Phần
X

Chương
- 25 -

Ngày hai mươi lăm tháng Tám, trước
trận Borodino một hôm, người quản lĩnh hoàng cung của hoàng đế Pháp là ông De
Boxe và đại tá Favie, người thứ nhất từ Paris đến hành dinh của Napoléon và
Valuyevo, người thứ hai ở Madris đến. Mặc triều phục xong, ông De Boxe sai
người mang đi trước một cái hòm mà ông được lệnh mang đến cho hoàng đế và bước
vào gian phòng thứ nhất trong doanh tướng của Napoléon. Ông đứng đấy nói chuyện
với những viên sĩ quan phụ tá đang đứng xung quanh ông, và loay hoay mở cái
hòm.

Favie dừng lại ở trước lối vào
trường, nói chuyện với những viên tướng quen thuộc.

Hoàng đế Napoléon vẫn chưa ra khỏi
phòng ngủ, ông ta tắm rửa đã sắp xong. Ông ta thở phì phì và ho khe khẽ, khi
thì giơ cái lưng mập mạp, khi thì ưỡn cái ngực đẫy đà và lông lá ra cho người
hầu phòng lấy bàn chải chà xát. Một người hầu phòng khác lấy ngón tay bịt miệng
lọ rảy nước hoa lên cái thân hình chau chuốt của hoàng đế, vẻ mặt như muốn nói
rằng chỉ một mình y mới biết nên rảy nước hoa ở đâu và rảy chừng nào. Mớ tóc
ngắn của Napoléon ướt đẫm và dính bết lên trán. Nhưng bộ mặt của ông, tuy béo
phị và vàng bủng, vẫn biểu lộ sự thoả mãn về thể xác: "Cứ xát mạnh vào, cứ
xát nữa đi!". Ông thu người lại vừa giơ lưng ra vừa nói với người hầu
phòng đang kỳ cọ. Một viên sĩ quan phụ tá bước vào phòng ngủ để báo cáo với
hoàng đế về số lượng tù binh đã bắt được trong trận chiến đấu hôm qua; sau khi
đã làm xong nhiệm vụ, y vẫn đứng ở cửa để đợi lệnh đi ra: Napoléon vẫn không
ngẩng đầu lên, cau mày, gườm viên sĩ quan phụ tá.

- Không bắt tù binh. - Ông lặp lại
lời nói của viên sĩ quan phụ tá - Chúng cố tình nộp mạng. Như thế quân đội Nga
lại càng chết. - Ông nói. - Cứ xát, xát mạnh vào!

Ông vừa nói vừa cong lưng lại và giơ
đôi vai béo mập ra:

- Được, bảo ông De Boxe vào đây và
cả ông Favie nữa! - Ông ta gật đầu nói với viên sĩ quan phụ tá.

- Xin tuân lệnh! - Nói đoạn viên sĩ
quan phụ tá đi khuất ra sau cửa phòng.

Hai người hầu phòng vội vàng mặc áo
cho hoàng thượng, và sau khi mặc bộ quân phục cận vệ màu lam, ông bước những
bước nhanh nhẹn, rắn rỏi ra phòng khách.

Trong khi đó Boxe đang loay hoay lo
xếp đặt tặng phẩm của hoàng hậu trên hai chiếc ghế để ngay trước chỗ hoàng đế
đi vào. Nhưng hoàng đế mặc áo quá nhanh và bước ra một cách đột ngột nên ông
chưa kịp chuẩn bị xong món quà bất ngờ.

Napoléon nhận thấy ngay họ đang làm
gì và đoán biết họ sửa soạn chưa xong. Ông không muốn làm cho họ cụt hứng. Ông
giả vờ không nhìn thấy Boxe và gọi Favie lại. Napoléon cau mày nghiêm nghị, im
lặng lắng nghe Favie báo cáo về tinh thần anh dũng hy sinh của quân đội mình
đang chiến đấu ở Xalamanca, ở đầu bên kia của châu Âu, với một ý nghĩ duy nhất
là làm sao cho xứng đáng với vị hoàng đế của họ, cũng như chỉ có một mối lo sợ
duy nhất là sợ người không hài lòng. Kết quả của trận chiến đấu không được may
mắn(1). Trong khi nghe Favie báo cáo, Napoléon đưa ra những lời nhận xét châm
biếm tựa hồ như muốn nói rằng khi ông vắng mặt thì sự việc không thể khác thế
được.

