Trong cảnh chơi
đùa ấy thằng bé con cảm thấy một cách mơ hồ không khí nghiêm trọng ở chung
quanh. Nó nhớ là người chị cả của nó với nét mặt âu lo chụm đầu nói chuyện với
những người nhiều tuổi trong họ cùng đi chung trong chuyến tản cư. Phải mãi mãi
rất nhiều năm sau này nó mới biết được nội dung những câu chuyện đó. Người ta
đang tung tin đồn vu cáo bố nó ăn cắp hai triệu đồng công quỹ bỏ trốn sang Tầu
và toàn quốc đang dấy lên phong trào mạ lị bố nó và cụ Nguyễn Hải Thần. Nhưng
cái không khí nghiêm trọng nó cảm thấy rõ ràng hơn không phải ở trên gương mặt
những người lớn tuổi mà là ở những gì nó chứng kiến trong khu vực xung quanh
nhà thờ. Từ trước căn nhà lá nhìn qua rặng phi lao, những đoàn dân quân tự vệ
trang bị vũ khí thô sơ, mỗi người đeo một giỏ đá ở bên hông, chạy rầm rập, hô
to vang dội: Đức cha Lê Hữu Từ. Muôn năm! Muôn năm! Đức cha Lê Hữu Từ.
Muôn năm! Cả thị xã Phát Diệm vùng lên những lời ca kháng chiến. Thằng
bé bảy tuổi học thuộc bài ca đầu tiên trong đời nó. Năm mươi năm sau mỗi lần
hát lại, tôi như sống dậy trong cái hồn của đứa bé kia. Bài hát đầu đời cũng là
bài hát hận thù. Bài “Diệt phát xít” của Nguyễn Đình Thi. Việt Nam bao
năm ròng rên xiết lầm than... Dưới ách quân tham tàn gian ác sài lang... Giặc
phát xít cướp và giết dân lành... Khi tôi lách qua cửa nhìn ra ngoài,
cái rặng phi lao trong trí tưởng của tôi vụt mất. Trước mặt tôi là một con phố
hẹp, một bên là bờ tường hông nhà thờ, bên kia là một dẫy nhà một từng san sát
nhau. Cả một vùng trống trải xưa kia được lấp đầy bằng những căn nhà chi chít.
Cái khung cảnh xưa kia giờ đây chỉ còn lại trong tâm tưởng của ba anh chị em
tôi, những người còn lại trong đám năm chị em lưu lạc kia.

Tôi bước vào một
quán nước trước mắt. Hoàn Hải - Café - Kem li - Sinh tố. Quán
vắng. Tôi gọi một cốc nước chanh quả. Ngồi một mình trên một chiếc ghế nhựa thấp
tôi vừa lấy ngón tay xoay tròn cục nước đá vừa nhìn chung quanh. Bên kia đường,
khuôn mặt cô gái Úc thò ra cửa ngó dáo dác ra ngoài. Khi thấy tôi cô quả quyết
bước ra đường vào ngay quán như thể cô có dụng ý đi tìm tôi. Vẫn cái giọng như
còn giận dỗi cô nói ngay với tôi khi vừa đặt chân vào quán: “Này ông! Hồi nãy ở
trên thuyền ông có khuyên tôi không nên bực mình vì đây là vacation. Ông nói
hay lắm. Nhưng tôi không giấu ông là tôi rất bực mình đây! Chuyến đi Phát Diệm
của ông đã làm hỏng chương trình của tôi. Tôi không tin là sẽ về kịp Hà Nội tối
nay. Nhưng thôi thế cũng tạm được đi. Tôi đã tạm tin rằng đi viếng cái nhà thờ
này đối với ông nó cũng quan trọng như cái hẹn của tôi. Tôi chỉ tức mình là từ
lúc xuống xe ông không thèm nhìn cái nhà thờ này lấy một phút. Ông bỏ ra đây ngồi
chơi trong khi tất cả mọi người chiêm ngưỡng cái nhà thờ lạ lùng này. Vậy thì
ông đi Phát Diệm làm gì cho phí thì giờ.”

