QUYỂN X: NGÀY 5 THÁNG 6 NĂM 1832

I

BỀ MẶT CỦA VẤN ĐỀ

Bạo khởi bao gồm những gì? Chẳng gì và tất cả. Một luồng điện
tỏa dần đần, một ngọn lửa đột nhiên nảy ra, một sức mạnh đang lang thang, một
luồng gió bay qua. Luồng gió đó đã gặp những tâm hồn đau khổ, những dục vọng
bốc cháy, những cùng khổ đang rú lên, và thổi cuốn những cái đó đi.

Đi đâu?

Những nơi vô định. Đi qua Nhà nước, qua những luật pháp, qua
cái thịnh vượng và cái xấc láo của kẻ khác.

Những tin tưởng tức bực, những hăng hái chán chường, những
bất bình xúc động, những bản năng hung hăng bị nén ép, những tuổi trẻ can cường
bị kích thích, những độ lượng mù quáng, tính hiếu kỳ, tính ưa thay đổi, sự khao
khát cái bất ngờ, cái thích thú được xem diễn một trò mới và nghe tiếng còi của
người quản trò, những hằn thù vớ vẩn, những oán hận, những thất ý, mọi kiêu hãnh
của người đổ lỗi cho số kiếp, những khó chịu, những mộng rỗng, những tham vọng
gặp khó khăn, những kẻ hy vọng tìm thấy lối thoát trong cảnh sụp đổ, cuối cùng,
ở bậc thấp nhất, cái thứ than bùn bắt lửa, đó là các yếu tố của bạo khởi.

Ở đó có cái gì vĩ đại nhất cũng như cái gì nhỏ nhoi nhất.

Những sinh linh lò dò ở bên ngoài tất thảy, rình chờ một cơ
hội, bọn lang thang, bọn vô lại, bọn ma cà bông các ngã tư phố, những kẻ màn
trời chiếu đất, những người kiếm bánh ăn hú họa chứ không ở công việc lao động,
những kẻ không tên tuổi trong cùng khổ và hư vô, những tay trần chân trụi đều
thuộc về bạo khởi.

Ai mang trong lòng một niềm chống đối thầm kín về một sự kiện
nào của nhà nước, của cuộc sống hoặc với số phận là người tiếp giáp với bạo
khởi; khi bạo khởi xuất hiện thì họ bắt đầu rung động và cảm thấy như bốc lên
bởi cơn bão lốc.

Bạo khởi là một cơn gió hút trong không khí xã hội tạo nên
đột ngột trong những điều kiện thời tiết nào đó, trong quay cuồng nó bốc lên,
chạy, thét, rút bỏ, san bằng, đè bẹp, đạp đổ, nhổ trốc gốc, cuốn theo nó những
bản chất lớn lao cũng như nhỏ yếu, con người kiên cường cũng như con người nhu
nhược, cái thân cây cũng như cọng rơm rạ.

Bất hạnh thay những ai bị nó cuốn đi, cũng như những ai bị nó
va phải! Nó đem kẻ nọ giập vào người kia cho tan vỡ.

Nó truyền cho những người nó tóm được một mãnh lực phi
thường. Ai tầm thường bao nhiêu gặp nó cũng trở nên tràn đầy sức sống của thời
cuộc, thứ gì nó cũng biến thành tên đạn để phóng đi. Nó đem hòn đá cuội làm nên
viên đạn đại bác, anh phu khuân vác làm nên vị tướng chỉ huy.

Một đôi câu sấm truyền trong các học thuyết chính trị giảo
quyệt thì đứng về quan điểm uy quyền, phải cần cho có chút ít bạo khởi. Giáo
lý, bạo khởi củng cố cái chính quyền mà nó không lật đổ được. Bạo khởi thử
thách quân đội, tập trung giai tầng tư sản, làm giãn gân cốt cho cảnh sát, xác
nghiệm sự chắc chắn của giàn giáo xã hội. Đó là một môn thể dục, hầu như là một
phép dưỡng sinh. Chính quyền sẽ mạnh khỏe hơn sau một vụ bạo khởi, cũng như con
người sau khi xoa bóp.

Ba mươi năm về trước, bạo khởi lại còn được xem xét trên một
quan điểm khác nữa.