(1)
Đây nói đến việc quân Pháp bị Wellington đánh bại ở Tây Ban Nha ngày 20-7-1812.

- Ta sẽ cứu vãn tình trạng này ở
Moskva. - Napoléon nói. - Thôi chào ông! - Ông nói thêm, đoạn gọi De Boxe lại.

Lúc này De Boxe đã chuẩn bị xong món
quà bất ngờ: và sau khi đã đặt lên ghế một vật gì không rõ, ông phủ một tấm màn
lên trên. De Boxe khom lưng cúi chào theo kiểu triều thần nước Pháp mà chỉ có
bọn tôi tớ thâm niên của dòng họ Bourbon mới có thể làm được, đoạn đến gần đưa
ra một phong bì.

Napoléon vui vẻ quay về phía De Boxe
và véo tai ông ta một cái.

- Ông đã gấp gáp đến đây, ta rất hài
lòng. Thế nào, Paris nói gì? - Napoléon nói, vẻ mặt nghiêm khắc hồi nãy bỗng
nhiên nhường chỗ cho một vẻ hết sức dịu dàng.

- Tâu bệ hạ tất cả Paris đều mong
nhớ bệ hạ! - De Boxe trả lời một cách đúng khuôn phép.

Nhưng mặc dầu Napoléon biết rằng De
Boxe tất phải nói câu đó hay một câu gì tương tự, mặc dầu trong những lúc tinh
thần minh mẫn ông biết rằng đó không phải là sự thật, nhưng ông vẫn thích nghe
De Boxe nói câu ấy. Ông lại ban cho De Boxe một cái véo tai.

- Tôi rất tiếc đã bắt ông phải đi
một đoạn đường dài như vậy!

- Tâu bệ hạ trên đường đi tôi đã tin
rằng ít nhất cũng được gặp bệ hạ ở trước cửa thành Moskva! - De Boxe nói.

Napoléon mỉm cười, lơ đãng ngẩng đầu
lên nhìn sang bên phải. Một sĩ quan phụ tá cầm một hộp thuốc lấ bàng vàng lướt
đến đưa cho ông ta. Napoléon cầm lấy cái hộp thuốc lá mở nắp đưa lên sát mũi và
nói:

- Ông gặp may đấy, ông thích đi du
lịch thì trong ba ngày nữa ông sẽ thấy Moskva. Chắc ông không ngờ sẽ được thăm
chốn kinh đô Á châu ấy. Ông sẽ đi một chuyến viễn du thú vị.

De Boxe cúi mình xuống cảm tạ hoàng
đế đã chú ý đến cái sở thích du lịch của mình (mãi đến nay ông ta mới biết mình
có cái sở thích ấy).

- A! Cái gì đây? - Napoléon nói khi
nhận thấy tất cả các triều thần đều nhìn chăm chú vào một vật gì phủ dưới một
lớp vải mỏng.

De Boxe, với những động tác khéo léo
của một triều thần quay nửa vòng bước lui hai bước mà vẫn không xoay lưng lại,
đồng thời cất miếng vải mỏng nói:

- Quà của hoàng hậu gửi tặng hoàng
đế.

Đây là chân dung của đứa con trai
của Napoléon và của công chúa nước Áo, mà không hiểu tại sao mọi người đều gọi
là quốc vương La Mã, bức tranh do Zera vẽ, màu sắc rất sặc sỡ.

- Cậu bé xinh xắn, tóc quăn này, với
cái nhìn giống như cái nhìn của Jesus trong bức tranh Đức Bà Xicxtin (2) đang
chơi biboke(3). Quả cầu biểu trưng trái đất, và cái gậy nhỏ cậu bé cầm ở tay
bên kia biểu trưng cây quyền trượng.

(2)Tranh
của Raphael vẽ cho nhà thờ Xicxtin. (La Mã)

(3)
biboke (trò chơi): người chơi cắm một cái gậy nhỏ cố đâm xuyên qua một quả cầu
bằng gỗ có khoan lỗ thả từ trên rơi xuống.

