IV. Sở trường của Lưu Bang

Có thể Lưu Bang không phải như thế. Con người Lưu Bang tuy chẳng có bản
lĩnh gì nhưng là người dám nói dám làm. Khi còn là đình trưởng, Lưu Bang đã
từng giải phạm nhân lao dịch đến Ly Sơn, dọc đường, số người bỏ trốn không ít.
Lưu Bang liền cho cởi trói tất cả phạm nhân và nói: Các ngươi đi hết đi, ta
cũng sẽ đi, có gì là ghê gớm đâu! Rõ ràng, Lưu Bang chẳng coi chức hàm là gì
cả, chẳng coi vương pháp là gì cả, càng không muốn giữ lại chức đình trưởng,
nên chẳng có việc gì đặc biệt mà không dám làm. Chỉ cần thấy cần làm là làm
ngay, không đắn đo suy nghĩ, tính toán nhiều mà làm gì. Một người độ lượng như
vậy, rõ ràng Hàn Tín không phải đối thủ.

Trên thực tế, sai lầm của Hàn Tín là hoài nghi, “cái đáng dứt không dứt,
sau này thành loạn”. Sự thực thì Hàn Tín cứ do dự phản hay không phản? Lúc này
tình cảm của Lưu Bang đối với Hàn Tín đang rất phức tạp. Tình cảm của Hàn Tín
đối với Lưu Bang cũng rất phức tạp, vừa cảm tình, vừa oán hận, vừa xem thường,
vừa sợ hãi, vì vậy, không thể quyết định phản hay không phản. Đương nhiên, Hàn
Tín làm phản là do bị bức ép, Lưu Bang không bức thì không phản. Nhưng nếu nói,
Hàn Tín tạo phản hay mưu phản hoàn toàn là vu cáo hãm hại thì cũng không hẳn là
đúng. Cứ nhìn vào việc Hàn Tín bán đứng Chung Ly Muội thì cũng rõ, Hàn Tín
không phải là loại người đáng tin cậy. Hàn Tín có thể bội phản Chung Ly Muội,
sao lại không thể bội phản Lưu Bang? Có điều, lúc có điều kiện phản bội, lại
không phản bội? Khi đã là cá chậu chim lồng của người ta, còn muốn hành động
một cách ngu xuẩn, thế là đã hồ đồ rồi! Thực ra, vì Hàn Tín là anh hùng, không
phải kiêu hùng, là nhà quân sự không phải là nhà chính trị. Hàn Tín ác độc, ti
tiện đến đâu, cũng không thể sánh được với Lưu Bang. Hàn Tín luôn luôn muốn có
trái tim trung hậu và ôm ấp ảo tưởng, nghĩ rằng với công lao như vậy và tình
cảm tốt đẹp giữa đôi bên, Lưu Bang sẽ chẳng làm gì, kết quả không kịp đề phòng,
sớm trở thành quỷ dưới lưỡi đao người khác.

Đúng vậy, trong cuộc đấu tranh chính trị tàn khốc, không cho phép do dự và
hoài nghi. Ưu điểm lớn nhất của Lưu Bang là dám quyết đoán làm đến cùng, đến
nơi đến chốn, không một chút hồ đồ. Lưu Bang tuy không có bản lĩnh gì, không có
mưu kế gì, nhưng khả năng phán đoán lại rất tốt, dám quyết định, bất chấp tất
cả. Chính nhờ có tư chất đó, nhiều lần Lưu Bang chuyển nguy thành an, cuối cùng
thì chuyển yếu thành mạnh, từng bước từng bước đi tới thắng lợi. Cũng chính vì
Lưu Bang là lưu manh, là anh hùng trong số lưu manh, vì thế mới dám đánh cược
bằng cả sinh mạng của mình. Hàn Tín là lưu manh nhưng có khí chất quý tộc, kết
quả là về mặt khí độ lại không thể sánh kịp với Lưu Bang.

