Chương sáu

Ngày
ngày Ỷ Lan phó thác con cho nhũ mẫu để vào triều nghe các đại thần tâu trình. Ỷ
Lan bỏ qua mọi thủ tục nghi lễ nhưng lại nghiêm khắc đòi hỏi các đại thần phải
tâu trình rõ ràng, thiết thực phần việc của mình. Trong việc điều khiển triều
chính, Ỷ Lan không bỏ qua những việc nhỏ, hỏi han cặn kẽ mọi lẽ rồi mới phán
truyền, quyết đoán. Một khi đã phán truyền rồi Ỷ Lan có ý thức theo dõi xem
công việc đã được thi hành đến đâu. Chỉ đến khi bắt tay vào việc, Ỷ Lan mới thấy
hết khó khăn, thậm chí khó khăn có khi lại bắt nguồn từ thói quen cầu an hưởng
lạc của các quan lại. Và rồi, một thử thách lớn đã đến với Ỷ Lan.

Giữa
lúc việc triều chính thuận buồm xuôi gió, thì vụ chiêm năm ấy do mất mùa nên đến
tháng tám dân chúng lâm vào nạn đói trầm trọng. Tấu trình các nơi đưa về, dân
nghèo đã phải ăn cả thịt chuột, rắn, thậm chí đã phải mổ cả trâu cày, mà vẫn
còn chết đói. Ỷ Lan lo lắng triệu quần thần bàn cách đối phó. Nhưng mấy ngày rồi,
ai nấy đều nhìn nhau chờ đợi. Thái sư Lý Đạo Thành cũng chưa dâng được kế gì hiệu
nghiệm. Ỷ Lan đưa ra một kế sách táo bạo. Ỷ Lan nói với các quần thần:

- Dân là gốc
của nước. Để dân đói dân khổ là tội của triều đình. Theo lệnh ta nơi nào lâm nạn
đói hãy gấp xuất ngay quốc khố cứu dân rồi ta sẽ liệu sau.

Thái sư Lý Đạo Thành can ngăn:

- Nước
đang lâm chiến. Theo binh pháp, kho quân lương lúc nào cũng phải đầy ắp mới
mong toàn thắng được. Nay hoàng phi định liệu như thế, tôi sợ cứu được dân mà
không giữ được nước. Vả việc lớn quá mà hoàng đế lại đi vắng.

Ỷ Lan gạt đi:

- Việc phải
là việc chung. Cứu đói cũng như cứu hỏa không thể trì hoãn.

Một đại thần bước ra tâu:

- Trời
giáng tai làm cho mùa màng thất bát, gây ra nạn đói là mệnh trời xui nên đâu phải
những lũ cư quan nhiệm chức làm ra. Xem vậy ta khó mà kháng lại mệnh trời.

Ỷ Lan cố nén giận, nghiêm khắc:

- Ông là
người có học vấn mà cũng tin vào những điều nhảm nhí ấy sao. Vin vào mệnh trời,
bỏ mặc dân đói là cư xử của bọn phản dân đê hèn, đâu phải của kẻ tự nhận mình
là cha mẹ dân?

Nói xong những lời nặng nề ấy, Ỷ Lan bỗng im lặng, đôi mắt
long lên rực lửa. Một lúc sau, chừng thấy mình nóng nảy, Ỷ Lan hạ giọng:

- Theo ta
ý dân là ý trời, chưa ai trông thấy ông trời mà chỉ có dân chúng hiện đang đói.
Các ông ai cũng có lòng trung quân ái quốc, lại càng phải vì dân mà kháng lại mệnh
trời. Nếu không gấp cứu dân đói, mùa sau liệu cả triều đình này còn đứng vững
được không? Chứng cớ là nạn mổ trâu, trộm trâu hiện chưa có cách nào ngăn được.
Hậu họa
xem vậy sẽ còn lớn đến đâu?

