LỜI TỰA

Không dễ gì giải
trình được những điểm phức tạp và mâu thuẫn trong tác phong cư xử của con
người. Chúng ta chứng kiến hành vi thiện cũng như ác; chúng ta đương đầu với
lối cư xử hợp lý cũng như phi lý; và chúng ta tìm được sự cộng tác thiện chí
cũng như gặp phải sự cạnh tranh thô bạo trong cái thế giới muôn màu muôn vẻ
này.

Bộ sách này được
soạn thảo nhằm giới thiệu khái quát về môn tâm lý học. Tuy chú trọng đến các
nền móng xây dựng bộ môn, nhưng nó cũng trình bày sáng tỏ khía cạnh ứng dụng
của tâm lý học vào cuộc sống hàng ngày của con người. Với ba mục tiêu chính:

Thứ nhất, nó được
soạn thảo nhằm bao quát các địa hạt chủ yếu thuộc lãnh vực tâm lý qua việc giới
thiệu các lý thuyết, các công trình nghiên cứu, cũng như các ứng dụng chính của
môn tâm lý học.

Thứ hai, nhằm giúp
độc giả xây dựng nhận thức sâu sắc về cơ sở khoa học của bộ môn cũng như nhằm
khích lệ óc tư duy có phê phán của họ.

Sau cùng, bộ sách
này thực sự hấp dẫn và gây cảm hứng để khơi dậy tính hiếu kỳ tự nhiên của độc
giả đối với thế giới chung quanh.

Nói chung, Tâm Lý Học
Căn Bản được soạn thảo nhằm giúp độc giả phát huy khả năng vận dụng môn tâm lý
học để tìm hiểu xã hội chúng ta đang sống. Dĩ nhiên, ba mục tiêu này tương
thuộc lẫn nhau. Thực ra, tôi cho rằng nếu như tác phẩm Tâm Lý Học Căn Bản này
thành công trong sứ mệnh truyền đạt chính xác nét tinh túy của môn tâm lý học,
thì các mục tiêu tìm hiểu và quan tâm về lãnh vực tâm lý sẽ tự nhiên gặt hái
được. Để đạt được mục đích đó, tôi đã chú trọng khá nhiều đến lối hành văn
trong cuốn sách. Nó nhằm đóng góp một bài tường thuật cuộc tọa đàm của hai nhân
vật về tâm lý học có bố cục giống như một bài luận văn. Khi viết “chúng ta”,
tôi có ý muốn đề cập đến hai người chúng ta – tôi, với tư cách là soạn giả và
bạn, là độc giả.

Ngoài ra, tập sách
giáo khoa này có những bài đọc thêm đặc biệt để nêu bật khía cạnh ứng dụng môn
tâm lý học vào cuộc sống thường ngày trong thế giới quanh chúng ta (các đoạn
ứng dụng thực tiễn), thảo luận về các khám phá khoa học quan trọng vừa mới lạ
vừa hấp dẫn trong lãnh vực tâm lý (các đoạn Trích Dẫn Thời Sự), và đưa ra các
lời khuyên nhằm cải thiện ý nghĩa cuộc sống của chúng ta (các đoạn Thành quả
của Tâm Lý Học).

Nó cũng là một cuốn
sách được soạn thảo công phu nhằm khích lệ việc học tập.

Các tài liệu được
trình bày trong nhiều đoạn trọn vẹn ý nghĩa và dễ sử dụng. Mỗi đoạn kết thúc
bằng một tóm lược cô đọng (gọi là mục Tóm Tắt) và một loạt câu hỏi ôn tập về
nội dung vừa được trình bày (gọi là mục Học ôn). Giải đáp các câu hỏi này – và
sau đó kiểm tra thành tích ở trang kế tiếp – độc giả sẽ có thể đánh giá được
mức độ tiếp thu, cũng như đặt nền móng để am hiểu và ghi nhớ lâu dài nội dung
đã học hỏi được.

Tóm lại, tác phẩm
Tâm Lý Học Căn Bản được trình bày theo hình thức gần gũi với độc giả. Qua đó,
nó không chỉ nhằm giới thiệu cho độc giả nội dung căn bản – và hứa hẹn – của
môn học, mà còn tạo niềm hứng khởi sinh động đối với lãnh vực tâm lý. Tôi ước
mong nỗ lực bước đầu này sẽ góp phần thắp sáng lòng nhiệt tình và niềm say mê
của độc giả đối với lãnh vực tâm lý.