Về việc gì cũng có một lý thuyết tự xưng là "lương
tri"; Philanhtơ chống Anxextơ; trọng tài hòa giải giữa chân và giả; giải
thích, cảnh cáo, giảm khinh có chút kiêu kỳ mà tự cho là khôn ngoan, bởi vì có
pha lẫn khiển trách và tha thứ, nhưng thực ra chỉ là sính tri thức. Cả một
trường phái chính trị mệnh danh là trung dung đã xuất phát từ đó. Giữa nước
lạnh và nước nóng, đó là phe nước ấm ấm. Với cái sâu sắc giải kỳ thật là nông
nổi, trường phái đó mổ xẻ hậu quả mà không truy đến nguyên nhân và đứng trên
diễn đàn bán thông thái của mình mà mạt sát những náo loạn ở nơi công cộng.

Hãy nghe trường phái đó nói: "Những bạo khởi làm rắc rối
sự kiện 1830 đã làm mất tính cách thuần nhất của biến cố lớn lao đó. Khởi nghĩa
tháng Bảy là một luồng gió bình dân mạnh mẽ sau đó bỗng hiện trời xanh. Các bạo
khởi khiến cho thanh thiên tái hiện. Nó làm cho cuộc cách mạng đang nhất tề là
thế biến chất thành xung đột. Trong Cách mạng tháng Bảy cũng như trong mọi bước
tiến bộ nhảy cóc, có những rạn nứt, chính bạo khởi làm cho những rạn nứt đó dễ
thấy. Người ta có thể nói: "À! Cái này đã vỡ. Sau Cách mạng tháng Bảy,
người ta chỉ cảm thấy sự giải thoát, sau các bạo khởi, người ta cảm thấy tai
họa.

Mọi bạo khởi làm các hiệu buôn đóng cửa, vốn sụt, sở giao
dịch chứng khoán kinh hoàng, thương mại đình trệ, kinh doanh trở ngại, phá sản
dồn gấp; hết tiền; gia sản tư nhân lo âu, công quỹ rúng động, công nghiệp ngập
ngừng, tư bản lùi bước, lao động hạ giá, đâu đâu cũng có hiện tượng sợ hãi, dội
phản xảy ra khắp các thành phố. Do đó những vực thẳm mở ra. Người ta tính ngày
đầu bạo khởi đã làm nước Pháp tổn thất hai mươi triệu, ngày thứ hai bốn mươi,
ngày thứ ba sáu mươi. Một cuộc bạo khởi ba ngày làm tốn một trăm hai mươi
triệu: nếu chỉ xét về hậu quả tài chính thì tổn thất đó ngang với một tai họa
kiểu đắm tàu hay thất trận làm hủy hoại một hạm đội sáu mươi tàu chiến đấu.

Đành rằng về phương diện lịch sử thì bạo khởi cũng có cái đẹp
của nó. Giặc trên đường phố hùng tráng, cảm động không kém giặc trong lùm cây.
Ở đó có linh hồn của rừng rú, ở đây là trái tim của thị thành. Ở đó có Giăng
Suăng, ở đây có Giannơ. Bạo khởi soi rọi bằng đèn đỏ, nhưng rực rỡ, các khía
cạnh độc đáo trong tính cách con người Pari, lòng quảng đại, sự tận tình, cái
vui tính náo nhiệt, sự chứng thực dũng cảm là bộ phận của thông minh qua các
sinh viên, quốc dân quân không lay chuyển, lều hành quân của các anh chủ hiệu,
pháo đại của lũ nhóc con, sự khinh thường chết chóc của khách qua đường. Trường
học và binh đoàn đấu với nhau.

Chung quy giữa các đối thủ chỉ có sự khác biệt về tuổi tác.

Cùng một chủng tộc, cùng một loại người dũng cảm đó thôi,
những kẻ tuổi hai mươi chết vì lý tưởng, những kẻ bốn mươi chết vì gia đình.
Luôn luôn buồn bã trong các cuộc nội chiến, quân đội lấy thận trọng địch với
táo bạo. Trong khi phô bày cảnh dũng cảm của dân chúng, bạo khởi rèn luyện lòng
can đảm cho tư sản.

