẽ thấy khi
thảo luận về hành vi ứng xử bất bình thường và cách chữa trị ở các chương 12 và
13, công tác của nhà tâm lý điều dưỡng rất đa dạng. Chính các nhà tâm lý này tổ
chức và đánh giá các trắc nghiệm tâm lý, đồng thời họ cũng phục vụ với tư cách
thầy thuốc ở các trung tâm sức khỏe tâm thần của cộng đồng.

Giống như nhà tâm
lý điều dưỡng, các nhà tâm lý tư vấn giải quyết các vấn đề tâm lý của con
người, nhưng các vấn đề này lại thuộc loại đặc biệt. Ngành tâm lý tư vấn
(counseling psychology) chủ yếu nhắm vào các vấn đề giáo dục, xã hội, và chọn
nghề. Hầu hết các trường đại học đều có một trung tâm tư vấn do các nhà tâm lý
tư vấn đảm nhiệm. Ở đó sinh viên có thể nhận được lời khuyên về loại nghề
nghiệp nào thích hợp với họ nhất, về các phương pháp học tập hữu hiệu, và về
biện pháp giải quyết các khó khăn thường ngày, từ các rắc rối với người bạn
cùng phòng ở ký túc xá cho đến các mối lo âu về cách đánh giá học tập của một
vị Giáo sư nào đó. Nhiều công ty lớn cũng sử dụng các nhà tâm lý tư vấn giúp đỡ
công nhân viên chức giải quyết các vấn đề liên hệ đến bối cảnh lao động.

Hai ngành gần gũi
với ngành tâm lý tư vấn là ngành tâm lý giáo dục và ngành tâm lý học đường.
Ngành tâm lý giáo dục (educational psychology) khảo xét xem tiến trình giáo dục
ảnh hưởng ra sao đến sinh viên; chẳng hạn, nó quan tâm đến các phương thức tìm
hiểu trí thông minh, xây dựng các kỹ thuật giảng dạy hữu hiệu hơn, và tìm hiểu
mối tương tác giữa thầy và trò. Ngược lại, ngành tâm lý học đường (school
psychology) chuyên đánh giá các khó khăn về học đường hoặc các khó khăn về đời
sống tình cảm mà các học sinh trung tiểu học gặp phải, để tìm ra giải pháp giúp
các em vượt qua các khó khăn ấy.

5. Nhà tâm lý xã
hội, công nghiệp tổ chức, khách hàng và giao lưu văn hóa: tìm hiểu thế giới
trên bình diện xã hội

Không ai trong
chúng ta sống biệt lập với mọi người; thật ra, mọi người đều tham dự vào một hệ
thống các mối quan hệ tương tác phức tạp nào đó. Các hệ thống tương tác với tha
nhân và xã hội ấy nói chung là trọng tâm nghiên cứu của các nhà tâm lý thuộc
nhiều chuyên ngành khác nhau.

Như sẽ thấy ở
chương 14, ngành tâm lý xã hội (social psychology tìm hiểu xem tư tưởng, tình
cảm, và hành động của con người bị ảnh hưởng ra sao bởi những người khác. Các
nhà tâm lý xã hội chú trọng đến các chủ đề đa dạng như nghiên cứu tâm trạng
hiếu chiến (human aggression) của con người, tìm hiểu xem tại sao con người
thiết lập các mối quan hệ với tha nhân, và xác định xem chúng ta bị ảnh hưởng
ra sao bởi tha nhân.

Ngành tâm lý công
nghiệp – tổ chức (industrial – Orsanizational psychology) quan tâm đến tâm lý
con người trong bối cảnh lao động. Đặc biệt, nó khảo xét các vấn đề liên quan
đến năng suất, sự hài lòng về công việc làm, và cách đề ra quyết định kinh
doanh. Một ngành có liên quan là ngành tâm lý khách hàng (consumer psychology).
Ngành này khảo xét các tập quán mua sắm của con người và ảnh hưởng của quảng
cáo đối với tác phong mua sắm của khách hàng. Nhà tâm lý công nghiệp tổ chức có
thể đặt câu hỏi như: “Bạn gây ảnh hưởng đến mức nào đối với công nhân để cải
thiện chất lượng các mặt hàng do họ sản xuất ra?”. Còn nhà tâm lý khách hàng sẽ
đặt câu hỏi tương ứng như: “Chất lượng mặt hàng sẽ tác động ra sao đến quyết
định mua sắm mặt hàng ấy?”