Mặc dầu người ta không hiểu thật rõ
nhà hội hoạ muốn thể hiện cái gì đây khi ông ta vẽ cậu bé gọi là quốc vương La
Mã cầm một cái gậy thọc qua quả địa cầu, nhưng đối với Napoléon cũng như đối
với tất cả những người đã xem bức tranh này ở Paris thì lối biểu trưng này lại
rất rễ hiểu và thú vị.

Quốc vương La Mã - Napoléon nói, tay
làm một cử chỉ đẹp mắt trỏ vào bức tranh. - Đẹp quá!

Với cái khả năng đặc biệt của người
Ý là có thể thay đổi vẻ mặt theo ý muốn, Napoléon đến trước bức tranh, làm ra
vẻ trầm ngâm và cảm động. Ông ta cảm thấy những điều ông ta đang nói và làm
trong lúc này là những sự kiện lịch sử! Ông cám thấy rằng việc thích hợp nhất
hiện nay ông ta có thể làm là phải biểu lộ một tình cảm yêu thương hết sức giản
dị của một người cha để làm nổi bật sự vĩ đại của mình đã cho phép đứa con trai
lấy quả địa cầu làm đồ chơi… Mắt ông mờ dịu đi, ông tiến lên một bước, liếc
nhìn một chiếc ghế (người ta lập tức đẩy chiếc ghế đến) rồi ông ngồi xuống trước
bức chân dung. Đoạn ông khoát tay một cái, và mọi người rón rén lui ra để cho
bậc vĩ nhân ngồi một mình với những cảm nghĩ riêng tư của mình.

Sau khi đã ngồi một lát và lấy tay
sờ lên những chỗ sơn nổi xù xì trên bức tranh (bản thân ông cũng không biết sờ
như thế để làm gì), ông đứng dậy rồi gọi De Boxe và viên sĩ quan trực nhật vào.

Ông ra lệnh đưa bức tranh ra đặt
trước trướng để cho đội cận vệ lão thành lúc bấy giờ đang đứng cạnh đấy, được
hưởng cái diễm phúc nhìn thấy quốc vương La Mã, con trai và người thừa kế của
hoàng đế mà họ tôn sùng.

- Hoàng đế vạn tuế! Quốc vương La Mã
vạn tuế! Hoàng đế vạn tuế! - Những tiếng reo hò say sưa vang lên.

Sau bữa ăn sáng, trước mặt De Boxe,
Napoléon ứng khẩu đọc cho thư ký viết bản nhật lệnh gửi quân đội.

- Ngắn gọn mà cương quyết. -
Napoléon nói khi đọc lại bản nhật lệnh đã viết một hơi không sửa một chữ. Bản
nhật lệnh ấy như sau:

"Hỡi các chiến sĩ. Đây là trận
chiến đấu mà các người mong mỏi bấy lâu. Chiến thắng tuỳ thuộc vào các ngươi.
Nó cần thiết cho chúng ta; nó sẽ đem lại cho chúng ta tất cả những gì mà chúng
ta cần, những nơi trú quân ấm áp, và chúng ta mau chóng được trở về tổ quốc.
Các ngươi hãy hành động như đã hành động ở Austerlix, Fridland, Vitebxk và
Smolensk. Phải làm cho hậu thế muôn đời về sAusterlix hãnh diện nhắc lại những
thắng lợi của các ngươi trong ngày hôm nay. Phải làm sao cho người ta nói về
mỗi người đã tham gia trận chiến đấu vĩ đại dưới chân thành Moskva!"

- Dưới chân thành Moskva! - Napoléon
nhắc lại, đoạn mời De Boxo, con người thích du lịch, cùng đi dạo chơi với ông
và bước ra khỏi trướng đến cạnh mấy con ngựa đã đóng yên.

- Bệ hạ quá thương kẻ hạ thần! - De
Boxo nói khi được hoàng đế mời đi theo: ông ta muốn ngủ, ông ta lại không biết
cưỡi ngựa.

Nhưng Napoléon đã gật đầu với nhà du
lịch và Boxe đành phải đi theo. Khi Napoléon ra khỏi trướng, những tiếng reo hò
của toán lính cận vệ trước bức chân dung của hoàng tử nhiệt liệt. Napoléon cau
mày nói:

- Cất bức tranh đi. - và với một cử
chỉ duyên dáng, đẹp mắt, ông chỉ vào bức chân dung. - Nó còn ít tuổi quá, chưa
nên thấy cảnh chiến trường.