“Cô hãy ngồi xuống
đây cái đã rồi tôi sẽ nói cô nghe vì sao tôi đến đây. Chuyện nó hơi dài dòng.”

Tôi đứng lên, mở
tủ kính lấy ra một chai nước cất, tôi trả tiền ở quầy rồi đưa chai nước cho cô
gái Úc: “Lúc nãy tôi để ý thấy nhà hàng này có bán chai nước suối giống hệt
nhãn hiệu cái chai cô mua ở Hà Nội. Vậy tôi thay mặt cái bà uống nhầm chai nước
của cô sáng nay mà tôi biết chắc là bà ta vô tình, để hoàn trả cô chai nước
này.” Cô gái Úc nhận chai nước, nói cám ơn, rồi ngồi xuống cái ghế thấp cạnh
tôi. Bằng một giọng từ tốn tôi giải thích về chuyến đi của tôi. Một người sinh
đẻ ở Hà Nội nhưng đã rời xa Hà Nội trên năm mươi năm, hiện sinh sống ở bên Mỹ.
Với tôi chuyến trở về này không có ý nghĩa một chuyến du lịch thông thường mà
là một cuộc hành hương tìm về quá khứ của mình. Tôi kể về thời thơ ấu của tôi,
về chuyến chạy loạn đến vùng Phát Diệm và tạm cư ở ngay sát nhà thờ này. Đó là
lí do tôi đã bỏ ra ngoài để tìm lại dấu tích nơi chúng tôi đã sống hơn một nửa
thế kỉ về trước. Tôi kể về người chị cả của tôi lúc đó mới hai mươi tuổi đầu đã
hướng dẫn bốn người em bị lạc cả bố lẫn mẹ tan tác chạy đi giữa cơn li loạn.
Tôi nói: “Cả bố mẹ tôi và người chị ấy đã qua đời từ lâu. Mới cách đây không
lâu ba anh em chúng tôi từ Pháp và từ Hoa Kỳ đã mang di cốt của mẹ chúng tôi từ
Pháp về Sài Gòn, sau đó lại di chuyển di cốt của bố mẹ chúng tôi và người chị cả
về chôn cất nơi nguyên quán ở Hội An. Trên chuyến xe hỏa xuyên đêm từ Sài Gòn
đi Hội An tôi nằm ngủ ôm cái bình tro của người chị cả. Tôi đã nói với chiếc
bình đó. I am so sorry... bởi vì khi chị còn sống tôi đã không có
được một lời gọi là tử tế đối với chị, mà trái lại tôi thấy chị chỉ là một người
khó tính và dở hơi, đến độ tôi chỉ muốn lánh xa. Tôi có hứa với cái bình đó là
nếu có dịp tôi sẽ đi lại đoạn đường mà chị đã hướng dẫn các em đi qua trong thời
kì tản cư để thấy được cái can trường của người con gái hai mươi tuổi đầu như
chị. Gọi là một chút ghi ơn muộn màng. Và, như một sự rất tình cờ, cái tour
Ninh Bình - Phát Diệm này nó thỏa được điều hứa của tôi.” Khi tôi ngừng nói, cô
gái Úc lặng lẽ rời quán. Tôi ngồi thêm một chặp uống hết cốc nước rồi tôi đứng
dậy đi qua con phố trở vào trong địa phận nhà thờ. Tôi không nhìn thấy đám du
khách đâu, tự hỏi không biết họ còn đang ở trong nhà thờ hay đã ngồi đợi trên
xe buýt. Dưới bóng mát một gốc cây tôi thấy anh hướng dẫn đứng một mình đang
phì phà điếu thuốc. Gặp tôi anh nói ngay: “Này chú! Cái cô gái điên đó nó điên
thật rồi! Cả buổi sáng thì nó tức tối cà khịa, giờ thì nó lại khóc hu hu ở trên
xe. Cứ búa xua cả lên! Chả ra làm sao cả!”