Sau cùng, ngành tâm
lý giao lưu văn hóa (cross–cultural psychology) khám phá các điểm tương đồng và
dị biệt trong vai trò tâm lý ở nhiều nền văn hóa và nhóm chủng tộc khác nhau.
Như sẽ bàn trong suốt cuốn sách này, các nhà tâm lý chuyên khảo cứu các vấn đề
giao lưu văn hóa tìm cách giải đáp các câu hỏi như: Những cách thức thành công
hay thất bại ở học đường của những người thuộc các nền văn hóa khác biệt nhau
sẽ dẫn đến khác biệt nào trong thành tích học tập (một nhân tố có thể lý giải
cho các khác biệt về thành tích học vấn giữa các sinh viên Mỹ và Nhật) Các tập
quán nuôi dạy trẻ, khác biệt rất lớn giữa nền văn hóa dị biệt, ảnh hưởng ra sao
đến thang giá trị và thái độ sống sau này khi chúng trưởng thành? Và tại sao
các nền văn hóa lại có các tiêu chuẩn thẩm mỹ cơ thể khác biệt nhau?

6. Các chuyên ngành
mới xuất hiện

Vì lãnh vực tâm lý
đang trên đà phát triển nên số chuyên ngành cứ tiếp tục tăng lên (Schneider,
1990). Thí dụ, ngành tâm lý môi trường (environmental psychology) khảo xét một
tương quan giữa con người với môi trường vật lý chung quanh. Ngành tâm lý pháp
luật (forensic psychology) chú trọng đến các vấn đề pháp lý, như xác định xem
nên đánh giá tình trạng mất trí hay điên loạn về mặt pháp lý của một cá nhân
theo tiêu chuẩn nào và liệu bồi thẩm đoàn gồm nhiều hay ít người mới đưa ra các
phán quyết công bằng hơn. Con số các nhà tâm lý quan tâm đến việc thẩm định
chương trình (program evaluation) ngày càng tăng thêm. Các nhà tâm lý này quan
tâm đánh giá các chương trình có quy mô lớn, thường do nhà nước đều hành, để
quyết định xem liệu các chương trình ấy có hữu hiệu trong việc đáp ứng các mục
tiêu đã đề ra không (xem đoạn tích dẫn thời sự về một chuyên ngành mới xuất
hiện khác: ngành tâm lý không gian).

Tính đa dạng của
tâm lý học. Bộ môn tâm lý không những đa dạng về mặt phân ngành mà còn phồn tạp
về mặt nhân sự nữa. Một vài con số thống kê dân số phản ảnh thực trạng đó. Thí
dụ, khoảng 2/3 số nhà tâm lý Mỹ là nam giới và 1/3 còn lại là nữ giới. Nhưng
các con số này không phải là không biến động. Trong số các nhà tâm lý vừa mới
nhận bằng tốt nghiệp, tỷ lệ nam so với nữ đã gần bằng nhau, và trên thực tế mới
đây con số nữ giới ghi danh vào các trường đại học tâm lý đã trội hơn nam giới.

Một địa hạt trong
đó tính đa dạng tương đối không đáng kể là địa hạt nguồn gốc chủng tộc và sắc
dân. Theo các số liệu do Hiệp hội Tâm lý Mỹ (American Psychology Association)
thu thập được, trong số các nhà tâm lý tự khai báo về nguồn gốc chủng tộc và
sắc dân trong các cuộc đều tra – và một phần ba các nhà tâm lý không chịu trả
lời phỏng vấn – gần 95% là người da trắng, 2% là người Mỹ gốc Phi và 2% là dân
Hispanic, trong khi người gốc châu Á chiếm tỷ lệ 1%. Mặc dù số nhà tâm lý gốc
da màu tốt nghiệp mới đây đã cao lên, gần 11%, nhưng các con số ấy vẫn chưa
phản ánh đầy đủ tỷ lệ các cộng đồng thiểu số trong xã hội nói chung.

Tình trạng số nhà
tâm lý thấp so với dân số thuộc các nhóm chủng tộc và sắc dân trong xã hội như
thế đáng được quan tâm vì một số lý do. Trước hết, lãnh vực tâm lý học có thể
chịu thiệt thòi vì tình trạng thiếu quan điểm và tài năng đa dạng đóng góp bởi
các thành viên thuộc các nhóm dân thiểu số ấy. Ngoài ra, các nhà tâm lý thuộc
các nhóm thiểu số đóng vai trò những điển hình quan trọng cho mọi thành viên
trong các cộng đồng ấy noi theo, và tình trạng thiếu đại biểu của họ trong phạm
vi nghề nghiệp có thể ngăn cản các thành viên khác tìm cách đóng góp vào lãnh
vực tâm lý. Cuối cùng, các thành viên thuộc các nhóm dân thiểu số thường thích
được chữa trị và cố vấn tâm lý bởi các nhà tâm lý thuộc cùng chủng tộc với họ
hơn. Do đó, tình trạng khá khan hiếm các nhà tâm lý thuộc các nhóm sắc tộc
thiểu số có thể là mặt hạn chế, khiến cho các nhóm thiểu số ấy mất đi cơ hội
được chữa trị thành công. Hậu quả là, người ta đang dành rất nhiều nỗ lực nhằm
tăng thêm số nhà tâm lý thuộc các nhóm sắc tộc để đạt được tình trạng cân đối.