KHÁI QUÁT TÁC PHẨM
TÂM LÝ HỌC CĂN BẢN

Tâm Lý Học Căn Bản
bao quát các chủ đề truyền thống thuộc lãnh vực tâm lý. Thí dụ, nó bao gồm các
đề tài như Sinh học làm Nền tảng cho Hành vi ứng xử, Cảm giác và Nhận thức.
Tiến trình học tập, Hoạt động trí tuệ. Phát triển nhân cách, Cá tính, Hành vi
bất bình thường, và các Nền tảng Tâm lý Xã hội của Hành vi ứng xử.

[Chúc bạn đọc sách vui
vẻ tại www.gacsach.com –
gác nhỏ cho người yêu sách.]

Tâm Lý Học Căn Bản
là một bộ sách cô đọng ngắn gọn. Nó chú trọng đến tinh túy của môn Tâm Lý Học
nhằm giới thiệu sơ bộ lãnh vực này. Nó cũng trình bày cách thức các lý thuyết
và các nghiên cứu trong lãnh vực tâm lý ảnh hưởng ra sao đến cuộc sống thường
ngày của độc giả. Đặc biệt với giới sinh viên, nó phản ánh một số sắc thái độc
đáo để giúp cho các bạn tiếp thu nhiều nhất những khái niệm, lý thuyết, sự
kiện, và các loại thông tin khác trong lãnh vực tâm lý. Muốn lợi dụng được các
đặc điểm ấy, các bạn nên thực hiện một số bước khi nghiên cứu tập sách này. Nhờ
tuân thủ các bước này, không những sẽ tiếp thu nội dung cuốn sách nhiều nhất,
mà các bạn cũng sẽ xây dựng được thói quen học tập giúp gặt hái được thành quả
khả quan đối với các môn học khác cũng như phát huy óc sáng tạo hoặc phê phán
đối với các tài liệu học tập nói chung.

Sử dụng phương pháp
học tập

Mặc dù người ta
trông đợi chúng ta ra sức học tập để tiếp thu rất nhiều điều trong suốt thời
gian chúng ta ở trường lớp, nhưng hiếm khi chúng ta được truyền thụ các kỹ
thuật có hệ thống nhằm giúp chúng ta học tập có hiệu quả hơn. Song le, giống
như trường hợp chúng ta không mong muốn một bác sĩ học tập môn cơ thể học bằng
phương pháp thử thách và sai lầm, chỉ những sinh viên phi thường mới có thể
tình cờ tìm được một phương pháp học tập thực sự hữu hiệu.

Thế nhưng các nhà
tâm lý đã phát minh được những kỹ thuật tuyệt vời (đã kinh qua thử thách) nhằm
cải tiến kỹ năng học tập, mà hai trong số đó được miêu tả ở đây. Nhờ sử dụng
một trong hai kỹ thuật này – gọi tên theo phối hợp các mẫu tự đầu là SQ3R và
MURDER – các bạn có thể tăng cường khả năng học tập và ghi nhớ cũng như tư duy
có phê phán, không chỉ trong lãnh vực môn tâm lý mà còn đối với tất cả các môn
học khác nữa.

Phương pháp SQ3R
gồm một loạt 5 bước, gọi theo các mẫu tự S – Q – R – R – R. Bước đầu tiên là
điều tra tìm hiểu (survey) tài liệu bằng cách đọc qua dàn bài, các nhan đề phân
đoạn, các đoạn chú thích hình vẽ, các đoạn tóm tắt, đoạn triển khai chủ đề, và
đoạn những điểm cần ghi nhớ để có một tổng quan về các điểm quan trọng trong
bài học. Bước kế tiếp là – chữ Q trong SQ3R – nêu ra các câu hỏi (question).
Đặt các câu hỏi – đọc to lên hoặc viết ra giấy – trước khi thực sự đọc vào các
đoạn trong bài học. Thí dụ, nếu đã tìm hiểu đoạn này rồi, bạn có thể ghi ngay
ra lề sách câu hỏi “SQ3R và MURDER có nghĩ là gì?” Các câu hỏi đã được nêu ra ở
các đoạn triển khai chủ đề và các đoạn học ôn kết thúc một đoạn trong bài học
cũng là các câu hỏi ngắn gọn rất hay. Nhưng đều quan trọng phải ghi nhớ là
không nên hoàn toàn trông cậy vào chúng; tự đặt cho mình các câu hỏi mới là việc
làm cần thiết. Tập sách này chừa lề rất rộng để bạn viết ra các câu hỏi ấy. Nêu
ra những câu hỏi như thế vừa giúp bạn chú trọng đến các điểm then chốt trong
bài học vừa đặt bạn vào tâm trạng ham học hỏi.

