13

Tháng Bảy. Các
thành viên tòa án bay sang Israel hai tuần. Lấy cung ở đó mất vài hôm là xong,
nhưng các thẩm phán và công tố viên kết hợp công việc tòa án với du lịch, đến
Jerusalem và Tel Aviv, Negev và Hồng Hải. Xét về nguyên tắc công vụ, nghỉ ngơi
và chi phí thì chắc chắn cũng ổn. Tuy nhiên tôi thấy chuyện đó kỳ cục.

Tôi dự định hai
tuần ấy hoàn toàn dành cho học hành. Nhưng nó không diễn ra như tôi tưởng tượng
và dự kiến. Tôi không thể tập trung theo dõi bài học, giáo sư và sách vở. Chốc
chốc đầu óc tôi lại phiêu lãng tận đâu đâu và chìm vào những hình ảnh.

Tôi nhìn thấy Hanna
bên nhà thờ bốc lửa, với khuôn mặt rắn đanh, quân phục đen và roi quất ngựa. Cô
lấy roi vẽ những hình ảnh ngoằn ngoèo trên tuyết và đập vào thân ủng. Tôi nhìn
thấy Hanna bảo người khác đọc truyện cho mình nghe. Cô chăm chú lắng nghe,
không hỏi, không nhận xét. Khi giờ đọc kết thúc, cô báo với cô gái đọc truyện
là ngày mai bị chuyển đi Auschwitz. Cô gái đọc truyện, một tạo vật nhom nhem
tóc đen cạo lởm chởm và cặp mắt cận thị òa khóc. Hanna đập tay lên tường, hai
phụ nữ bước vào, cũng là tù nhân trong bộ đồ kẻ sọc, và lôi cô gái đọc truyện
ra ngoài. Tôi nhìn thấy Hanna đi dọc con đường trong trại giam, bước vào lán gỗ
và giám sát công tác xây dựng. Cô làm mọi việc với khuôn mặt rắn đanh, ánh mắt
giá lạnh và mồm mím chặt muôn thuở, còn tù nhân rúm người, còng lưng làm việc,
ép sát vào tường, lún vào tường, muốn biến mất trong tường. Đôi khi có nhiều tù
nhân xuất hiện hoặc chạy đôn chạy đáo, xếp hàng hay hành quân, Hanna đứng trong
đám ấy và quát tháo ra lệnh, khuôn mặt quát tháo biến dạng kinh tởm, quất roi
ngựa thúc giục. Tôi nhìn thấy tháp chuông đổ ập lên khung mái và những tia lửa
bắn tung tóe lên, nghe thấy âm thanh tuyệt vọng của những người đàn bà. Tôi
nhìn thấy nhà thờ cháy rụi trong buổi sớm hôm sau.

Cạnh những hình ảnh
đó tôi thấy những hình ảnh khác. Hanna đi tất trong bếp, Hanna giữ ấm khăn bông
trước bồn tắm, Hanna váy tung bay trên xe đạp, Hanna trong phòng làm việc của
bố tôi, Hanna nhảy múa trước gương, Hanna ở trong bể bơi nhìn về phía tôi,
Hanna lắng nghe tôi, nói với tôi, cười với tôi, yêu tôi. Thật kinh khủng khi
những hình ảnh ấy bị xáo trộn lẫn nhau. Hanna yêu tôi với ánh mắt giá lạnh và
mồm mím chặt, Hanna yên lặng nghe tôi đọc truyện và xong rồi thì đập tay lên
tường, Hanna nói chuyện với tôi trong khi khuôn mặt biến dạng kinh tởm. Khủng
khiếp nhất là những giấc mơ mà trong đó Hanna rắn đanh, hống hách, tàn bạo kích
động nhục cảm của tôi, và chúng khiến tôi bừng tỉnh trong khát khao, tủi hổ và
căm giận. Và trong nỗi lo sợ: đó là tôi thật sao?

Tôi biết rằng những
hình ảnh trong tưởng tượng chỉ là những hình rập khuôn thảm hại, không phù hợp
với một Hanna như tôi từng biết và đang biết. Tuy thế, chúng chứa một sức mạnh
đủ nghiền nát những hình ảnh hồi ức về Hanna và hòa trộn với những hình ảnh của
trại tập trung mà tôi có trong đầu.