Boxe nhắm mắt, cúi đầu và thở ra một
tiếng rõ dài chứng tỏ rằng mình biết đánh giá và thấu hiểu những lời nói của
hoàng đế.

Phần
X

Chương
- 26 -

Suốt ngày hai mươi lăm tháng Tám hôm
ấy, theo lời các sử gia của Napoléon, ông ta cưỡi ngựa đi quan sát trận địa,
thảo luận về những kế hoạch do các thống chế đệ trình và thân hành ra mệnh lệnh
cho các tướng.

Chiến tuyến đầu tiên của quân đội
Nga chạy dọc theo con sông Kolotsa đã bị phá vỡ, và một bộ phận của chiến tuyến
này, tức là cánh trái, bị kéo lui về phíá sau vì cứ điểm Sevardino đã bị chiếm
ngày hai mươi lăm tháng tám. Bộ phận này của chiến tuyến không có công sự,
không được con sông yểm hộ, trước mặt nó chỉ có một khoảng đất trống và bằng
phẳng. Một điều hiển nhiên đối với mọi người bất luận có là quân nhân hay
không, là thế nào quân Pháp cũng phải tấn công vào bộ phận này của chiến tuyến.
Hình như không cần phải suy nghĩ nhiều mới hiểu được điều này, không cần hoàng
đế và các vị thống chế phải lo lắng, phải đi về nhiều như vậy và càng không cần
phải có một bản lĩnh đặc biệt cao cường mà người ta gọi là thiên tài, như thiên
hạ thường gán cho Napoléon nhưng các sử gia về sau kể lại biến cố này, những
người lúc bấy giờ ở xung quanh Napoléon và bản thân ông ta, thì lại nghĩ khác.

Napoléon cưỡi ngựa đi trên trận địa
đưa mắt nhìn lại địa, hình, trầm ngâm suy nghĩ, gật đầu tỏ ý tán thành hay ngờ
vực, không nói cho các tướng biết quá trình suy nghĩ sâu sắc đã chỉ đạo những
quyết định của ông, mà chỉ đưa ra những kết luận cuối cùng dưới hình thức những
mệnh lệnh. Sau khi nghe Davu bây giờ là quận công Ekmuyn, bàn là cần phải bao
vây cánh trái quân Nga, Napoléon bảo không nên làm như vậy, nhưng cũng không
cắt nghĩa tại sao lại không nên như vậy khi nghe tướng công Compăng (ông ta có
nhiệm vụ tấn công vào các công sự hình mũi tên) đề nghị cho sư đoàn của mình đi
xuyên qua rừng, Napoléon tán thành, mặc dù thống chế Ney, bây giờ gọi là quận
công Elkhingen, đã dám có ý kiến rằng cuộc hành quân qua rừng có thể nguy htểm
và làm cho sư đoàn bị tan rã.

Sau khi đã quan sát trận địa trước
mặt cứ điểm Sevardino, Napoléon im lặng suy nghĩ một lát rồi chỉ những nơi mà
ngày mai cần phải đặt hai đội pháo bắn vào các công sự và những nơi cần phải bố
trí đã pháo ở bên cạnh. Sau khi ra những mệnh lệnh này và thêm mấy mệnh lệnh
khác nữa, ông quay trở về doanh trường và đọc cho sĩ quan hành dinh viết bản kế
hoạch tác chiến.

Bản kế hoạch đã được các sử gia Pháp
nói đến một cách hân hoan và những sử gia khác nói đến với một lòng sùng kính
sâu sắc ấy như sau:

"Từ tảng sáng, hai đội pháo
mới đã được bố trí từ lúc ban đêm trên cánh đồng do công tước Ekmuyl chiếm giữ
sẽ bắt đầu nã súng vào hai đội pháo đối diện của quân địch.

Đồng thời, tướng Pernetly chỉ huy
pháo binh của quân đoàn thứ nhất với ba mươi khẩu pháo của sư đoàn Compăng và
tất cả những khẩu lựu pháo của sư đoàn Dexer và Friăng sẽ tiến về phía trước và
nã tạc đạn vào pháo của địch.