Quả thực, Lưu Bang xứng với câu: “Không rộng lượng không phải quân tử,
không hiểm độc không phải trượng phu”, lúc dùng người có thể phóng tay mà dùng,
chỉnh trị người khác phải mạnh tay. Thủ hạ của Lưu Bang có đủ mọi loại người,
Trương Lương là quý tộc, Trần Bình là du sĩ, Tiêu Hà là huyện lại, Hàn Tín là
thường dân, Phàn Khoái là đồ tể, Quán Anh bán vải, Lâu Kính phu xe, Bành Việt
là trộm cướp, Chu Bột là tay đánh trống. Lưu Bang coi họ như nhau, dùng theo
khả năng của từng người, không quan tâm tới việc người ta gọi mình là quân tạp
nham, là vua của giặc cỏ. Nhưng khi đã giết thì bất kể thân sơ. Lưu Bang nghe
lời sàm tấu, cho rằng Phàn Khoái có bụng không thần phục, liền sai Trần Bình đi
giết Phàn Khoái. “Bình vào trong quân, cho chém ngay Khoái!”. Có thể nói Lưu
Bang và Phàn Khoái là đôi bạn tin cậy nhất, xưa kia, lúc ở huyện Bái hai người
là bè bạn. Lúc Trần Thắng khởi nghĩa, Tiêu Hà, Tào Tham cho Phàn Khoái nghênh
đón Lưu Bang về, lập thành Bái công. Sau này Phàn Khoái theo chân Lưu Bang đánh
nam dẹp bắc, chiến công hiển hách. Lúc mới vào Hàm Dương, chính Phàn Khoái đã
khuyên Lưu Bang đừng tơ hào một thứ gì và đưa quân về Bá Thượng dựng nên kỳ
vọng cho Lưu Bang. Tại Hồng Môn yến, Phàn Khoái xông lên định giết Hạng Vũ mới
bảo toàn được tính mạng của Lưu Bang. Phàn Khoái lấy em gái Lã hậu, với Lưu
Bang là anh em cọc chèo. Như vậy Phàn Khoái là người yêu thương, gần gũi biết
chừng nào, nhưng nói giết là giết (cuối cùng thì Trần Bình vẫn chưa thi hành
mệnh lệnh, Lưu Bang lúc này đang bị thương nặng, việc đó coi như kết thúc). Quả
thực rất ác.

Hạng Vũ không ác đến như vậy. Đương nhiên Hạng Vũ cũng giết người, hơn nữa
còn giết lung tung. Chính vì giết lung tung mới là mù quáng. Mặt khác, có lúc
lại không nỡ giết, đã mấy lần không giết nổi Lưu Bang. Vì vậy, chúng ta có thể
đoán, nếu Hạng Vũ có được thiên hạ hẳn sẽ không bao giờ giết chết công thần,
trừ những ai dám chọc giận mình. Xuất phát từ ý chí cá nhân có thể giết công
thần, xuất phát từ nhu cầu chính trị, giết người một cách có kế hoạch, có mưu
đồ, là không thể. Đối với Hạng Vũ, không tồn tại cái gọi là công cao hơn chủ.
Liệu có ai công cao hơn Hạng Vũ đây? Liệu có ai trấn nổi Hạng Vũ một anh hùng
cái thế trong thiên hạ? Không có. Ít ra, Hạng Vũ cũng cho là không có. Vì vậy,
là công thần trong tay Hạng Vũ là an toàn, chỉ cần anh không chọc tức Hạng Vũ,
nếu không, anh sẽ được coi là thứ cần loại bỏ để tránh bị uy hiếp sau này. Thậm
chí Hạng Vũ còn không thừa nhận anh là công thần. Như vậy tuy có phần oan uổng,
nhưng vẫn còn giữ được mạng sống. Dù có được coi là công thần cũng đừng lo, vì
như vậy Hạng Vũ đã thừa nhận anh là anh hùng. Người anh hùng chân chính bao giờ
cũng kính trọng các anh hùng khác, xuất phát từ tâm lý “anh hùng trọng anh
hùng”, Hạng Vũ cũng sẽ tha cho anh một lần. Ở Hồng Môn yến, Hạng Vũ kiên quyết
không giết Lưu Bang là vì có tâm lý đó.

