Chương 22

LẦN THỨ HAI TRỞ LẠI

♦

Quái thú, rồi cũng đến ngày hiện hình trở lại...

♦

Nhiều thứ xuống dốc

Khi Jobs thành lập công ty máy tính NeXT vào năm 1998 cũng
gây rất nhiều tiếng vang.

Nhưng năm tiếp theo, khi máy tính của NeXT chính thức xuất
hiện trên thị trường, những âm ba trước đó cũng lắng dần xuống. Khả năng mê hoặc,
hăm doạ và dẫn dắt báo chí của Jobs đến thời điểm này lại trở nên “lợi bất cập
hại”, xuất hiện hàng loạt những câu chuyện khủng hoảng của công ty. “NeXT không
có khả năng tương tác với những máy tính khác trong thời kỳ mà ngành công nghiệp
này đang tiến tới những hệ thống có khả năng thay thế” phóng viên Bart Ziegler
của AP đưa tin. “Chỉ một số ít phần mềm có thể chạy trên NeXT, nên rất khó thu
hút được khách hàng.” NeXT cố gắng tự định vị bản thân như người dẫn đầu trong
lĩnh vực mới, máy tính cá nhân dành cho những người muốn phát huy sức mạnh một
công cụ làm việc lẫn sự tương tác thân thiện với người dùng của một chiếc máy
tính cá nhân. Những khách hàng này thì lại đang chọn cho mình những sản phẩm của
công ty phát triển nhanh Sun Microsystems. Doanh thu của NeXT vào năm 1990 là
28 triệu đô-la; doanh thu của Sun năm đó là 2,5 tỷ đô-la. IBM từ bỏ thoả thuận
sử dụng phần mềm có bản quyền của NeXT, vì thế Jobs buộc lòng phải làm việc ngược
với bản chất của mình: Bất chấp niềm tin sâu sắc vào sự cần thiết phải tạo mối
liên hệ mật thiết giữa phần mềm và phần cứng, đến tháng Một năm 1992, ông đồng
ý cung cấp bản quyền hệ điều hành NeXTSTEP để sử dụng trên những máy tính khác.

Đã có một người lên tiếng bảo vệ Jobs, lạ lùng thay, người
đó chính là Jean-Louis Gassée, hai người đã từng có va chạm khủng khiếp khi
Jobs bị thay thế bởi Gassée, sau đó, chính ông này cũng bị “đá” ra khỏi công
ty. Gassée đã viết một bài báo ca ngợi tính sáng tạo trong các sản phẩm của
NeXT. “NeXT có thể không phải là Apple,” Gassée lập luận, “nhưng Steve vẫn là
Steve.” Vài ngày sau, vợ của ông nghe tiếng gõ cửa và chạy lên báo tin rằng
Jobs đang đợi dưới lầu. ông cảm ơn Gassée vì bài báo và mời ông tới tham dự sự
kiện mà Andy Grove của Intel cũng tham dự, ở đó Jobs sẽ công bố NeXTSTEP sẽ được
tích hợp vào nền tảng của IBM/lntel. “Tôi ngồi cạnh cha của Steve, Paul Jobs, một
người toát lên phẩm chất đáng kính,” Gassée nhớ lại. “ông ấy đã nuôi dạy một
người con lạ lùng, nhưng ông rất tự hào và hạnh phúc khi thấy cậu ấy đứng chung
sân khấu với Andy Grove.”

Một năm sau, Jobs không thể không triển khai một bước nữa tiếp
theo: Từ bỏ sản xuất phần cứng cùng lúc với phần mềm. Đây là một quyết định đau
đớn, cũng trùng khớp với thời điểm ông vừa từ bỏ sản xuất phần cứng ở Pixar. Đối
với Jobs, mọi phương diện của sản phẩm đều được ông quan tâm, nhưng phần cứng lại
là một niềm đam mê đặc biệt. Ông nhiệt huyết với những thiết kế tuyệt hảo, bị
ám ảnh về việc sản xuất của từng chi tiết, và dành nhiều giờ đồng hồ chỉ để ngắm
những chú rô-bốt tạo ra những chiếc máy hoàn hảo. Nhưng giờ đây ông phải cho đến
hơn một nửa số người làm nghỉ việc, bán nhà máy yêu quí của mình cho Canon (mà
sau này được bán đấu giá cho một công ty nội thất vớ vẩn), và tự hài lòng bản
thân với một công ty chỉ chuyên đi cung cấp hệ điều hành có bản quyền cho những
nhà sản xuất ra những chiếc máy chán ngắt.