Như thế quân địch sẽ phải chống lại
với:

Hai
mươi bốn khẩu của đội pháo binh cận vệ.

Ba
mươi khẩu của sư đoàn Compăng

Tám
khẩu của các sư đoàn Friăng và Dexxe.

Tổng
cộng sáu mươi hai khẩu.

Tướng Fuse tư lệnh pháo binh của
quân đoàn thứ ba sẽ bố trí tất cả những khẩu lựu pháo của quân đoàn thứ ba và
thứ tư, cả thảy có mười sáu khẩu xung quanh đội pháo nhằm đánh vào đồn luỹ bên
trái, như thế là tổng cộng có bốn mươi khẩu pháo bắn vào trận địa pháo này.

Tướng Xobie cần phải sẵn sàng hễ khi
có lệnh là chuyển ngay tất cả những khẩu lựu pháo của đội pháo binh cận vệ công
kích vào cứ điểm này hay cứ điểm khác của địch.

Trong khi pháo kích, công tước
Ponyatovxki sẽ tiến về phía làng, xuyên qua rừng vây bọc trận địa của địch.

Tướng Compăng sẽ đem quân ra rừng để
chiếm lấy công sự đầu tiên. Trong khi khởi chiến theo cách thức nói trên, sẽ
căn cứ vào những hành động của quân địch để ra mệnh lệnh.

Pháo ở sườn trái sẽ khai hoả khi
nghe tiếng pháo nã vào cánh phải. Sư đoàn xạ thủ của Morăng và sư đoàn của phó
vương sẽ khai hoả dữ dội khi thấy cuộc tấn công vào cánh phải đã bắt đầu.

Phó vương sẽ chiếm làng và vượt qua
sông, qua ba cái cầu, đến một cao điểm cùng với các sư đoàn của Morăng và
Zerar, dưới quyền chỉ huy của phó vương những sư đoàn này sẽ tấn công vào hoả
điểm biệt lập của địch và làm thành một tuyến với những đạo quân khác của toàn
quân.

Tất cả những điều này cần phải được
thực hiện một cách có trật tự có quy củ trong khi vẫn hết sức duy trì quân dự
bị.

Viết
tại doanh trướng của hoàng đế.

Mozaisk
ngày mồng sáu tháng chín năm 1812".

Bản
kế hoạch tác chiến viết một cách mập mờ và rắc rối. - Nếu chúng ta được phép
phát biểu về những mệnh lệnh của Napoléon mà không có cái tâm lý sợ hãi đầy
tính chất tôn giáo đối với thiên tài của ông ta. Nó gồm bốn điểm, bốn điều
khoản, nhưng không có điều khoản nào có thể thực hiện và thực hiện được.

Trong
bản kế hoạch tác chiến trước hết có nói rằng: Những đội pháo bố trí ở những
điểm do Napoléon chỉ định cùng với những khẩu pháo của Perrtt và Fuse có nhiệm
vụ bố trí bên cạnh nó, thành một hàng, tất cả là một trăm linh hai khẩu, phải
khai hoả và nã tạc đạn vào các công sự hình mũi tên và các hoả điểm biệt lập
hình ngũ giác của Nga. Điều đó không thực hiện được bởi vì từ những địa điểm do
Napoléon chỉ định tạc đạn không bắn tới những công sự Nga được và một trăm linh
hai khẩu này sẽ bắn vu vơ cho đến khi một viên chỉ huy cấp dưới, trái với lệnh
của Napoléon sẽ ra lệnh đưa nó về phía trước.

Điều
khoản thứ hai là: Ponyatovxki sẽ xuyên qua rừng tiến về phía làng để bao vây
cánh trái của quân Nga. Mệnh lệnh này không thể thực hiện và cũng không hề được
thực hiện, bởi vì khi Ponyatovxki đi qua rừng, bao vây làng thì gặp phải
Tutskov chặn đường nên không thể vây bọc, và thực tế đã không vây bọc trận địa
quân Nga.