Đương nhiên, Hạng Vũ không giết Lưu Bang có thể còn vì nguyên nhân ngược
lại: Cực kỳ khinh rẻ Lưu Bang. Hắn là cái thá gì chứ! Loại chó ngựa đó cũng
đáng để ta phải giết sao? Đừng làm bẩn tay ta. Chúng ta đều biết, Hạng Vũ là
chúa cao ngạo, ngay từ đầu đã xem thường Lưu Bang, đó chính là một trong những
nguyên nhân khiến Hạng Vũ thất bại. Hoài vương nói với chư hầu “người vào Quan
Trung trước sẽ là vương”, lại phái Hạng Vũ bắc phạt, Lưu Bang nam chinh, dụng ý
đã quá rõ. Tuy Hạng Vũ có đề đạt “nguyện cùng Bái công vào Quan”, là muốn báo
thù cho Hạng Lương, chứ không vì sợ Lưu Bang vào Quan trước. Hội nghị liên minh
chư hầu không đồng ý. Hạng Vũ đành phải thôi. Vì Hạng Vũ hoàn toàn tin rằng, gã
thô kệch như Lưu Bang kia thì không đánh bại được quân Tần. Vì vậy khi nghe Lưu
Bang vào Quan Trung trước, nơi “vàng bạc châu báu thứ gì cũng có”, Hạng Vũ từ
chỗ ghen đã thành bực, làm ầm lên như sấm dậy. Bây giờ thì Hạng Vũ không thể
không thừa nhận Lưu Bang, nhưng từ trong thâm tâm vẫn không chịu nhận Lưu Bang
là anh hùng. Vì vậy Hạng Vũ không biết phải làm gì. Nếu thừa nhận Lưu Bang là
anh hùng, tất phải kính yêu, không thể giết. Muốn giết, phải đường hoàng giết
Lưu Bang ngoài chiến trường. Còn như bày tiệc rượu trong quân doanh rồi ngấm
ngầm giết người ta thì thật mất mặt, xuống tay không nổi. Nếu Lưu Bang không
phải anh hùng, thì cớ gì phải giết. Phạm Tăng đã mấy lần ra hiệu, Hạng Vũ ngồi
yên không nói một lời nào; Phạm Tăng bối rối tỏ ý, Hạng Vũ “không hề phản ứng”,
vì từ trong thâm tâm Hạng Vũ không thể nắm chắc nặng nhẹ. Nên cuối cùng Lưu
Bang thoát khỏi miệng cọp và Hạng Vũ đã thả hổ về rừng, thật là một sai lầm
lớn.

Cũng chưa hẳn, Hạng Vũ xem thường Lưu Bang nên mới không giết.

Đúng vậy, Lưu Bang là lưu manh, nhưng là anh hùng trong số lưu manh. Nói
Lưu Bang là lưu manh là nói tới xuất thân của Lưu Bang, nói về sự giáo dưỡng
của Lưu Bang, chưa phải là nói tới tư chất của Lưu Bang. Nói về tư chất, Lưu
Bang không hổ với danh hiệu lãnh tụ. Những tố chất cần thiết của lãnh tụ, Lưu
Bang đều có, căn bản không cần phải học, mà học cũng chẳng vào. Trương Lương,
Trần Bình, Hàn Tín, Tiêu Hà luôn có nhiều chủ trương cho Lưu Bang, nhưng những
chủ trương đó đều nhằm thẳng vào vấn đề hiện thực, hoặc là những thao tác cụ
thể, là mưu lược chưa phải chiến lược. Những kiến nghị mang tính chiến lược
cũng có và Lưu Bang luôn hiểu rất nhanh. Riêng óc quan sát, năng lực phán đoán,
tính nhạy bén là trời ban cho Lưu Bang. Hàn Tín nói, Lưu Bang có tài “cầm
tướng” là “do trời ban, không phải sức người”, nếu không trân trọng cũng đừng
nên nhạo báng.