Đến giữa những năm 1990, Jobs đã tìm thấy niềm vui trong cuộc
sống gia đình mới và và tận hưởng chiến thắng vang dội trong lĩnh vực kinh
doanh điện ảnh, nhưng ông thất vọng biết mấy về ngành công nghiệp máy tính cá
nhân. “Hầu như chẳng còn chút sáng tạo nào nữa,” ông nói với Gary Wolf của tờ
Wired vào cuối năm 1995. “Microsoft thống trị từng đổi mới dù nhỏ nhất. Apple
đã bại trận. Thị trường máy tính để bàn đã bước vào thời kì đen tối.” Trong một
cuộc phỏng vấn với Tony Perkin và các biên tập viên của tờ Red Herring, ông
cũng bộc lộ sự rầu rĩ. Đầu tiên ông phô bày phần “Steve xấu Xa” trong cá tính của
mình. Sau khi Perkin và các đồng nghiệp vừa đến không bao lâu, Jobs lẻn ra khỏi
nhà từ cửa hậu để “đi dạo một chút”, và 45 phút sau mới chịu quay trở lại. Khi
nhiếp ảnh gia của tạp chí bắt đầu chụp hình, bất chợt ông quay ra mỉa chế nhạo
cô và bắt cô dừng lại. Sau này Perkins nhận xét “Giảo quyệt, ích kỷ bản vị, thô
lỗ cục cằn, chúng tôi không thể hình dung nổi cái động cơ nào phía sau sự điên
khùng của ông ta.” Cuối cùng, khi ông đã yên vị để trả lời phỏng vấn, ông đã
nói từng mong đợi các trang web có thể làm điều gì đó dù nhỏ nhất để chống lại
sự thống trị của Microsoft. “Windows đã thắng,” ông nói. “Nó đánh bại Mac, tệ hại
hơn, nó đánh thắng cả UNIX, đánh bại cả OS/2. Một sản phẩm hạ đẳng đã thắng.”

Apple xuống dốc

Vài năm sau khi Jobs bị hất cẳng, Apple tiếp tục vận hành
băng băng do kiếm được lợi nhuận cao dựa vào vị thế thống trị thị trường sản xuất
máy tính hiện thời. Choáng ngợp với cảm giác như một thiên tài, vào năm 1987,
John Sculley đã đưa ra một loạt những tuyên bố mà ngày nay nhắc lại nghe hơi
ngượng ngùng. Jobs đã từng muốn Apple “trở thành một công ty sản xuất hàng tiêu
dùng tuyệt vời,” Sculley viết. “Đây là một kế hoạch trên cung trăng... Apple
không bao giờ có thể trở thành một công ty sản xuất hàng tiêu dùng hàng loạt...
Chúng ta không thể bẻ cong thực tế để theo đuổi giấc mơ thay đổi thế giới...
Công nghệ cao không thể được thiết kế và bán như một món hàng tiêu dùng bình
dân được.”

Jobs thất kinh, ông trở nên giận dữ và khinh bỉ khi Sculley
chính là người khiến Apple dần đánh mất vị thế và thị phần trên thị trường vào
những năm đầu 1990. “Sculley đã huỷ hoại Apple bằng việc mang về những con người
thối nát và những giá trị thối nát,” Jobs sau này đã đau xót nói như vậy. “Họ
chỉ quan tâm tới việc kiếm tiền - chủ yếu là cho bản thân họ, và sau đó là cho
Apple - hơn là tạo ra những sản phẩm tuyệt vời.” Ông cảm thấy rõ việc Sculley mải
chạy theo lợi nhuận mà không chú tâm đến chuyện chiếm thêm thị phần. “Macintosh
thua Microsoft bởi vì Sculley chỉ chăm chú đến việc vắt kiệt lợi nhuận hơn là
phát triển sản phẩm và làm cho nó trở nên tốt hơn.” Hậu quả là, lợi nhuận cũng
vì thế mà dần biến mất.