Điều
khoản thứ ba là: Tướng Compăng sẽ liên vào rừng để chiếm lĩnh công sự đầu tiên.
Sư đoàn của Compăng không chiếm được công sự đầu tiên, trái lại đã bị đánh lùi,
bởi vì khi ra khỏi rừng nó phải đứng lại trước làn đạn ria của quân Nga, điều
mà Napoléon không đoán trước được.

Điều
khoản thứ tư là: Phó vương sẽ chiếm lấy làng (Borodino) và vượt qua ba cái cầu
để qua sông rồi lên cao điểm cùng với hai sư đoàn của Morăng là Friăng (đây
không thấy nói gì về khoản hai sư đoàn này tiến về phía nào và lúc nào Những sư
đoàn này dưới quvền chỉ huy của phó vương sẽ tấn công vào hoả điểm biệt lập và
lập thành một tuyến với các đạo quân khác.

Như
người ta có thể hiểu nếu căn cứ vào những cố gắng phó vương để thực hiện những
mệnh lệnh được giao phó, chứ không phải căn cứ vào câu văn dài dòng vô nghĩa ở
trong văn bản, thì ông ta có nhiệm vụ tiến quân qua Borodino đánh vào phía trái
cứ điểm biệt lập trong khi hai sư đoàn của Morăng và Friăng sẽ phải đồng thời
tiến đánh vào phía trước mặt. Cũng giống như các điều khoản khác của bản kế
hoạch, tất cả những điều trên đây đều không hề được thực hiện mà cũng không thể
thực hiện được.

Sau khi vượt qua Borodino, phó vương
bị đánh bật lại trên sông Kolotsa và không tiến được nữa. Còn hai sư đoàn
Morăng và Friăng thì cũng bị đánh lui mà không chiếm được hoả điểm. Trái lại,
khi trận đánh kết thức, hoả điểm này lại do kỵ binh chiếm lĩnh, điều này hình
như Napoléon không hề dự kiến và không hề có ai ngờ được.

Như vậy, trong tất cả các điều khoản
không có điều khoản nào được thực hiện. Trong bản kế hoạch tác chiến lại nói
rằng sau khi khai hoả sẽ căn cứ vào những hành động của quân địch để ban bố
mệnh lệnh, vì vậy người ta có thể tưởng rằng trong lúc chiến đấu tất cả những
mệnh lệnh cần thiết đều do Napoléon ban bố, nhưng điều đó không hề xảy ra và
không thể xảy ra được, vì trong suốt thời gian chiến đấu Napoléon ở xa chiến
trường đến nỗi không thể biết quá trình diễn biến của trận đánh ra sao (điều
này sau sẽ thấy rõ) và không có mệnh lệnh nào của ông được thực hiện trong thời
gian tác chiến.

Phần
X

Chương
- 27 -

Nhiều sử gia nói rằng quân Pháp
không thắng trận Borodino vì Napoléon sổ mũi, chứ giả sử hôm ấy ông ta không bị
sổ mũi thì những mệnh lệnh của ông ta trước và trong trận này sẽ còn thiên tài
hơn nữa, và nước Nga sẽ diệt vong, và bộ mặt của thế giới sẽ thay đổi(1). Đối
với những sử gia quan niệm rằng nước Nga đã hình thành do ý chí của một cá nhân
là Piotr Đại chế, còn nước Pháp từ một nước Cộng hoà đã thành một đế quốc và
quân Pháp tiến vào nước Nga đều là do ý chí của cá nhân là Napoléon thì cái lối
suy luận cho rằng sở dĩ nước Nga còn hùng cường chỉ vì ngày hai mươi sáu
Napoléon bị sổ mũi nặng, đối với hạng sử gia này, lối suy luận như vậy là hoàn
toàn nhất quán và tất yếu.

(1)
Điển tích lấy trong lịch sử La Mã: Nữ hoàng Ai Cập là Cleopatra đã nhờ sắc đẹp
lộng lẫy mà quyến rũ được tướng La Mã Antoniux và do đó đã làm cho ý đồ chinh
phạt của La Mã thất bại. Người đời sau có lời bàn mỉa mai rằng "Giả sử cái
mũi của Cleopatra dài hơn một chút, bộ mặt của thế giới sẽ thay đổi".
Tolstoy dùng điểm này cho một trường hợp tương tự

Nếu việc mở hay không mở trận
Borodino chỉ phụ thuộc vào ý muốn của ông ta thì dĩ nhiên bệnh sổ mũi có tác
dụng đối với sự biểu hiện ý chí của ông ta có thể là nguyên nhân để cứu vãn
nước Nga; vậy thì các anh chàng hầu phòng nào đấy đã quên không đưa cho
Napoléon đôi ủng không thấm nước chính là vị cứu tinh của nước Nga.