Bây giờ, khi nghĩ
về thời kỳ ấy tôi thấy nổi bật một điều là thật ra có quá ít cách nhìn, quá ít
hình ảnh thể hiện cuộc sống và cái chết ở các trại tập trung. Chúng ta biết
Auschwitz qua cánh cửa với hàng chữ bên trong, những phản gỗ nhiều tầng, đống
tóc và kính và va li, chúng ta biết Birkensen qua ngôi nhà có tháp cao ở cổng
vào, dãy nhà ngang, đường ray tàu hỏa xuyên qua, chúng ta biết Bergen-Belsen⁽¹⁷⁾
qua núi xác người mà quân đồng minh phát hiện và chụp ảnh hôm giải phóng trại.
Chúng ta đọc một vài lời thuật lại đã được công bố ngay sau chiến tranh và mãi
đến thập kỷ tám mươi mới được tái bản, giữa hai thời điểm ấy chúng không nằm
trong chương trình của các nhà xuất bản. Ngày nay có nhiều sách và phim đến nỗi
thế giới trại tập trung là một phần của thế giới tập thể tưởng tượng làm hoàn
thiện thế giới tập thể hiện hữu. Trong thế giới ấy có đủ chỗ cho trí tưởng
tượng, và từ khi có bộ phim nhiều tập Holocaust, phim truyện Sự
lựa chọn của Sophie và đặc biệt là Danh sánh Schindler, trí
tưởng tượng trở nên sống động trong thế giới ấy, không những chỉ được lĩnh hội
mà còn bổ sung và thêu dệt thêm. Hồi ấy trí tưởng tượng hầu như không sinh
động, nó cho rằng sự sinh động ấy không phù hợp với nỗi kinh hoàng mà thế giới
trại tập trung gây ra. Nó nhìn đi nhìn lại mấy bức tranh từ ảnh chụp của quân
đồng minh và hồi ức của tù nhân cho đến khi chúng đông cứng thành rập khuôn.

(17) Bergen-Belsen:
trại tập trung ở tỉnh Hannover (Đức).

14

Tôi quyết định phải
lên đường. Nếu tôi có điều kiện đứng dậy đi ngang ngay đến Auschwitz thì tôi
cũng làm. Nhưng cần mấy tuần lễ để xin thị thực nhập cảnh. Vì vậy tôi đến
Struthof⁽¹⁸⁾ ở Alsace là trại tập trung gần nhất. Tôi chưa bao giờ
nhìn thấy một trại tập trung. Tôi muốn để thực tại xóa đi những rập khuôn.

(18) Struthof: trại
tập trung ở Alsace (Pháp).

Tôi vẫy xe đi nhờ
và còn nhớ chuyến đi trên một chiếc xe tải mà người lái xe uống hết chai bia
này đến chai bia khác, nhớ đến một người lái chiếc Mercedes đi găng tay trắng.
Qua Strasbourg tôi gặp may, chiếc xe ấy đi về Schirmeck, một thành phố gần
Struthof.

Khi tôi kể cho
người lái xe đích đến cụ thể, ông im lặng. Tôi nhìn sang ông nhưng không nhận
ra trên nét mặt ông lý do gì khiến ông đang sôi nổi trò chuyện bỗng dưng im
bặt. Ông đã đứng tuổi, khuôn mặt gân guốc, thái dương trái có vết chàm hay vết
bỏng đỏ sẫm, tóc đen chải thành vệt và rẽ ngôi nghiêm chỉnh. Ông chăm chú quan
sát mặt đường.

Phía trước mặt là
những quả đồi của vùng đất trũng sắp chấm dứt. Chúng tôi đi qua những đồi nho,
tới một thung lũng rộng, hơi dốc lên. Bên phải và bên trái là cánh rừng pha tạp
bao phủ sườn đồi, thỉnh thoảng thấy một bãi khai thác đá, một nhà máy xây bằng
gạch mái nhấp nhô, một trại an dưỡng cũ kỹ, một biệt thự lớn với những tháp
nhọn nho nhỏ giữa những tán cây cao, đường tàu hỏa lúc bên phải, lúc bên trái
đường.