Tốt lắm. Nhưng tất cả những cái đó có ngang bằng với bấy
nhiêu máu đổ hay không? Rồi cộng với đổ máu, còn có tương lai tối mò, tiến hóa
bị thương tổn, lo âu xâm chiếm những người tốt, những người phái tự do trung
thực bị thất vọng, các chế độ độc đoán nước ngoài đắc ý vì những vết thương
cách mạng tự gây cho mình, những người bại trận năm 1830 đắc chí nói: "Chúng
ta đã báo trước mà!" Phải thêm vào điều này: Pari lớn thêm có lẽ, nhưng
nước Pháp bé đi, chắc rồi. Thêm nữa, vì cần phải nói cho hết, những cuộc tàn
sát, những cuộc tàn sát thường hay làm ô nhục chiến thắng của trật tự - đã trở
thành hung tợn - đối với tự do đã hóa điên rồ. Chung quy bạo khởi là tai hại!”

Đó là lời lẽ của cái gần như là sự khôn ngoan, mà cái gần như
dân chúng, tức là giai tầng tư sản, vui lòng chấp nhận.

Về phần chúng tôi, chúng tôi bác cái danh từ quá rộng nghĩa,
do đó quá tiện lợi là: những cuộc bạo khởi. Giữa một phong trào dân chúng này
và một phong trào dân chúng khác, chúng tôi có phân biệt. Chúng tôi không tự
hỏi một cuộc bạo khởi có tốn bằng một trận đánh hay không. Mà tại sao lại so
với một trận đánh? Ở đây vấn đề chiến tranh lại đặt ra. Chiến tranh có phải là
một đại họa ít nặng nề hơn bạo khởi hay không? Vả lại, có phải tất cả các cuộc
bạo khởi đều là đại họa không? Và 14 tháng Bảy làm tốn một trăm hai mươi triệu
bao giờ? Chỉ có việc đặt Philip V lên ngai vàng Tây Ban Nha là đã làm tốn cho
Pháp hai tỉ. Dù có tốn ngang nhau đi nữa, chúng tôi cũng chọn 14 tháng Bảy. Vả
lại chúng tôi bác bỏ những con số có vẻ lý lẽ mà thực ra chỉ là danh từ đó. Đối
với một cuộc bạo khởi nhất định, chúng tôi nhận xét nó tự trong bản thân nó.
Những sự bác khước có tính lý thuyết trình bày ở trên, chỉ nêu hậu quả, chúng
tôi thì tìm nguyên nhân.

Chúng tôi nói cụ thể hơn.

II

BỀ SÂU CỦA VẤN ĐỀ

Có bạo khởi và có khởi nghĩa. Đó là hai thứ phẫn nộ, một thứ
sai lầm, một thứ chính đáng. Trong các nhà nước dân chủ, những nhà nước duy
nhất có cơ sở công lý, đôi khi một bộ phận tiếm quyền. Lúc đó cái toàn thể đứng
lên và sự yêu sách quyền lợi tất yếu của họ có thể đưa đến việc cầm vũ khí.
Trong mọi vấn đề thuộc chủ quyền tập thể, chiến tranh của toàn thể chống bộ
phận gọi là khởi nghĩa, còn khi bộ phận tấn công toàn thể là bạo khởi. Điện
Tuylơri bị tấn công chính đáng hay không chính đáng là tùy vua đóng ở đó hay
viện Khế ước. Cũng một khẩu đại bác đó chĩa vào công chúng mà ngày 10 tháng Tám
là phải, ngày 14 tháng Hái nho là trái.