Giờ đây đến bước kế
tiếp, mẫu tự “R” thứ nhất, một bước tối quan trọng là đọc tài liệu (read). Hãy
đọc thật cẩn thận, và đều quan trọng là, đọc với tâm trạng chủ động và phê
phán. Thí dụ, trong khi đọc bạn hãy cố trả lời các câu hỏi do chính bạn đã đặt
ra. Bạn sẽ thấy mình tiến bộ kịp các câu hỏi mới khi bạn đọc đến đoạn kế tiếp.
Đó là triệu chứng tốt, bởi vì nó cho thấy bạn đang đọc với tâm trạng hiếu học
và chú tâm đến bài học. Đánh giá có phê phán bài học bằng cách tìm hiểu cặn kẽ
ý nghĩa của những điều đang đọc, cân nhắc các ngoại lệ và các điểm mâu thuẫn có
thể có, và thăm dò các giả định hậu thuẫn cho các khẳng định của tác giả.

Bước tế tiếp – mẫu
tự “R” thứ hai – là bước kỳ lạ nhất. Mẫu tự “R” có nghĩa là thuật lại (to
recite), theo đó hãy cố tiếp thu nội dung bài học rồi miêu tả và giải thích cho
chính mình hoặc cho một người bạn, tìm hiểu tài liệu vừa đọc được để giải đáp
các câu hỏi mà bạn đã nêu ra trước đây. Hãy nói to lên. Đây là dịp để bạn tự
đối thoại với bản thân, không có gì để hổ thẹn cả. Tiến trình thuật lại này
giúp bạn xác định mức độ am hiểu nội dung bạn vừa đọc được. Ngoài ra, các
nghiên cứu trong lãnh vực tâm lý đã chứng minh rằng việc truyền đạt lại cho
người khác hoặc tự thuật lại cho mình sẽ giúp cho bạn học tập bài học theo một
cách thức khác hẳn và sâu xa hơn – so với việc học tập không nhằm truyền đạt
lại cho người khác. Như vậy, việc thuật lại nội dung bài học là một khâu quyết
định trong tiến trình học tập.

Mẫu tự “R” cuối
cùng liên hệ đến việc ôn tập (review). Như sẽ thảo luận trong các chương 5 và
6, học ôn là điều kiện tiên quyết để học tập và ghi nhớ được toàn bộ những điều
đã học được. Xem lại các thông tin; đọc lại các mục tóm tắt và các đoạn tóm
lược trong phần Những Điểm Cần Ghi Nhớ: trả lời các câu hỏi trong các mục học
ôn; và sử dụng bất cứ tài liệu nào có sẵn. Học ôn phải là một tiến trình chủ
động, qua đó bạn xét xem liệu những mảng thông tin khác nhau sẽ ăn khớp với
nhau ra sao để dệt thành bức tranh toàn diện về nội dung đã học.

Một phương pháp học
tập khác chọn dùng – mặc dù không phải là không tương đồng với phương Pháp SQ3R
– là phương pháp MURDER của Dansereau (1978). Dù tên gọi có ý nghĩa chết chóc,
MURDER là một phương Pháp học tập hữu hiệu.

Phương pháp học tập
MURDER

Bước đầu tiên là
chuẩn bị tâm trạng (mood) học tập thích hợp bằng cách đặt ra các mục tiêu cho
mỗi học kỳ cũng như chọn thời điểm và địa điểm để việc học tập không bị xao
lãng. Kế tiếp là đọc để hiểu (understanding), nắm được tài liệu học, qua đó lưu
ý cẩn thận đến ý nghĩa bài học. Nhớ lại (recall) là cố gắng gợi trí nhớ ngay
sau đó về tài liệu học tập mà không cần lật sách ra xem lại. Kế tiếp là sắp đặt
(digesting) nội dung học tập một cách hệ thống. Trong bước này bạn nên đính
chính bất kỳ đều sai sót nào trong bước gợi nhớ để nỗ lực sắp xếp và tích lũy
nội dung mới học được vào ký ức.

Kế đó, bạn nên chắt
lọc (expanding) (Phân tích và đánh giá) nội dung mới học được, và cố gắng áp
dụng nó vào các tình huống vượt ra ngoài phạm vi các ứng dụng đã đề cập trong
bài giảng. Nhờ hội nhập những điều vừa học được vào một mạng lưới thông tin
rộng lớn trong ký ức, bạn sẽ dễ dàng nhớ lại chúng sau này. Cuối cùng, bước
chót là ôn tập (review). Giống như phương pháp SQ3R, hệ thống về nội dung đã
học là điều kiện cần thiết để học tập thành công.