Không
khí buổi thiết triều trở nên nặng nề căng thẳng. Nhận thấy cần phải khéo léo
hơn, đồng thời kiên quyết hơn, Ỷ Lan tiếp:

- Ý quan thái sư cũng đúng nhưng là đúng trong
lúc yên hàn. Chính lúc này phải cứu dân mới giữ được nước. Bởi thế, các kho quân
lương tồn trữ ở các lộ phủ có nạn đói phải đem một phần chia cho dân đói. Trong
lúc chia phải tuyệt cấm không được bỏ sót những ai có con em đang ở trận tiền.
Nếu để gia đình họ đói làm sao binh sĩ yên tâm liều thân xông pha trận mạc? Phải
sức cho bọn hào phú các hạt biết trọng trách phải cứu dân đói, không được tàng
trữ thóc lúa mưu làm giàu trên xác đồng loại. Lại còn phải trị tội nặng kẻ mổ
trâu, ăn trộm trâu để răn dân chúng. Lệnh đã ban bố, ai chống lại thì dù là dân
đen hay quan lại đều phải nghiêm trị. Các ông xem ta nghĩ như vậy có phải
không?

Các
đại thần, cuối cùng hoàn toàn bị chinh phục bởi thái độ quả quyết, lý lẽ sắc
bén và biện pháp cứng rắn, táo bạo của Ỷ Lan. Vui mừng trước sự chuyển biến ấy,
Ỷ Lan tiếp, giọng ấm áp thuyết phục:

- Trong lúc cấp bách này nếu không có phương kế bạo
dạn, việc có cơ hỏng. Các ông phải hiểu bụng ta. Bây giờ ta chỉ yêu cầu các ông
đôn đốc hạ cấp không được tùy tiện buông thả cũng như ta không cho phép các ông
chậm trễ tuân lệnh.

Thái
sư Lý Đạo Thành chậm rãi tâu:

- Hoàng phi thay hoàng đế cầm quyền trị nước đã
quyết, vậy chúng tôi đâu dám không hết lòng.

Ngay
hôm ấy, được Ỷ Lan ủy thác, Lý Đạo Thành thảo xong lệnh cứu đói. Ngựa trạm lập
tức chuyển lệnh về các lộ, phủ.

* *

*

Ỷ Lan để tâm theo dõi việc cứu dân đói đến quên ăn mất ngủ.
Sau khi lệnh cứu đói chuyển về các lộ, phủ, Ỷ Lan tiếp phái thêm một số quan lại
có năng lực đi thanh tra giám sát, đôn đốc việc thi hành mệnh lệnh ở các địa
phương, nhất là ở những vùng có nạn đói lớn. Tâu trình đưa về thật khả quan.
Nhiều nơi nạn đói đã được chặn lại. Tuy nhiên vì nhiều lý do, một số châu, phủ,
nạn đói không giảm đi mà còn thêm nguy kịch. Ở châu Định Nguyên⁶¹ nạn
cướp đã nổi lên đến nỗi viên quan châu ở đó không kìm chế được. Hay tin ấy Ỷ
Lan lo lắng triệu thái sư Lý Đạo Thành đến hỏi:

[61] Vùng Yên Bái
ngày nay.

- Châu Định Nguyên phế loạn, ta rất lo. Nếu không trấn
yên đươc nơi ấy, chẳng mấy chốc nước sẽ sinh loạn. Ông có kế gì trị được bọn cướp,
vỗ yên lòng dân?

Lý Đạo Thành tâu:

- Quan châu không nghiêm mệnh lệnh nên dân đói cùng đường
làm liều. Vậy muốn trấn yên được xã tắc phải trị tên quan châu sâu mọt, thay bằng
người hiền lương.

Ỷ Lan vui mừng:

- Ông nói rất hợp ý ta. Nhưng như thế sao đủ?

- Tâu hoàng phi! Đánh dẹp bọn cướp thì dễ, làm cho dân
yên nghiệp làm ăn mới khó. Tôi nghe trị dân loạn cũng như gỡ tơ rối không thể gấp
được.

Ỷ
Lan đăm chiêu:

- Ông nói đúng. Xưa nay ai được nhân tâm thì hưng
thịnh, ai mất nhân tâm thì tan vỡ. Ai cậy vào đức sẽ hưng thịnh, ai cậy vào sức
thì sẽ mất. Xem vậy tuyển dụng người hiền, biết thương dân, dùng ân thay uy mới
có thể làm cho dân yên được. Nhưng việc quá gấp. Nếu không dập nhanh được đốm lửa
phản loạn ấy sẽ sinh ra cháy rừng.