Tôi đi về phía
cây đa. Chiếc xe buýt dưới bóng cây hình như trống trơn. Tôi bước lên không
nhìn thấy một ai trên xe. Rồi ở cuối xe một cái đầu ngẩng lên. Tôi thấy đôi mắt
cô ta mọng lên đẫm ướt. Cô nói với tôi, đúng cái câu tôi đã nói với chị
tôi: I am so sorry... Rồi cô đứng lên, đặt tay lên vai
tôi: I apologize. I didn’t know that this trip meant so much to you... (Tôi xin lỗi. Tôi không biết chuyến
đi này mang ý nghĩa lớn với ông như thế).

“Trương chậm bước lại vì chàng vừa nhận thấy mình đi
nhanh quá tuy không có việc gì vội và cũng không nhất định đi đến đâu. Từ lúc
nãy, vô cớ chàng thấy lòng vui một cách đột ngột khác thường nên tự nhiên chàng
đi nhanh làm như bước đi cần phải ăn nhịp với nỗi vui trong lòng." (Bướm trắng- Nhất Linh).

Tôi cũng bước chậm lại vì nhận thấy mình đi nhanh quá.
Nhưng tôi khác anh chàng Trương tôi biết là tôi đi đến đâu và cái háo hức trẻ
thơ muốn đến ngay thay vì nỗi vui đã khiến tôi nhanh bước. Lúc nãy ở nhà Thủy Tạ tôi đã
hỏi dò đường đến phố Quan Thánh. Từ cái ngã năm có bồn phun nước ông già chỉ đường
cho tôi giơ tay về phố Hàng Đào nói cứ đi thẳng hướng đó, đi quá Chợ Đồng Xuân
thì đến. Ông ta còn bảo đường xa lắm sao không đi xe ôm. Tôi nói tôi thích đi bộ.
Bước qua đường ở cái ngã năm là một thử thách cho những người ở nước ngoài về.

Cả một rừng xe máy, ô-tô nườm nượp không ngừng. Khi
nào không thấy xe lớn thì cứ chậm chậm qua đường không đợi xe vãn. “Xe tránh
người chứ người không tránh xe.” Một người họ hàng khuyến cáo tôi ở Sài Gòn.
Đoàn xe máy cứ như đâm lao thẳng vào người tôi cho đến sát gần thì đám xe tách
qua hai bên. Nơi này xưa kia là bến đỗ của tàu điện. Nơi này xưa kia vang lên
tiếng xe leng keng. Nơi này xưa kia người chị cả dẫn đứa em út đi ăn kem ở quán
Mụ Béo. Tất cả bây giờ không còn nữa. Kể cả người chị. Thay vào đó là quang cảnh
những ngoại kiều đi lại tấp nập, những cô đầm nép vào nhau sợ hãi líu ríu dắt
nhau qua đường. Tôi
đi trên những con đường ngắn nối tiếp nhau. Hàng Đào. Hàng Ngang. Hàng Đường. Đồng
Xuân. Hàng Giấy. Qua chợ Đồng Xuân tôi thấy đường đi không xa như tôi tưởng và
mỉm cười nghĩ tới ông già chỉ đường cứ đề nghị tôi đi xe ôm. Đường trong khu phố
cổ rất ngắn, qua rất nhiều ngã tư có đèn xanh đèn đỏ. Tôi nhớ tới lời của bố
tôi: “Nhớ giữ nhịp đi của mình, đừng có để bị cái đèn xanh đèn đỏ nó chi phối
mình đi nhanh hơn hay chậm hơn. Đến, thấy đèn đỏ mình ngừng. Đến, thấy đèn xanh
mình đi. Nếu trong đời sống mình lúc nào cũng giữ được cái nhịp sống như vậy
thì mình sẽ sống được một cuộc đời thoải mái.” Bố tôi rất ít nói. Nhưng khi ông
nói bao giờ cũng ngầm một ý nghĩa sâu xa.