Microsoft phải mất vài năm để đạt được biểu đồ lượng người
dùng như Macintosh, nhưng đến năm 1990, họ đã cho ra Windows 3.0, mở đầu cho
công cuộc chiếm lĩnh vị trí thống trị trên thị trường máy tính. Windows 95, ra
mắt năm 1995 trở thành hệ điều hành thành công nhất từ trước tới này, và doanh
số bán hàng của Macintosh bắt đầu sụp đổ. “Microsoft chỉ đơn giản là bắt chước
những gì mà người khác đã làm,” sau này Jobs đã nói như vậy. “Apple xứng đáng
có được vị trí ấy.

Sau khi tôi ra đi, nó không hề phát minh ra cái gì mới. Mac
thì rất khó nâng cấp. Nên nó trở thành mục tiêu dễ ngoạm của Microsoft.”

Sự thất vọng đối với Apple càng thể hiện rõ khi ông đến nói
chuyện cho câu lạc bộ Trường Kinh doanh Stanford ở nhà một sinh viên, anh này đề
nghị ông ký tặng vào chiếc bàn phím Macintosh. Jobs đồng ý với điều kiện ông có
thể cậy bỏ những phím mới được lắp thêm vào bàn phím của Mac sau khi ông ra đi.
ông lấy chìa khoá ô tô và nậy phím mũi tên lên, đó là những phím trước đây ông
từng cấm chỉ, cũng như các phim ở hàng trên như F1, F2, F3... những phím chức
năng. “Đã có lúc tôi đang thay đổi thế giới một bàn phím,” ông ngây mặt và nói.
Sau đó ông ký tên vào cái bàn phím nham nhở.

Trong kì nghỉ Giáng sinh năm 1995 ở làng Kona, Hawaii, Jobs
đi dạo trên bờ biển với người bạn thân Larry Ellison, vị chủ tịch lâu năm của
Oracle. Họ bàn luận về việc thu mua cổ phiếu của Apple và hồi phục vị trí đứng
đầu cho Jobs. Ellison nói ông có thể đóng góp tài chính 3 tỷ đô-la: “Tôi sẽ mua
lại Apple, anh sẽ có 25% cổ phiếu và ngay lập tức trở thành CEO, và chúng ta có
thể khôi phục lại thời hoàng kim của nó.” Nhưng Jobs kịch liệt phản đối. “Tôi
cho rằng mình không phải loại người đâm thọc như thế,” ông giải thích. “Nếu họ
đề nghị tôi trở lại, mọi chuyện sẽ rất khác.”

Đến năm 1996, thị phần của Apple trên thị trường đã giảm xuống
còn 4% so với mức cao 16% vào cuối những năm 1980. Michael Spindler, vị giám đốc
chi nhánh Apple ở châu u, người gốc Đức lên thay thế vị trí CEO của Sculley vào
năm 1993, đã cố gắng bán công ty cho Sun, IBM và Hewlett-Packard. Không thành
công, ông ta bị sa thải vào tháng Hai năm 1996 và thay thế bằng Gil Amelio, một
kĩ sư nghiên cứu từng là CEO của Viện BẤn dẫn Quốc gia Mỹ.

1996

Trong năm đầu tiên, công ty mất 1 tỷ đô-la và giá cổ phiếu,
đã từng ở mức giá 70 đô-la vào năm 1991 đã tụt xuống còn 14 đô-la, trong khi thời
điểm này bong bóng công nghệ vẫn còn đang đẩy giá của những cổ phiếu khác lên
cao.