Một quá trình lý luận như vậy nhất
định phải đưa đến một kết luận như vậy, điều đó không thể nghi ngờ gì được,
cũng như không thể ngờ vực cái kết luận của Volter trong khi bông đùa (ông ta
cũng không biết mình đùa cợt cái gì) nói rằng vụ tàn sát đêm Barthelomy(2) đã
xảy ra là do Charles IX bị đầy bụng. Nhưng đối với những người không thừa nhận
rằng nước Nga đã hình thành do ý chí của những cá nhân Piotr đệ nhất, và đế chế
Pháp đã hình thành cũng như cuộc chiến tranh với Nga đã xảy ra không phải do ý
chí của cá nhân Napoléon, thì lối lý luận này không những sai lạc, phi lý mà
còn trái với tất cả bán chất của con người. Đối với vấn đề cái gì làm thành
nguyên nhân của các biến cố lịch sử có một cách giải đáp khác, nói rằng sự diễn
biến của biến cố trên thế giới là do thiên định, nó lệ thuộc vào sự xuất hiện
đồng thời của tất cả những ý chí tự do của những con người tham dự vào những
biến cố ấy. ảnh hưởng của Napoléon đối với quá trình diễn biến này chỉ là một
ảnh hưởng bề ngoài và hư ảo.

Nếu giả thiết rằng vụ tàn sát đêm
Barthelomy do Charles IX ra lệnh không phải xảy ra do ý muốn của ông ta, mà
chẳng qua là ông tưởng chính mình đã ra lệnh thôi, thì thoạt mới nghe cũng có
vẻ kỳ quặc thật, cũng như cho rằng vụ tám vạn người ở Borodino đã xảy ra không
phải do ý muốn của Napoléon (mặc dù ông ta đã ra lệnh khai hoả và đã ra nhiều
mệnh lệnh khác trong trận đánh) mà chẳng qua là ông ta tưởng mình đã ra lệnh.
Nhưng dù giả thiết này có kỳ quặc đến đâu đi nữa, lòng tự trọng của con người
cũng mách bảo chúng ta rằng bất kỳ người nào trong chúng ta cũng đều là người
như Napoléon đại đế, và nếu không hơn ông ta về tính người thì ít nhất cũng
không kém ông ta chút nào về phương diện đó, và do đó, nó bắt buộc chúng ta
chấp nhận cách giải quyết vấn đề đó như thế, và không thiếu gì những công trình
nghiên cứu lịch sử khăng định giả thiết này.

(2)
Vụ tàn sát hàng loạt những người theo tôn giáo cải cách ("Tin lành")
dưới thời Charles IX. Đêm 23 tháng tám 1572 (rạng ngày thánh Barthelomy), nhà
vua, theo lời xúi giục của hoàng thái hậu và bọn triều thần công giáo đã ra
lệnh giết hết những người Tin Lành, kể cả trẻ sơ sinh.

Trong trận Borodino, Napoléon không
bắn một phát súng nào và không giết ai hết. Tất cả những việc bắn giết đều do
quân lính của ông ta làm. Thế nghĩa là không phải ông ta đã giết người.

Binh sĩ trong quân đội Pháp biết
binh sĩ Nga trong trận Borodino không phải theo mệnh lệnh của Napoléon và theo
ý muốn của bản thân họ. Toàn thể đạo quân gồm những người Pháp, người Ý, người
Đức, người Ba Lan, đói rách, mệt mỏi vì những cuộc hành quân, đứng trước một
đạo quân chặn đường không cho họ vào Moskva, và cảm thấy rằng rượu đã rót ra
thì phải uống.

Nếu lúc bấy giờ Napoléon ngăn cản họ
không cho họ đánh nhau với quân Nga, thì họ sẽ giết Napoléon để đánh nhau với
quân Nga bởi vì họ không thể nào làm khác được.