Đập vào mắt tôi là cái bồn tròn chứa nước Hàng Đậu.
Trí nhớ của tôi vụt hiện ra hình ảnh chiếc xe xích lô mẹ con tôi ngồi năm mươi
sáu năm trước, chiếc xe lượn vòng tròn quanh cái bồn nước ba từng bằng đá xám
to lớn bề thế chạy vào một con đường rợp bóng lá bàng. Trong kí ức của tôi có tiếng ve sầu kêu râm
ran. Tiếng ve kêu thoạt to rồi cứ nhỏ dần trôi về phía cuối đường, ở đó như vỡ
ra tiếng ve lại nổi ran lên. Chiếc xe đỗ ở ngã tư, trước tòa nhà 80 Quan Thánh.
Thằng bé con ghi nhớ tòa biệt thự có một khoảng vườn rộng phía trước bao bởi
hàng rào thấp. Nhưng nó nhớ nhất và khoái trí nhất là khi mẹ con nó bước vào cổng,
người lính Việt Quốc ở chòi canh đứng nghiêm tắp bồng súng chào. Đó là năm
1945. 80 phố Quan Thánh vừa trở thành trụ sở của Việt Nam Quốc dân Đảng. Tôi bước qua vườn hoa Hàng Đậu.
Phía bên kia, gắn trên trụ điện là tấm bảng sắt sơn màu xanh dương đề “Phố Quán
Thánh.” Cái dấu sắc trên chữ Quan làm tôi ngạc nhiên. Đã bao nhiêu năm trời tôi
đọc sai mà tôi không biết, hay là cái dấu sắc chỉ được thêm vào sau này? Phố
Quán Thánh của năm 2001 mà tôi đi qua có quán café Trung Nguyên. Tiếng hát Hồng
Nhung vẳng từ trong quán ra phố.

Hà Nội mùa thu... Mùa thu Hà Nội... Mùa hoa sữa về... Thơm từng
cơn gió... Mùa cốm xanh về... Thơm bàn tay nhỏ... Trịnh Công Sơn vừa chết.
Khắp nước người ta để tang bằng những bản nhạc của anh. Bản nhạc này, được nghe
từ trong lòng Hà Nội, tôi ngậm ngùi nhớ tới người nhạc sĩ, tới kỉ niệm đã có với anh. Một buồi chiều
mùa Thu ở Huế năm 1967, một buổi chiều có nắng vàng hanh, có mưa bụi bay “mưa
không ướt áo” như anh nói, chúng tôi vừa ăn bún bò ở dốc Nam Giao xong, về nhà
anh đường Nguyễn Trường Tộ gần nhà thờ Phủ Cam. Anh ở trên lầu hai một chung cư
dài nhìn ra hàng cây long não. Chúng tôi đứng trên lan can nhìn ra hàng cây.
Anh nói cái hàng cây long não đó gợi hứng anh viết nên một số bài hát của anh.
Anh giải thích là về mùa đông lá cây thưa đi, mùa Hè lá cây rậm rì, mùa xuân “hàng
cây lá xanh gần với nhau” (Mưa hồng).