- Việc cần lúc này là phải có người đức độ tài
ba, lên trấn nhậm Định Nguyên.

Ngẫm
nghĩ một lúc Ỷ Lan nói:

- Ta muốn đích thân tới châu Định Nguyên để tiện
quyết định mọi việc.

Thái
sư Lý Đạo Thành kinh ngạc:

- Hoàng phi nói sao? Đích thân hoàng phi lên châu
Định Nguyên?

- Phải! Hoàng đế vẫn chẳng mượn những chuyến đi
thăm dân gặt hái, viếng thăm chùa chiền để thăm thú dân tình, đôn đốc quan lại
các miền đó sao?

- Tâu hoàng phi! Lên châu Định Nguyên đường xa, vất
vả lắm. Lại nữa miền ấy hiện không được yên.

Ỷ
Lan phác một cử chỉ kiên quyết:

- Có vất vả mới sáng suốt giải quyết mọi việc.
Vùng ấy không yên mới cần sự có mặt của triều đình. Hoàng đế còn thân làm tướng
đem quân đi đánh giặc, cớ sao ta không có gan chia nỗi nhọc nhằn đi trấn an dân
chúng? Vả lại, ông cứ ngẫm mà xem, loạn lạc như một thứ bệnh dịch, phải chặn
ngay nếu không sẽ hối không kịp. Mọi việc sẽ diễn biến không ngừng.

Lý
Đạo Thành thán phục lòng can đảm của Ỷ Lan nhưng vẫn cố can:

- Hoàng đế đã thân đi trận mạc, chuyến đi của
hoàng phi cũng không ít hiểm nguy. Xin hoàng phi nghĩ lại. Việc triều đình
hoàng đế đã ân cần phó thác cho hoàng phi.

- Ông sẽ thay ta quyết đoán mọi việc. Ta sẽ đi
nhanh và về nhanh. Dẫu sao việc ta vắng triều ông cần giữ kín.

Nói
sao làm vậy. Ngay ngày hôm sau, Ỷ Lan cùng hai thị nữ, trong đó có Lộc và gần một
chục hoạn quan cải trang làm dân buôn lên xe ngựa đi lên châu Định Nguyên.

* *

*

Bao năm tháng sống trong cung cấm, có dịp về các làng
quê, Ỷ Lan sống lại cái cảm giác thanh thản trong tình yêu thiên nhiên cháy bỏng
của thời con gái. Chiếc xe ngựa chạy trên con đường đất gập ghềnh ngược dòng
sông Nhị, đưa Ỷ Lan đi giữa màu xanh bất tận của núi đồi. Sau trận mưa sớm,
phong cảnh các nơi trong sáng như những bức tranh lồng kính. Nhưng rồi cảm giác
thư thái ấy đã qua đi nhanh chóng, khi tận mắt mình, Ỷ Lan nhận thấy những dấu
vết của vụ lúa thất bát. Ỷ Lan se lòng nhận ra những người ăn mày chỉ còn da bọc
xương đã vĩnh viễn nằm lại ở dọc đường. Đến một nơi chợ đông đúc, trù phú ở
vùng Hưng Hóa⁶², Ỷ Lan ra lệnh cho xe dừng lại. Một cảnh tượng trái
ngược đập vào mắt Ỷ Lan: bên cạnh dãy hàng quà, bày cơ man các thứ bánh, người
mua người bán tấp nập là một dãy ăn mày rách rưới xin ăn. Ỷ Lan vẫy gọi một sư
cụ trong chợ vừa đi ra, hỏi:

[62]Vùng Phú Thọ ngày nay.

- Bạch sư cụ! Vùng này mất mùa mà sao chợ bán nhiều bánh
trái đến vậy? Những người hành khất kia là dân bản địa hay từ đâu tới?

Sư
cụ đáp:

- Vùng này mất mùa nhưng kẻ đói không nhiều. Bởi
ai cũng biết tằn tiện nên thóc dư mùa trước không nhà nào không có. Nhà đông miệng
ăn hoặc lười biếng bị đói thì đã được quan phủ theo lệnh triều đình mở kho
lương chu cấp phần nào.