Amelio không phải là người hâm mộ Jobs. Họ gặp nhau lần đầu
vào năm 1994, ngay sau khi Amelio được bầu vào hội đồng quản trị Apple. Jobs gọi
điện cho ông ta và thông báo, “Tôi muốn ghé thăm và gặp anh.” Amelio mời ông
qua văn phòng của mình ở Viện Bán dẫn Quốc gia, và sau này, ông kể lại rằng đã
nhìn thấy Jobs qua cửa kính phòng làm việc khi Jobs đến. ông ấy trông “giống một
võ sĩ quyền anh, hung hăng những cũng rất mực thanh tao, hoặc như một con mèo rừng
duyên dáng đang sẵn sàng nhảy lên vồ mồi.” Sau vài phút chuyện trò - lâu hơn những
cuộc nhập đề thông thường của Jobs - ông đột ngột nói ra lý do của cuộc viếng
thăm, ông muốn Amelio giúp đỡ mình trở lại làm CEO Apple. “Chỉ có một người có
thể tập hợp đám tàn quân của Apple,” Jobs nói, “người duy nhất có thể thu xếp lại
công ty.” Thời kỳ đỉnh cao của Macintosh đã qua rồi, Jobs lập luận, và giờ là
lúc Apple phải tạo ra một cái gì đó mới, hay đơn giản là một sự đổi mới.

“Nếu như Mac chết thì cái gì sẽ thay thế cho nó đây?” Amelio
hỏi. Câu trả lời của Jobs không gây được ấn tượng với Amelio. “Dường như Steve
không có câu trả lời rõ ràng,” sau này Amelio kể lại. “Có vẻ như ông ấy vừa nói
đùa.” Amelio cảm thấy mình đang được chứng kiến hiện thực cay đắng của Jobs và
cảm thấy may mắn vì không thuộc về hiện thực ấy. Không khách sáo, ông mời Jobs
ra khỏi văn phòng của mình.

Nhưng đến mùa hè năm 1996, Amelio nhận thấy ông ta mắc phải
một vấn đề nghiêm trọng.

Apple đang bị mắc kẹt giữa hi vọng tạo ra một hệ điều hành mới,
gọi là Copland, nhưng Amelio cũng sớm nhận ra sau khi trở thành CEO đó là Apple
đang ngập trong một đống những vấn đề lùm xùm, trong đó không thể đáp ứng được
yêu cầu phải có một mạng lưới và bảo mật tốt hơn, cũng như không thể sẵn sàng
ra mắt vào năm 1997 như kế hoạch, ông công khai hứa hẹn sẽ sớm tìm ra một
phương án thay thế. Nhưng vấn đề là ông ta chẳng có giải pháp nào.

Vậy là Apple cần có một đối tác có thể cung cấp một hệ điều
hành ổn định, một ứng cử viên là UNIX-like và phải có một một ứng dụng theo định
hướng nhiều lớp. (Có một công ty rõ ràng có thể cung cấp một phần mềm như thế -
NeXT - nhưng cũng phải mất một khoảng thời gian thì Apple mới để ý đến phương
án đấy).

Đầu tiên Apple định kết hợp với một công ty do Jean-Louis
Gassée thành lập, tên là Be.

Gassée đã bắt đầu đàm phán thoả thuận bán Be cho Apple,
nhưng đến tháng Tám năm 1996, ông đòi hỏi quá mức với Amelio ở Hawaii, ông muốn
mang nhóm 50 người của mình đến Apple, và đòi hỏi 15% cổ phần của công ty, trị
giá khoảng 500 triệu đô-la. Amelio choáng váng. Apple định giá Be khoảng 50 triệu
đô-la. Sau vài lần mặc cả qua lại, Gassée chỉ chấp nhận quay trở lại đàm phán nếu
giá đề nghị từ 275 triệu đô-la trở lên. Ông nghĩ rằng Apple chẳng có lựa chọn
nào khác.

Trở lại với Amelio, Gassée nói: “Tôi đã đánh đổi tất cả để
có nó, và tôi sẽ vắt kiệt nó cho đến tận cùng thì thôi.” Điều này không làm
Amelio hài lòng.

Giám đốc công nghệ của Apple, Ellen Hancock đưa ra phương án
mua phần mềm UNIX trên nền tảng Solaris của Sun, cho dù phần mềm này không có
giao diện tương tác người dùng thân thiện lắm. Amelio bắt đầu nảy sinh ý nghĩ sử
dụng phần mềm Microsoft Windows NT, nhưng phải sắp đặt lại một chút giao diện
cho phù hợp với vẻ ngoài và cảm giác của một máy Mac, mà vẫn tương thích người
dùng của Windows.