Cả hai phương pháp
SQ3R và MURDER đều đưa các phương pháp đã kinh qua thử thách nhằm tăng thêm
hiệu quả học tập của bạn. Dù vậy, không nhất thiết phải lệ thuộc vào một phương
pháp riêng biệt nào, bạn có thể dung hợp các yếu tố khác vào phương pháp học
tập của riêng mình. Thí dụ, các gợi ý và phương pháp học tập để phát huy óc phê
phán sẽ được trình bày trong suốt cuốn sách Tâm Lý Học Căn Bản này, như trong
chương 6 khi thảo luận về cách sử dụng thuật ghi nhớ (mnemonics – các kỹ thuật
ghi nhớ nhằm sắp xếp nội dung học tập giúp người ta dễ nhớ lại). Nếu các phương
pháp này giúp bạn dễ dàng vận dụng nội dung mới học được, hãy tin cậy chúng.

Sau cùng cần lưu ý
là thời điểm và địa điểm học tập về mặt nào đó cũng quan trọng ngang với cách
học tập. Một trong những điều hiển nhiên về lĩnh vực tâm lý là chúng ta sẽ học
tập khả quan hơn, và ghi nhớ được lâu hơn khi chúng ta học những đoạn ngắn qua
nhiều học kỳ, so với việc tập trung học tập trong một thời gian kéo dài. Điều
này có nghĩa là học suốt đêm trước ngày thi sẽ kém hiệu quả hơn và bị mệt mỏi
hơn so với cách học đều đặn.

Ngoài việc chọn lọc
ấn định thời điểm học tập, bạn nên tìm cho được một địa điểm đặc biệt để học
tập. Địa điểm ở đâu không thành vấn đề, miễn là nó giảm đến mức độ tối thiểu
tình trạng sao nhãng và là nơi chỉ dành riêng cho việc học tập của bạn, tìm ra
được một “không gian” đặc biệt giúp bạn có tâm trạng hứng thú học tập ngay từ
đầu, rất thích hợp cho việc học tập của bạn.

Điều quan trọng hơn
nữa là, bạn sẽ say mê với tâm trạng lạc quan khi học tập môn tâm lý học. Thật
xứng đáng để nỗ lực bởi vì niềm hứng khởi, sự thách thức, và các hứa hẹn mà môn
tâm lý học dành cho bạn quả thực là quan trọng.

CÁC ĐẶC ĐIỂM TRONG
TÂM LÝ HỌC CĂN BẢN

Sách này được soạn
thảo nhằm phục vụ cho giới độc giả chủ yếu là các sinh viên. Như bạn sẽ thấy sự
thể hiện trọn vẹn ở mọi chương sách, sách này dung hợp một số đặc điểm quan
trọng về mặt giảng dạy. Đặt nền tảng trên lý thuyết và công trình nghiên cứu
kiểu mẫu về phương pháp giảng dạy căn cứ vào tiến trình học tập và hoạt động
tâm trí, các đặc điểm này nhằm giúp cho cuốn sách trở thành một công cụ học tập
hữu hiệu, và đồng thời lôi cuốn cũng như khích lệ tinh thần hiếu học.

Cách dàn ý cuốn
sách cũng khá linh động. Mỗi chương được chia ra từ ba đến năm đoạn trọn vẹn ý
nghĩa và dễ sử dụng, giúp cho các vị giáo sư tiện việc chọn lựa và bỏ bớt bất
kỳ đoạn nào cho phù hợp với chương trình giảng dạy. Ngoài ra, các tài liệu về
ứng dụng tâm lý cũng được phân bố đều khắp các chương sách, kể cả các đề tài có
tính lý thuyết truyền thống nhất. Do đó, toàn bộ cuốn sách này phản ánh mối
tương quan chặt chẽ giữa lý thuyết, nghiên cứu, và ứng dụng trong lĩnh vực tâm
lý.

* Dàn bài: Mỗi chương đều có một dàn bài là một phương tiện giúp
chúng ta hiểu rõ mối tương quan giữa các ý chính trong bài học. Nó cũng đóng
vai trò chiếc cầu nối liền giữa những điều mà độc giả đã am hiểu với nội dung
của chương kế tiếp sau đó.