Ỷ
Lan sáng bừng nét mặt:

- Vậy là nhờ quan thanh liêm, dân được nhờ. Còn
những người hành khất kia?

- Họ từ đâu đến bần tăng không rõ.

Gạn
hỏi và biết được những lời đồn đại, Ỷ Lan hiểu dân chúng đang lo lắng bàn tán về
hiện tượng kiến làm tổ trên cao, triệu chứng sắp có nước lớn. Ỷ Lan hỏi nhà sư:

- Bạch sư cụ! Sư cụ có thấy mọi người đang bàn
tán về mùa nước sắp đến không? Ý sư cụ thế nào?

Sư
cụ bắt đầu chú ý đến Ỷ Lan:

- Kẻ bần tăng này xem ra ngài không phải là người
thường dân. Biết lo trước nỗi lo của thiên hạ ấy là người có đức lớn. Theo bần
tăng mùa nước năm nay sẽ là một họa lớn.

Ỷ
Lan từ biệt sư cụ, bước về phía chiếc xe ngựa, đưa tiền cho thị nữ Lộc, dặn nhỏ:

- Ngươi hãy đếm số hành khất kể cả trẻ nhỏ, mua đủ
mỗi người một cái bánh.

Trong
lúc chờ đợi, Ỷ Lan bước lên xe ngựa,
sai thị nữ lấy ra một thẻ trúc có dấu ấn hoàng đế và thảo lệnh cho các quan lộ,
phủ gấp lo việc đắp đê chống lũ. Mệnh lệnh thảo xong, Ỷ Lan đưa một hoạn quan
đem ngay về kinh cho Lý Đạo Thành ban bố. Ỷ Lan và đoàn tùy tùng lại tiếp tục
lên đường.

Hai
hôm sau, vào buổi chiều, xe Ỷ Lan đến Hạ Hòa⁶³ thì dừng lại nghỉ. Ỷ
Lan cùng hai thị nữ vào một quán rượu. Vợ chồng chủ quán đã ngoài sáu mươi,
dáng người nhu mì ít nói. Nhận thấy quán ăn vắng khách, Ỷ Lan lựa lời hỏi:

- Quán
ăn mở giữa bến đò mà sao vắng khách làm vậy, cụ chủ?

[63] Nay là Hạ
Hòa, Vĩnh Phú.

Liếc
thấy ba người khách đều là con gái xinh đẹp, bà chủ hiệu không giữ gìn:

- Gặp năm đói, dân làm gì có tiền mà rượu với
chè.

- Nạn đói đã được quan trên cứu giúp, dân yên nghiệp
làm ăn, có gì đáng phàn nàn đâu cụ?

Cụ
già sửng sốt:

- Quan nào cứu giúp? Có đẽo thêm thì có! Người
vùng này khắp lượt phải vào rừng đào củ, cảnh tượng thương tâm lắm. Cái quán
này đáng nhẽ phải dẹp đi rồi. Có mở chỉ dành cho ít khách buôn đi lại mà thôi.

- Người ta thường buôn hàng gì hả cụ?

- Buôn thóc, lúa từ châu Định Nguyên chuyển qua
đây về xuôi.

- Châu Định Nguyên cũng đói to làm sao có thóc để
bán? Vả, triều đình cũng hạ lệnh cho các quan châu mở kho phát chẩn cứu dân
đói. Chẳng nhẽ ơn trên không thấm nhuần đến kẻ cùng dân sao?

- Tôi cũng nghe đến nguyên phi Ỷ Lan thay vua trị
nước đã rộng lòng thương dân ban lệnh cứu đói. Nhưng phép vua thua lệ làng. Già
nói riêng cho các bà biết thôi, quan châu mượn cớ phát chẩn để chuyển thóc về
kho riêng đem bán cho con buôn. Khách buôn từ dưới xuôi lên mua thóc của nhà
quan nhiều lắm. Nghe nói của nả nhà quan cứ như nước.

Ỷ
Lan đưa mắt nhìn Lộc, cái nhìn đầy ý nghĩa. Cụ già thấy khách có vẻ mặt phúc hậu,
chịu chuyện, lại nói:

- Trời đất xoay chuyển, ân đức của trên không phải
lúc nào cũng thấm đượm đến muôn dân. Lệnh nguyên phi ban xuống nhưng quan châu
cản ngăn thì cũng ví như người đánh trống bỏ dùi vậy.