Sau đó ông lại nói
tiếp. Ông hỏi tại sao tôi đi thăm Struthof, tôi kể về phiên tòa và cách nhìn
hụt hẫng của tôi.

“À, thì ra anh muốn
hiểu tại sao con người có thể làm những chuyện kinh khủng như thế.” Giọng ông
nghe có chút gì mỉa mai. Nhưng có thể đó chỉ là pha âm hưởng của giọng nói và
tiếng địa phương. Trước khi tôi kịp trả lời ông đã nói tiếp: “Thật ra anh muốn
ngộ ra điều gì? Rằng người ta giết người vì đam mê, vì tình, hay vì căm ghét,
hay vì danh dự và phục thù, anh hiểu chứ?”

Tôi gật đầu.

“Anh cũng hiểu rằng
người ta giết người vì tiền bạc hay quyền lực? Rằng người ta giết người trong
chiến tranh hay trong cách mạng?”

Tôi gật đầu tiếp. “Nhưng...”

“Nhưng những người
ở trại tập trung không làm gì phương hại đến kẻ giết họ, anh định nói thế chứ
gì? Anh định nói là ở đó chẳng có lý do để căm ghét, và chẳng có chiến tranh?”

Tôi không muốn gật
đầu tiếp. Những gì ông ta nói thì đúng, nhưng cách ông nói ra thì không.

“Anh có lý, không
có chiến tranh và không có lý do để căm ghét. Nhưng tên đao phủ tuy không ghét
kẻ tử tội mà vẫn cứ hành quyết kẻ đó. Vì hắn bị ra lệnh chứ gì? Anh cho là hắn
hành động vì bị ra lệnh? Và anh cho rằng tôi đang nói về mệnh lệnh và sự tuân
thủ, về nhân viên trong trại bị ra lệnh và họ phải tuân lệnh?” Ông cười khinh
miệt. “Không, tôi không nói đến mệnh lệnh và sự tuân thủ. Đao phủ không tuân
thủ lệnh nào. Hắn làm công việc của hắn, không ghét những người hắn hành quyết,
không trả thù gì họ, không giết họ vì họ cản chân hắn hay đe dọa hoặc công kích
hắn. Hắn hoàn toàn dửng dưng trước họ, dửng dưng đến mức giết họ hay để họ sống
cũng như nhau.”

Ông chăm chú nhìn
tôi. “Không nhưng nữa à? Nói đi chứ, anh hãy nói là không
người nào được phép dửng dưng như vậy trước người khác. Anh không được học điều
đó à? Đoàn kết với tất cả những gì có nhân diện? Phẩm giá con người? Sùng kính
sự sống?”

Tôi tức tối và bất
lực. Tôi lục tìm một chữ, một câu khả dĩ phủi băng những gì ông ta vừa nói và
khiến ông ta câm miệng.

“Đã có lần,” ông
nói tiếp, “tôi xem một tấm ảnh chụp cảnh xử bắn người Do Thái ở Nga. Những
người Do Thái trần truồng đứng thành một hàng dài, có mấy người đứng cạnh mép
hố, sau họ là lính dùng súng bắn họ vào gáy. Vụ xảy ra ở một bãi khai thác đá,
phía trên đám người Do Thái và lính tráng là một viên sĩ quan ngồi trên bệ
vách, thả chân đung đưa và hút thuốc. Trông anh ta có vẻ ngán ngẩm, có thể vì
công việc không chóng vánh như anh ta muốn. Nhưng anh ta có gì đó hài lòng trên
nét mặt, thậm chí vui thích, có lẽ vì ít nhất thì công việc hôm nay đang tiến
hành và sắp hết ngày rồi. Anh ta không ghét người Do Thái. Anh ta không...”

“Đó là ông chứ gì?
Ông ngồi trên vách đá đó và...”

Ông ta dừng xe. Mặt
xám bệch, và vết chàm trên thái dương ửng đỏ. “Cút!”

Tôi xuống xe. Ông
ta quay xe sát sạt làm tôi phải nhảy vội sang bên. Tôi còn nghe tiếng xe ở mấy
khúc rẽ. Sau đó là tĩnh mịch.