Khi họ nghe nhật lệnh của Napoléon
hứa hẹn rằng để đền bồi cho những thương tích và cho cái chết của họ, hậu thế
sẽ nói họ đã có mặt trong trận địa chiến đấu dưới chân thành Moskva, họ liền
hô: "Hoàng đế vạn tuế" cũng hệt như họ đã hô "Hoàng đế vạn
tuế" khi nhìn thấy hình ảnh đứa trẻ cầm cái gậy nhỏ xuyên qua quả địa cầu,
cũng hệt như họ đã hô "Hoàng đế vạn tuế" khi nghe bất kỳ câu nói vô
nghĩa nào mà người ta nói với họ. Họ không còn biết làm gì hơn là hô
"hoàng đế vạn tuế" và đi chiến đấu để có được thức ăn và chỗ nghỉ ở
Moskva dành cho những người thắng trận. Do đó họ giết đồng loại của họ không
phải vì có lệnh của Napoléon.

Mà Napoléon cũng không hề chỉ huy
quá trình diễn biến của trận đánh, bởi vì trong tất cả những mệnh lệnh của ông
ta, không mệnh lệnh nào được thực hiện, và trong thời gian chiến đấu, ông không
hề biết trận đánh diễn ra như thế nào. Thành thử, ngay đến cách những người kia
giết lẫn nhau như thế nào cũng không tuỳ thuộc ý muốn của Napoléon, mà tuỳ
thuộc ý muốn của hàng chực vạn con người đã tham dự trận chiến đấu. Chẳng qua
Napoléon tưởng rằng sự việc đã xảy ra ý muốn của mình. Cho nên, vấn đề Napoléon
hôm đó có sổ mũi hay không đối với lịch sử không có gì quan trọng hơn bệnh sổ
mũi của người lính mạt hạng trong đội vận tải. Vả chăng các sử gia hoàn toàn
sai lầm khi nghĩ rằng do bệnh sổ mũi của Napoléon ngày hai mươi sáu, nên trong
khi chiến đấu ông ta không đưa ra một kế hoạch tác chiến và những mệnh lệnh có
hiệu lực như trước kia.

Kế hoạch tác chiến nói trên không hề
thua kém mà còn hay hơn tất cả những kế hoạch trước đã làm cho ông ta thắng
trận.

Những mệnh lệnh tưởng tượng đã ban
bố lúc chiến đấu cũng không thua kém gì những mệnh lệnh trước kia, nó cũng y
như hệt như những mệnh lệnh khác của Napoléon từ trước tới nay. Nhưng kế hoạch
tác chiến và những mệnh lệnh này thua kém những trận trước chính vì trận
Borodino là trận đầu tiên mà Napoléon không thắng. Tất cả những kế hoạch tác
chiến hoàn hảo nhất và sâu sắc nhất bao giờ cũng đều có vẻ sai lầm khi trận
đánh không giành được thắng lợi, và bất cứ chuyên gia quân sự nào cũng phê phán
nó với một giọng văn quan trọng và đầy ý nghĩa. Trái lại, những kế hoạch kém
nhất sẽ đâm ra có vẻ rất hay ho khi người ta đã giành được thắng lợi, và những
người rất đứng đắn sẽ viết ra hàng pho sách để chứng minh giá trị của nó.

Kế hoạch tác chiến do Vairother thảo
ra ở Austerlix là mẫu mực hoàn hảo của loại này, thế mà người ta vẫn phê phán
nó, phê phán chính vì nó hoàn chỉnh, chính vì nó có nhiều chi tiết tỉ mỉ quá.

Ở Borodino, Napoléon đã làm nhiệm vụ
của người đại diện cho quyền lực một cách cũng đúng đắn và còn khá hơn ở các
trận khác.

Ông không làm điều gì có hại đến sự
diễn biến của trận đánh.

Ông nghe theo những ý kiến hợp nhất.
Ông không làm rối công việc không tự mâu thuẫn với mình, không kinh hoàng,
không bỏ chiến trường mà chạy và với sự khôn khéo và kinh nghiệm chiến đấu dày
dạn của ông, ông sẽ đóng vai trò của người tổng chỉ huy hư vị một cách điềm
nhiên và trang trọng.