* Mở đầu: Mỗi chương đều khởi đầu bằng một bài tường thuật về một
tình huống trong cuộc sống thực tế liên hệ đến các khía cạnh chính của chủ đề
chương sách. Những tình tiết này minh chứng mối tương quan giữa các nguyên tắc
và khái niệm căn bản trong tâm lý học với các vấn đề và khó khăn trong cuộc
sống thực tế. Thí dụ, Chương nói về Sinh học làm nền tảng cho hành vi ứng xử
khởi đầu bằng bài tường thuật về trường hợp một bệnh nhân phải chịu một phẫu thuật
khéo léo để khống chế các cơn động kinh; Chương nói về Hoạt động trí tuệ đề cập
cách thức các kỹ sư NASA hoạch định công tác cứu nạn trong không gian; và
Chương nói về Tâm lý xã hội khởi đầu bằng một bài tường thuật về thời kỳ bi
thảm liên hệ đến việc sùng bái nhân vật David Koresh ở thành phố Waco thuộc
tiểu bang Texas.

* Triển khai chủ đề: Nối tiếp sau đoạn mở đầu, đoạn này nhằm minh định các đề
tài và vấn đề chính, đồng thời liệt kê một loạt câu hỏi được giải đáp trong
chương sách.

* Ứng dụng thực tiễn: Đoạn này minh họa ứng dụng của các khám phá lý thuyết
từ các cuộc nghiên cứu tâm lý để giải quyết các khó khăn trong cuộc sống thực
tế. Thí dụ, Chương Sinh học làm Nền tảng cho Hành vi ứng cư xử có đoạn minh họa
cách thức các nhà quảng cáo sử dụng các khám phá lý thuyết của nhà tâm lý để
xây dựng các chương trình quảng cáo; Chương Các trạng thái ý thức khảo xét cách
thức một nhà tâm lý phân tích giọng nói của vị thuyền trưởng chiếc tàu Valdez
thuộc công ty Exxon, gây tai nạn đổ dầu nghiêm trọng ngoài khơi bờ biển Alaska
ra sao để xác định xem ông này có ngộ độc rượu trong khi thi hành nhiệm vụ hay
không?, và Chương 15 bàn về rối loạn tâm lý do stress sau khi bị chấn thương
gây ra.

* Trích dẫn thời
sự. Các đoạn này
phản ánh một kế hoạch nghiên cứu hiện đại là mối quan tâm hàng đầu của môn học –
nêu ra các nghiên cứu mà lãnh vực tâm lý đang hướng đến. Chúng giúp độc giả
hiểu được tinh hình phát triển và hoàn thiện của khoa tâm lý học. Thí dụ,
Chương Tâm Sinh Lý đề cập đến các công trình nghiên cứu hiện đại về dị biệt
giới tính thể hiện trong não bộ của nam và nữ giới; Chương Ký ức bàn về các
chứng cứ xác nhận ký ức mặc nhiên trong lúc bị gây mê; Chương Phát triển nhân
cách trình bày các khám phá liên hệ đến việc sử dụng dược phẩm để chữa trị
chứng e thẹn bẩm sinh; và Chương Sống trong thế giới phồn tạp bàn về tệ nạn
quấy rồi tình dục.

* Thành quả của Tâm
Lý Học: Mỗi chương
đều có nhiều thông tin chọn lọc nhằm giúp cho độc giả vận dụng kiến thức tâm lý
học hỏi được bằng cách trang bị khả năng đánh giá thành quả của tâm lý học. Thí
dụ, các đoạn này đề cập các kế hoạch rèn luyện óc tư duy có phê phán (chương
Hoạt động tâm trí), các phương pháp kiêng ăn thích hợp (chương Động cơ), và vấn
đề chọn thầy thuốc (chương Chữa trị).

* Tóm tắt và Học
ôn: Các công
trình nghiên cứu đều cho thấy tầm quan trọng của việc sắp xếp tỉ mỉ nội dung
trong quyển sách giáo khoa sao cho tài liệu học tập được trình bày trong các
đoạn tương đối ngắn gọn, và giúp người ta chủ động ôn tập các đều vừa học hỏi
được. Do đó, mỗi chương đều được chia ra từ ba đến năm đoạn, một đoạn đều có
một mục Tóm tắt và Học ôn. Tiểu mục Tóm tắt đúc kết các điểm then chốt trong
đoạn vừa được trình bày, và tiểu mục Học ôn trình bày nhiều loại câu hỏi để
sinh viên trả lời – bao gồm các câu hỏi chọn giải đáp, điền vào chỗ trống, trả
lời ngắn gọn và đòi hỏi óc phê phán – nhằm trắc nghiệm khả năng ghi nhớ lẫn mức
am hiểu nội dung bài học.

* Những điểm cần
ghi nhớ: Để đơn giản
hóa việc học ôn các nội dung bài học và để giúp đỡ tổng hợp các thông tin đã
trình bày, các đoạn Tóm tắt có đánh số được nêu ra ở cuối mỗi chương sách. Phần
Tóm tắt này chú trọng đến các điểm then chốt trong bài học.

Tác Giả