Tôi đi theo đường
lên dốc. Không có xe nào vượt tôi, không xe nào đi ngược lại. Tôi nghe tiếng
chim, tiếng gió trong tán cây, đâu đó có tiếng suối chảy. Tôi thở khoan khoái.
Mười lăm phút sau tôi đến trại tập trung.

15

Mới đây tôi lại đến
Struthof vào một ngày đông trong trẻo và lạnh giá. Đi qua Schirmeck là rừng
ngập tuyết, phủ trắng cây cối và nền đất. Khuôn viên của trại tập trung là một
khoảnh đất thuôn dài trên nền đồi dốc xuống với tầm nhìn xa xuống vùng đất
trũng trắng xóa dưới ánh mặt trời. Những tháp canh hai, ba tầng và dãy lán quét
sơn xanh xám tương phản thân thiện trên tuyết. Dĩ nhiên, có cổng vào chăng mắt
cáo mang dòng chữ Struthof-Natzweiler và quanh trại là hai lớp
rào dây thép gai. Nhưng nền đất giữa những lán gỗ còn sót lại bị lấp dưới lớp
tuyết phủ lóng lánh, nơi ngày xưa các lán xây sít nhau, không nó gợi lại chút
gì về trại giam nữa. Có thể lẫn nó với sườn dốc trượt tuyết cho bọn trẻ con
đang nghỉ đông trong những lán gỗ thân thiện có cửa sổ chia ô ấm cúng, và người
ta sắp gọi chúng vào nhà uống ca cao nóng.

Trại giam đóng cửa.
Tôi dò dẫm đi lại trong tuyết và ướt cả chân. Có thể nhìn sâu vào khu trại và
nhớ lại hôm xưa, khi đến đây lần đầu, tôi đo bước chân dọc những bậc thang giữa
móng tường của những lán gỗ bị dỡ đi ra sao. Tôi cũng nhớ đến những lò thiêu
người mà ngày xưa người ta trưng bày trong lán, và trong một lán khác là các xà
lim. Tôi nhớ hồi đó đã cố gắng vô ích ra sao để mường tượng cụ thể ra cảnh trại
giam đầy tù nhân và lính gác cũng như nỗi khổ ải ở đó. Thật sự là tôi có cố
gắng ngắm nghía một lán gỗ, nhắm mắt lại và xếp những lán gỗ như thế sát vào
nhau trong tưởng tượng. Tôi lấy bước chân đo lán, dựa theo tờ hướng dẫn tham
quan để tính ra số lượng tù nhân và tưởng tượng ra cảnh chật ních. Tôi được
biết là những bậc thang giữa các lán được dùng làm nơi điểm danh và nghĩ ra
những tấm lưng sít cạnh nhau trên các bậc từ đầu trại đến cuối trại. Nhưng nhọc
công vô ích, và tôi thấy mình bất lực đến thảm hại và xấu hổ. Trên đường về tôi
thấy ở chân dốc một ngôi nhà nhỏ đối diện quán ăn, ghi là phòng hơi ngạt. Nhà
quét màu trắng, cửa ra vào và cửa sổ có viền khung sa thạch, có thể coi là kho
đựng rơm cỏ hay nhà ở của lao động cũng được. Ngôi nhà ấy cũng đóng, tôi nhớ là
ngày xưa đã vào bên trong rồi. Tôi dừng xe một lát để nhìn ra nhưng không tắt
động cơ, rồi lại đi tiếp.

Mới đầu tôi ngại đi
quanh co qua các làng xóm của vùng Alsace trên đường về nhà và tìm quán ăn.
Nhưng nỗi ngại ngần ấy không xuất phát từ linh cảm nào rõ rệt, mà do suy nghĩ,
sau khi đến xem một trại tập trung người ta phải có cảm xúc gì. Tôi tự nhận ra
điều đó, nhún vai và tìm thấy ở cuối dốc một quán ăn mang tên Cậu bé.
Từ chỗ ngồi, tôi có thể nhìn ra vùng đất trũng. Hanna vẫn gọi tôi là cậu bé.

Lần đầu đến xem
trại tập trung, tôi đi quanh quẩn cho đến giờ đóng cửa. Sau đó tôi ngồi xuống
bên đài kỷ niệm phía trên trại giam và nhìn xuống khu trại. Tôi thấy cực kỳ
trống trải trong lòng, tựa như khi đi xem tôi đã không tìm gì ngoài trại, mà
tìm ngay trong chính mình và nhận ra là trong tôi chẳng có gì.