- Cụ có gì làm bằng cớ nói rằng quan châu Định
Nguyên lấy thóc lúa triều đình đem bán cho bọn lái buôn.

- Ôi dào, – Cụ
già đáp – các bà ở xa không biết chứ cả vùng này ai còn lạ? Chỉ chút nữa thôi,
bọn người buôn thóc ấy qua đây thể nào cũng vào hàng lão nhắm rượu. Loạn cũng từ
đói mà ra. Các bà phận gái yếu ớt, đi đứng phải cẩn thận lắm mới được.

Ỷ
Lan hỏi:

- Vậy là bọn cướp vùng này hoành hành dữ dội lắm.
Chẳng hay quan châu bất lực sao?

- Ấy cũng có đánh chác nhưng chẳng yên được. Bởi
trị bệnh phải trị tận gốc. Đói sinh loạn thì muốn dẹp loạn phải cứu được đói.

Ỷ
Lan hồ hởi khen:

- Ý tứ cụ nói hay lắm.

Chủ
hàng nước cưới móm mém:

- Các bà quá khen. Cũng tùy người mà già nói kẻo
vạ miệng có ngày.

Rồi
bữa cơm trưa được dọn ra. Nhưng Ỷ Lan chẳng thể nào ăn uống được. Những lời nhà
hàng nói và những điều thu lượm được trên một tuyến đường khiến cho Ỷ Lan nhận
rõ nhân cách đốn mạt của tên quan châu Định Nguyên. Ỷ Lan nóng lòng muốn đến
châu Định Nguyên để xem rõ thực hư.

* *

*

Sáng hôm ấy ở tư dinh quan châu Định Nguyên xảy ra một việc
bất thường. Nhờ bắt mối được toán lái buôn trả giá cao, quan châu Định Nguyên bội
ước, không trao thóc cho bọn lái buôn cũ. Sau một hồi xô xát, phải dùng tới
lính trấn áp, quan châu Định Nguyên cuối cùng đã hoan hỉ mời được toán lái buôn
mới vào tư dinh của mình, làm thủ tục nhận tiền xuất thóc.

Được đón tiếp ba cô gái xinh đẹp tuyệt vời lại giàu có
quan châu vui mừng cuống quýt. Hắn chỉ hơi khó chịu vì thấy trong toán lái buôn
có cả chục trai tráng lực lưỡng đi theo. Tuy thế khi thấy họ chỉ ngồi chờ ngoài
hành lang, không dự vào việc mua bán quan châu yên dạ. Trái lệ thường, hắn tự tay
pha trà, cất giọng ngọt ngào:

- Trong đời tôi đã từng đi đây đi đó nhưng chưa hề thấy
ai có nhan sắc chim sa cá lặn như cô này – Hắn chỉ vào cô gái xinh nhất, – Chẳng
hay gái thuyền quyên đã gặp được trai anh hùng hay chưa?

Nói
xong những lời bỡn cợt, viên quan trạc ngũ tuần cười ngặt nghẽo, tình tứ nhìn
cô gái. Nhận thấy viên quan châu có thái độ bất nhã, cô gái xinh nhất bọn
nghiêm mặt:

- Tôi nghe nói ông đã có bốn vợ lại nuôi cả bọn
ca nhi trong dinh mà sao vẫn còn thích quỳ lạy trước đàn bà? Xin bảo cho ông biết
chúng tôi đến đây để mua thóc. Chúng tôi sẽ mua tất cả số thóc trong kho lẫm của
ông với giá gấp rưỡi giá thóc mà ông vẫn bán.