Là lãnh tụ, ưu điểm lớn nhất của Lưu Bang là “biết người”. Nói tới biết
người không phải là tôn trọng người tài, giỏi dùng người tài chung chung, mà là
nắm được ưu điểm, nhược điểm trong tính cách của người đó, có như vậy mới đoàn
kết được mọi lực lượng, mới có thể cô lập được kẻ thù, đánh phá từng người một,
cuối cùng mới giành được thiên hạ. Thiên hạ là gì? Là người, không phải là đất
đai. Vì vậy được thiên hạ, cũng chính là được người, được lòng người. Lưu Bang
thấu hiểu điều này. Gần như từ lúc sinh ra Lưu Bang đã biết kết giao với con
người. “Tư trị thông giám(1)” viết, Lưu Bang ghét đọc sách, nhưng tư
chất thông minh, lòng dạ cởi mở, có thể tiếp nhận những mưu kế tốt nhất. Thậm
chí, với một kẻ gác cửa, một tên lính hạng bét khi gặp mặt Lưu Bang cũng trở
thành bè bạn thân thiết. Tôi nghĩ, ngoài tính cách rộng rãi khoáng đạt, không
câu nệ, chan hòa, Lưu Bang còn thấu hiểu một điều: “Mọi vật trong thế gian, con
người là báu vật số một”. Vì vậy Lưu Bang coi mọi người là của cải, là tài
nguyên quý giá nhất, chỉ sợ thiếu chứ không lo thừa.

(1)
“Tư trị thông giám” gọi tắt là “Thông giám”, là bộ sử thể biên niên do Tư Mã
Quang thời Bắc Tống chủ biên, gồm 294 quyển, mất 19 năm mới hoàn thành. Nó là
bộ thông sử thể biên niên đầu tiên của Trung Quốc, có địa vị cực kỳ quan trọng
trong sử sách Trung Quốc (BTV).

Làm gì để có thể hiểu được lòng người? Cũng tức là hiểu được người khác
đang muốn gì, và giúp họ thỏa mãn. Hàn Tín không thể quên được mối ân tình “cởi
áo khoác lên người, cho ăn cho uống” của Lưu Bang. Rõ ràng Lưu Bang đã được
lòng Hàn Tín, Lưu Bang đã xử sự hết mình, lấy con tim sánh với con tim: Mình
đói bụng muốn ăn, thấy người khác cũng muốn ăn, liền nhường cơm của mình; mình
lạnh, biết người khác cũng lạnh, liền nhường luôn áo; mình muốn được thiên hạ
muốn làm hoàng đế, biết người khác cũng muốn vợ con được vinh hoa, làm rạng
danh tổ tông, liền khẳng khái phong thưởng luôn. Cách nghĩ và cách làm như “có
cơm để mọi người ăn, có áo cho mọi người mặc, có tiền cho mọi người tiêu, cùng
phát tài phát lộc” ở Trung Quốc rất được lòng người.

Xưa nay Hạng Vũ thường không biết nghĩ cho người khác, nhiều lắm cũng chỉ
là ban phát một chút ân huệ nhỏ, trong lúc tiến hành phân phối lại quyền lợi và
lợi ích, chỉ hoàn toàn dựa vào yêu ghét của riêng mình, thích đem quyền uy ra
dọa người. Hạng Vũ biếm trích Yên vương Hàn Quảng đến Liêu Đông, đuổi Triệu
vương Triệu Yết đến nước Đại, đối với Hàn vương Hàn Thành, vì cớ để cho mưu sĩ
Trương Lương giúp đỡ Lưu Bang, nên trước hết là không cho về nước (đến vùng đất
phong), tiếp đến, giáng xuống tước hầu, cuối cùng là mưu sát (thật nhỏ nhen,
hẹp hòi) cuối cùng buộc Trương Lương, túi khôn của Hàn Thành phải đến trại Hán,
Hạng Vũ đối đầu đến cùng với Hàn Thành (sự thực thì Trương Lương đã cổ vũ Lưu
Bang đông tiến phản Sở, quân đồng minh Kình Bố, Bành Việt phản Sở cũng phải nhờ
Trương Lương liên lạc). Lưu Bang vào Quan Trung diệt Tần, công lao hàng đầu,
nhưng đã không thể làm Quan Trung vương như lời hẹn, chí ít cũng phải đem quê
cũ phong cho Lưu Bang, hoặc phong cho vùng đất gần đó một chút, để an ủi tình
cảm nhớ quê của đội quân này. Bản thân Hạng Vũ thì áo gấm về quê, nên nhớ rằng
người khác cũng có ý nghĩ như vậy (thực tế thì tướng sĩ của Lưu Bang “ngày đêm
mong mỏi được quay về”). Nhưng Hạng Vũ đã không làm thế.