Trời đã tối. Tôi
phải chờ một tiếng trước khi một chiếc xe tải không mui cho tôi leo lên sàn chở
hàng và đi đến ngôi làng gần đó. Tôi bỏ ý định vẫy xe đi nhờ về đến nhà trong
cùng ngày. Tôi kiếm được một phòng trọ rẻ ở quán ăn trong làng, gọi một lát
thịt mỏng dính với khoai tây và đỗ.

Ở bàn bên cạnh, bốn
người đàn ông ầm ĩ chơi bài. Cửa mở, một ông già nhỏ thó bước vào. Ông mặc quần
ngắn, có một chân gỗ. Ông gọi một cốc bia ở quầy. Ông quay lưng và cái sọ to
tướng hói trụi lại với bàn bên. Mấy người đang chơi đặt bài xuống, moi trong
gạt tàn mấy đầu mẩu thuốc và ném trúng ông. Ông già đứng bên quầy huơ tay sau
gáy như đuổi ruồi. Chủ quán đem bia lại. Không ai nói gì.

Tôi không nhịn
được, đứng dậy đi đến bàn bên. “Các ông thôi đi!” Tôi giận run. Đúng lúc đó ông
già nhảy lò cò lại gần, nghí ngoáy đùi rồi chợt cầm chiếc chân gỗ trong tay và
nện đánh rầm lên mặt bàn làm cốc chén và gạt tàn nhảy tưng rồi thả phịch người
xuống chiếc ghế trống vừa cười hinh hích với chiếc mồm móm, những người khác
cũng cười theo, tiếng cười ồn ã của hơi men. “Các ông thôi đi!” Họ cười và chỉ
tay vào tôi. “Các ông thôi đi!”

Buổi đêm gió thổi
như bão quanh nhà. Tôi không thấy lạnh, và tiếng gió hú, tiếng cành cây nghiến
và thỉnh thoảng tiếng cửa sổ đập cũng không to đến mức khiến tôi phải mất ngủ.
Nhưng trong lòng tôi xáo động càng lúc càng dữ, đến lúc tôi run khắp người. Tôi
kinh hãi, không phải vì đợi chuyện gì khủng khiếp xảy ra, mà vì thể trạng mình.
Tôi nằm đó, lắng nghe tiếng gió và thở phào khi thấy gió nhẹ và lặng dần, chỉ
sợ nó lại mạnh lên và không biết ngày mai làm sao thức dậy để vẫy xe đi nhờ về
nhà, tiếp tục học hành và tương lai có công việc, có vợ con.

Tôi vừa muốn thấu
hiểu vừa muốn lên án tội ác của Hanna. Nhưng nó quá ghê rợn. Nếu tôi cố thấu
hiểu tội ác ấy thì lại có cảm giác không thể lên án nó ở mức độ xứng đáng. Nếu
tôi lên án nó ở mức độ xứng đáng thì không có chỗ cho sự thấu hiểu. Nhưng đồng
thời tôi muốn hiểu Hanna; không hiểu cô sẽ đồng nghĩa với phản bội cô lần nữa.
Tôi không đến được hồi kết. Tôi muốn đương đầu với cả hai: thấu hiểu và lên án.
Nhưng cả hai đều bất thành. Ngày hôm sau lại là một ngày hè tuyệt đẹp. Vẫy được
xe ngay, vài tiếng sau tôi về đến nhà. Tôi đi qua thành phố, cứ như vắng mặt
lâu lắm; phố xá, nhà cửa và mọi người đều lạ. Nhưng thế giới xa lạ của trại tập
trung không vì thế mà nhích lại gần tôi hơn. Ấn tượng về Struthof hòa đồng vào
một vài hình ảnh của Auschwitz, Birkenau⁽¹⁹⁾ và Bergen-Belsen mà tôi
đã sẵn có, và đông cứng lại cùng chúng.

(19) Birkenau: tên
Đức của hạt Brzezinka thuộc Oswiecim, địa điểm trại tập trung Auschwitz II.