Viên
quan châu ngây ngất trước sắc đẹp và giọng nói trong trẻo của cô gái. Hắn hồ hởi
nói:

- Thật diễm phúc cho tôi được hầu tiếp người hiểu
được mình. Ví dù may mắn hầu chuyện cô cả năm cả đời cũng chưa dễ đã chán. Cũng
thật là lạ, các cô đi buôn mà xem ra coi rẻ đồng tiền lại còn hách dịch nữa.
Song việc đó nào có hề gì. Người đẹp vốn kiêu căng. Vả lại việc riêng tư, đi lại
nhiều rồi cô sẽ hiểu bụng tôi. Thú thực, tôi có ngót hai chục gian thóc, chọn cả
ngày không thấy một hạt lép. Nhưng tôi đã bán đi gần một nửa. Nghĩ lại mà tiếc.
Thời buổi thóc cao gạo kém này bán cho các cô giá ấy cũng coi như là biếu các
cô một nửa.

Cô
gái ngắt lời hắn, cười nhạt:

- Lòng tham của ông thật không đáy. Thóc ấy ông lấy
ở kho quân lương. Lệnh của triều đình đem chia cho dân đói ông nhân cơ hội ấy
chiếm làm của riêng. Vậy bán được giá cao nhường ấy ông vẫn lấy làm tiếc?

Tên quan châu trợn mắt:

- Chết,
cái cô này ăn nói bạo mồm bạo miệng quá.

- Tôi sẽ
không tố cáo ông đâu mà sợ. Nói vậy để ông biết lũ chúng tôi không phải là mù. Có
phải thế không? - Cô gái gặng hỏi.

Tên quan châu chặc lưỡi:

- Các cô
tính, nhân lúc hoàng đế đi trận mạc, nguyên phi Ỷ Lan nhiếp chính thì dẫu có
tài cán mấy vẫn là đàn bà, làm sao mà nghiêm lệnh được? Nghĩ vậy, tôi cũng trộm
phép triều đình mà bạo gan toan tính một lần – Hắn cười rung cả cặp má phính mỡ
– Nếu không tôi đã chẳng may mắn có dịp hội ngộ với giai nhân trong cảnh phú
quý tột đỉnh này.

Ngắm nhìn khuôn mặt bự thịt, đỏ như gà chọi, nhất là đôi
mắt đục ngầu dâm đãng của tên quan châu, cô gái cố kìm lòng để hỏi:

- Kể cũng
lạ! Làm quan như các ông gặp khi dân đói, đã không thương tình giúp dân, lại
còn bất cần lệnh của triều đình vơ vét cho nhiều để đẹp cung thất. Vậy sao gọi
được là cha mẹ dân. Chẳng hay ông không sợ dân nổi loạn đập phá tan tành tư
dinh của ông sao?

Hơi chột dạ về những câu hỏi tỏ rõ sự hiểu biết rất tường
tận về nhân cách của mình nhưng vốn xem thường đàn bà, tên quan châu được dịp
khoe khoang sự khôn ngoan của mình. Hắn đắc ý nói:

- Bọn cướp
à? Bản chức đã cho quân đi trấn trị ngay, cốt nhất là giữ yên được vùng này,
còn chúng hoành hành ở đâu, cướp bóc của ai mặc chúng. Chúng cũng đủ khôn ngoan
để hiểu rằng nếu đến vùng này khác nào cho đầu vào thòng lọng. Bản chức đã tính
kỹ, hành động như vậy sẽ tránh được cái vạ từ triều đình và cả bọn cướp đưa lại.

- Ông nói
sao? – Vẫn cô gái xinh nhất gặng hỏi.

Tên quan châu được người đẹp chăm chú nghe bỗng trở nên
hùng biện, khoe khôn:

- Các cô
không thấy kế bảo toàn của bản chức sao? Một khi triều đình quở trách thì đây sẽ
tâu có xuất quân đi dẹp cướp chứng cớ là châu lỵ vẫn được yên. Còn bọn cướp
chúng không bị dồn vào tuyệt lộ, sẽ không nổi khùng mà làm dữ. Vậy là – tên
quan châu cười nhăn nhở - bọn cướp và các quan có phân cương vực để xây mộng
phú quý, kẻ cướp ngày, kẻ cướp đêm, kẻ được luật pháp của triều đình chở che, kẻ
dựa vào bọn nắm quyền uy để cùng làm giàu, cùng hưởng lộc trời cho.

Cô gái đẹp bỗng vỗ án đứng dậy quát:

- Thế là
rõ! Kẻ làm loạn chính là mi. Võ sĩ đâu! Hãy bắt tên mọt dân này chờ lệnh ta.