Mới hai tuần lễ trước tôi ở Sài Gòn, một người tôi
quen biết, người đó có cơ hội tham dự cả hai đám tang, có nói với tôi: “Ở Sài
Gòn, ba mươi tám năm sau đám tang của nhà văn Nhất Linh, mới lại có một đám
tang đông đảo với thành phần sinh viên tham dự nhiều như thế.” Tôi dừng lại trước ngã tư
Quán Thánh - Hàng Bún. Tòa nhà đó phải là ở đây, nhưng tôi không nhận ra. Tôi
dò con số 80. Con số đó thuộc một căn nhà ở cuối một ngõ cụt rất ngắn. Căn nhà
hai từng với bức tường quét màu vôi vàng loang lở. Tôi quay trở ra ngoài ngõ,
băng qua bên kia phố Quán Thánh, nhìn từ xa ngược lại. Tôi nhìn ra cái mái ngói
nâu nhô lên cao của tòa nhà mang số 80 cuối ngõ và tôi hiểu ra: cái vườn hoa nhỏ
phía trước biệt thự đã biến mất, thay bằng những căn nhà nhỏ chắn mặt tiền biệt
thự chỉ chừa môt con ngõ nhỏ đi vào cổng. Tôi băng trở lại con ngõ, nhìn kĩ vào tòa nhà cũ kĩ kia. Cái nôi của Tự Lực Văn Đoàn bây
giờ bị chia cắt thành từng mảng nhỏ với rất nhiều hộ ở chen chúc, những người
đàn ông vai trần nhô lên trên cửa sổ trên gác, đang giương mắt tò mò nhìn người
khách lạ, máy hình lủng lẳng trên vai, lăng xăng chạy tới chạy lui dưới ngõ.
Ngay trước ngõ là mấy sạp hàng quán, mấy chị bán hàng cũng quay nhìn ông khách
kì lạ. Tôi sửa soạn máy ảnh, cẩn thận hỏi mấy người bán quán: “Này chị, tôi
chụp ảnh được không chị?”(“Được mà, chú cứ chụp thoải mái!”). Tôi nghe chị ta
nói với người bán bên cạnh: “Di tích lịch sử đấy nghe! Tháng trước tao cũng thấy
có mấy người đến đây chụp ảnh.”

Nhớ tới đoạn văn Nhặt lá bàng của bố tôi, tôi
lại chạy ra ngoài, băng qua đường. Ở ngã tư, đối diện với tòa nhà 80 là một
khách sạn lớn, mang tên Khách sạn Hữu Nghị. Tôi đứng rất lâu dưới mái hiên
khách sạn. Ở vị trí đó tôi có thể nhìn được bao quát: vừa thấy được cái mái
ngói nâu của tòa biệt thự vừa thấy được mấy cây bàng ở phố Hàng Bún. Tôi lặng
người đối diện với cái khung cảnh mà trong bao năm đã trở thành “linh địa”
trong tâm khảm tôi. Dưới mái ngói thâm nâu của tòa nhà cổ kính kia,
tôi hình dung bố tôi ngồi sau cánh cửa sổ nhìn ngắm những cây bàng chỗ tôi đang
đứng. Giữa hai thế giới là một khoảng cách bảy mươi năm chiều dài của một đời
người. Cây bàng ông nhìn thấy là cây bàng lá xanh. Cây bàng tôi thấy bây giờ là
cây bàng lá đỏ. Lời tiên tri ghê gớm của bố tôi trước khi chết, mười hai năm
sau đã trở thành sự thực. Một người anh họ tôi, nhà văn Tường Hùng, đã từng san
sẻ rất nhiều tâm tình và kỉ niệm với bố tôi. Trong một lần gặp gỡ anh có tâm sự với
tôi: “Chú Tam rất mê thơ Huy Cận. Chú thích thơ Huy Cận hơn thơ Xuân Diệu. Hai
câu thơ sau đây chú thường ngâm cho anh mà chú cho là một kiệt tác trong dòng
thơ hiện đại:

Đồn xa quằn quại bóng cờ. Phất phơ buồn tự thời xưa thổi về.