Có thể vì ghen tức vì Lưu Bang vào Quan Trung trước, ghen tức vì Lưu Bang
đã cướp mất ánh hào quang của mình, đương nhiên, Lưu Bang sẽ bị đẩy tới Hán
Trung, vùng đất được coi là hoang vu hẻo lánh thời đó, Lưu Bang cũng không muốn
ở lại nơi này dù chỉ một ngày (nói như lời Lưu Bang “sao có thể ủ ê sống mãi ở
đây”), cuối cùng đã dẫn quân đánh về hướng đông. Xét từ việc Lưu Bang vừa vào
cung Hàm Dương đã ngẩn ngơ không muốn đi thì Lưu Bang cũng không phải là người
có nhiều dã tâm. Lúc đó chỉ cần Hạng Vũ cho Lưu Bang một miếng thịt béo, biết
đâu sự việc đã khác. Thực là khó khăn khi có ai đó muốn khích lệ Lưu Bang phản
Sở, dĩ nhiên, số binh sĩ đã về quê có thể sẽ không quay lại chiến trường
(Trương Lương đã nhận ra điểm này: “Thiên hạ đã định, mọi người đều đã yên chỗ,
không thể dùng tiếp”). Nhưng Hạng Vũ đã không cho Lưu Bang được ăn no, điều đó
buộc Lưu Bang không thể không nuốt Hạng Vũ.

Người không biết nghĩ cho người khác, thực ra cũng không biết nghĩ cho
mình; còn người có thể lo liệu cho người khác thì phần lớn sẽ biết lo về mình.
Lưu Bang tự biết mình, biết mình chẳng có gì cả, văn không thể an dân, võ không
thể định nước, dùng kế không đủ mưu lược, đánh trận không có sức mạnh. Vì vậy
Lưu Bang phóng tay giao mọi việc cho người khác làm. Bản thân chỉ làm có hai
việc, một là dùng người, hai là quyết định. Như vậy không chỉ tránh được sở
đoản của mình, còn có thể huy động được mặt tích cực của người khác, nhất cử
lưỡng tiện. Thêm nữa, Lưu Bang còn biết rõ đúng sai, tốt xấu, chịu khó lắng
nghe ý kiến người khác, dũng cảm sửa chữa sai sót của mình, lại có thể khoan
dung với sai sót của người khác. Không câu nệ khi dùng người, có khả năng để
người khác cam tâm tình nguyện giúp đỡ mình từ đó thu hút được bao nhiêu anh
hùng hào kiệt đến bên cạnh, hình thành một cục diện bổ trợ từ bên ngoài rất
chắc chắn. Ví như Phàn Khoái có dũng, Trương Lương có mưu, Hàn Tín biết cầm
quân, Tiêu Hà biết trị nước, đúng là một tổ hợp rất tuyệt vời. Kết quả ông chủ
Lưu Bang làm việc rất thoải mái và rất thành công. Hạng Vũ không hiểu được điều
này, lại tự cho mình là anh hùng đệ nhất thiên hạ, việc gì cũng tự làm, ngược
lại, đã mất sức mà chẳng hay ho gì, biến thành một kẻ đơn độc.