Bill Gates rất hào hứng với ý tưởng này và bắt đầu gọi điện
thoại riêng cho Amelio.

Tất nhiên, vẫn còn một phương án nữa. Hai năm trước đó, cây
viết chuyên mục của tạp chí Macworld (đồng thời là cựu kĩ sư phần mềm) Guy
Kawasaki cho đăng một bài báo châm biếm lấy ý tưởng Apple mua lại NeXT và đưa
Jobs trở lại làm CEO. Trong đó có đoạn Mike Markkula “nhại” lại lời của Jobs
khi hỏi, “Anh muốn dành cả phần đời còn lại để bán thứ UNIX bọc đường này, hay
muốn thay đổi thế giới?” Jobs trả lời, “Bởi vì giờ đây tôi đã là một người cha,
tôi cần một nguồn thu nhập ổn định.” Bài báo còn nhận xét rằng “với kinh nghiệm
của ông ấy ở NeXT, ông ta được kì vọng sẽ biết khiêm nhường hơn khi trở lại
Apple.” Bài báo cũng trích lời của Bill Gates nói giờ sẽ chẳng có sáng tạo nào
của Jobs để Microsoft có thể sao chép nữa. Tất cả mọi thứ chỉ là đùa cợt, tất
nhiên. Nhưng thực tế theo cách nào đó cũng phản ánh đúng như câu chuyện trào
phúng.

Tiến về Cupertino

“Có ai đủ thân với Steve để gọi điện thoại nói với ông ta
chuyện này không?” Amelio hỏi nhân viên của mình. Bởi vì cuộc chạm trán giữa
hai người cách đây hai năm đã kết thúc một cách tệ hại, nên Amelio không muốn
là người gọi điện cho Jobs trước. Nhưng hoá ra là ông không cần phải làm như vậy.
Vù một cái, Apple cũng đã nhận được tin đáp lại từ NeXT. Một nhân viên tiếp thị
bậc trung ở NeXT, Garrett Rice đã nhấc điện thoại lên, và chẳng cần tham khảo
Jobs, cô gọi thẳng đến cho Ellen Hancock để xem hai bên có hứng thú xem xét phần
mềm này hay không. Cô cử một người đến gặp ông.

Đến lễ Tạ ơn năm 1996, hai công ty đã bắt đầu những cuộc
trao đổi ở tầm trung, và Jobs đã nhấc điện thoại lên gọi trực tiếp cho Amelio.
“Tôi đang trên đường sang Nhật Bản, nhưng một tuần nữa tôi sẽ trở về và tôi muốn
gặp anh ngay khi tôi trở lại,” ông nói. “Đừng đưa ra quyết định nào cho đến khi
chúng ta gặp nhau.” Amelio, bất chấp lần gặp gỡ trước đó với Jobs, cảm thấy vui
mừng khi nghe tin từ Jobs và mở ra khả năng làm việc với nhau. “Đối với tôi, cú
gọi của Steve giống như thứ rượu vang ngon nhất mà tôi từng được nếm,” ông nhớ
lại. Ông quyết định chắc chắn mình sẽ không thoả thuận gì với Be hoặc bất cứ ai
khác trước khi họ gặp nhau.

Đối với Jobs, cuộc chiến chống lại Be vừa mang tính công việc,
vừa mang tính cá nhân.

NeXT đang xuống dốc và kì vọng được Apple mua lại trở thành
con đường hồi sinh. Thêm nữa, Jobs vẫn giữ trong lòng mối hận đôi khi bùng
cháy, và Gassée là một trong số những người gần đứng đầu danh sách, bất chấp sự
thực là họ đã gần như làm lành khi Jobs ở NeXT. “Gasseé là một trong số ít những
người mà trong đời mình tôi có thể nói là thực sự xấu xa,” Jobs sau này nhấn mạnh,
một cách thiếu công bằng. “Hắn đã "đâm lén" tôi hòi năm 1985.”
Sculley, theo đánh giá của Jobs, là ít ra cũng quân tử hơn khi tấn công trực diện.