(“Chiều xưa” - Huy Cận)”

Thốt nhiên tôi hiểu vì sao bố tôi yêu hai câu thơ ấy.
Bằng vào một cảm nhận có tính cách linh liêng hay bằng vào một thứ cảm quan có
mang di truyền tính, tôi không biết, nhưng tôi trông thấy giống như ông đã
trông thấy, qua hai câu thơ, cái quằn quại của tâm hồn ông và cái hồn xưa hiện
về ám ảnh ông khôn nguôi. Tôi nhìn thấy ông quằn quại lựa chọn giữa những cái phải làm có
tính cách vĩnh cửu với những cái phải làm có tính cách cấp thiết, cái quằn quại
giữa con người văn nghệ và chính trị, giữa tâm hồn nghệ sĩ và tâm hồn cách mạng,
giữa hai con người nhập một của ông.

Giờ đây nhìn lên cái mái ngói kia tôi thấy bàng bạc
cái hồn xưa hiện về. Dưới mái nhà đó đã có những con người cùng có những trái
tim rung động như nhau, cùng chia sẻ những kỉ niệm thần thánh nhất của cuộc đời
mình, cùng nhau tạo dựng được cả một vùng trời văn học. Rồi bỗng thoắt - vào
cái thời điểm mà chiếc xích lô chở mẹ con tôi đến căn nhà đó - tan hàng đứt
gánh “anh đi đường anh tôi đường tôi” và hơn thế nữa thuộc hai khối lạnh lùng
giết hại lẫn nhau, nhân danh lí tưởng. Thất tinh của Tự Lực Văn
Đoàn, trừ một Thạch Lam đã ra đi trước, sau năm 1945, tách làm hai đều nhau ba
người theo hai bên bờ khác nhau của Giòng sông Thanh Thủy, của Giòng sông Bến Hải, hai tác phẩm cuối đời của bố tôi, một
đã hoàn tất một còn trong dự tưởng. Tôi còn giữ một số trang bản thảo của tác phẩm dự tưởng
ấy. Cuốn truyện dài mang tên Hai con mắt, bố tôi chưa viết được
bao nhiêu nhưng trong mấy trang đầu đã thấy Thanh và Ngọc, câu chuyện của các
nhân vật Giòng sông Thanh Thủy được tiếp tục. Tôi nhớ là Hai
con mắt sau được bố tôi đổi thành Giòng sông Bến Hải, nhưng
tài liệu này đã bị thất lạc sau biến cố tháng Tư năm 1975. Nếu trong Giòng
sông Thanh Thủy bố tôi dẫn đầu cuốn truyện bằng một lời của Pascal:
“Bên này dãy núi Pyrénées là sự thực, bên kia là sai lầm”, thì ở trong tác phẩm
dự tưởng Giòng sông Bến Hải, mở đầu có hai câu thơ sau đây của bố
tôi, cũng là hai câu thơ chót của đời ông:

Cùng nguyền giữ tấm lòng Nhân Tình yêu Tổ Quốc, tình thân Bạn
Bầy.

(Nhất Linh 24/1/1961)

“Trong hương trầm của đêm ba mươi Tết và mắt mờ đi vì thương
cảm những người cũ đã khuất hoặc mất tích... tôi có mấy lời cảm xúc này - và
cũng là chúc thư luôn thể - với một bài thơ để gửi các anh em cũ (bất cứ từ khu
nào)... Những
lúc ngoảnh về quá khứ, kiểm điểm công việc mình đã làm tôi thấy rõ ràng công việc
tốt đẹp, lâu bền và có ích nhất của đời tôi là sự thành lập được Tự Lực Văn
Đoàn và công việc sáng tác...” (Nhất Linh - 2 giờ sáng, mồng một Tết
năm Quý Tỵ 14/2/1953).

Đứng ở gốc cây bàng nhìn tòa nhà 80 Quán Thánh, cũng
như bố tôi năm nào trong hương trầm của đêm ba mươi Tết, mắt tôi cũng mờ đi vì
thương cảm. Bố tôi đã ra đi được non bốn mươi năm. Thất tinh của Tự Lực Văn
Đoàn nay tụ hội đầy đủ ở thế giới bên kia, biết đâu anh linh còn vương vấn bên
kia đường, dưới cái mái ngói thâm nâu của tòa nhà cổ kính kia.