Hình thức thì như nhau, nội dung lại khác nhau. Bọn lính Thụy
Sĩ bảo vệ cái sai, Bônapác bênh vực cái đúng. Cái gì mà phổ thông đầu phiếu làm
nên, trong tự do và chủ quyền thì đường phố không thể hủy phá. Cũng thế trong
những vấn đề thuần túy văn hóa: bản năng của đám đông hôm qua sáng suốt, ngày
mai có thể rối loạn. Cuồng nộ chống Têrê là chính đáng, chống Tuyếcgô là vô lý.
Đập phá máy móc, cướp bóc kho khí cụ, cạy đường ray, phá hủy bến tàu, những lầm
lạc của quần chúng, những bác khước của nhân dân đối với tiến bộ, Ramuýt bị học
sinh giết hại, Rútxô bị ném đá xua đuổi khỏi Thụy Sĩ, đó là bạo khởi; Itxraen
chống Môidơ, Aten chống Phôxiông, Rômơ trị Xipiông; đó là bạo khởi. Pari tấn
công nhà ngục Baxtiơ là khởi nghĩa. Binh lính chống lại Alêxăng, thủy thủ phản
đối Cơritxtôphơ Côlông, cùng là một loại khởi loạn, khởi loạn vô đạo! Vì sao?
Là vì Alêcxăng với lưỡi gươm đã làm cho châu Á cái sự nghiệp và Côlông làm cho
châu Mỹ với chiếc địa bàn. Alêcxăng cũng như Côlông đã tìm ra một thế giới. Khi
tặng phẩm dâng cho tiến bộ là cả một thế thì khối lượng ánh sáng của nền văn
minh được tăng nhiều đến nỗi một chống đối trung thành đối với mình. Quần chúng
phản nhân dân. Chẳng hạn còn gì lạ lùng hơn cuộc chống đối dai dẳng và đẫm máu
của những người buôn muối lậu, một vụ nổi loạn kinh niên chính đáng thế mà đến
phút quyết định, đến ngày giải cứu, đến giờ nhân dân chiến thắng, lại ngả về
phía vua, trở thành loạn bảo hoàng, và từ khởi nghĩa chống đối, hóa ra bạo khởi
bênh vua. Rõ là một kiệt tác tối tăm của ngu dân. Chú buôn muối lậu thoát khỏi
giá treo cổ của nhà vua và với đoạn dây còn lủng lẳng ở cổ, anh ta trương huy
hiệu trắng ra.^[207] Tiếng
thét: Bỏ ngay thuế muối, lại đẻ ra tiếng hô: Hoàng thượng
vạn tuế!

^[207] Huy hiệu bảo hoàng.

Bọn giết người đêm Xanh Báctêlơmy, bọn cắt cổ tháng Chín, lũ
sát nhân ở Avinhông, những tên ám sát đô đốc Côlinhi, phu nhân Đơ Lăngban,
tướng Bruynơ, bọn lâu la, chuyên viên đầu độc, kiêu binh, đồ đảng của Giêhu, kỵ
sĩ tội ác, đó là bạo khởi. Vụ Văngđê^[208] là
một cuộc bạo khởi Thiên chúa giáo lớn.

^[208] Cuộc khởi loạn lớn của nông dân
bảo hoàng tỉnh Văngđê chống chính quyền Cách mạng do bọn cha cố chống đối xúi
giục.

Tiếng chuyển động của nhân quyền có thể nhận ra được và không
phải bao giờ nó cũng xuất phát từ những rung chuyển của đám đông xáo trộn. Có
những cuồng nộ, có những tiếng chuông rè; không phải mọi chuông, kẻng đều đóng
cái tiếng của đồng đen. Sự điên đảo của dục vọng và ngu dốt khác cái chuyển
động của tiến hóa.

Các anh đứng lên, được, nhưng để mà lớn mạnh. Các anh hãy chỉ
cho tôi biết các anh đi về phía nào. Khởi nghĩa chỉ có ở phía trước. Đứng lên về
phía nào khác cũng là sai. Bước mạnh về phía sau là bạo khởi, lùi là hành hung
nhân loại. Khởi nghĩa là cơn điên của chân lý, những viên đá lát đường mà khởi
nghĩa xáo động tóe lên hùng tia lửa chính nghĩa. Chính những viên đá ấy chỉ để
lại bùn dơ cho bạo khởi. Đăngtông chống Luy XVI là khởi nghĩa, Hêbe chống
Đăngtông là bạo khởi.

Do đó, trong những trường hợp nhất định, như Laphayét nói,
khởi nghĩa có thể có bổn phận thiêng liêng nhất, thì bạo động có thể là tội
phạm tai hại nhất. Cũng có chỗ khác nhau về độ nhiệt: khởi nghĩa thường thường
là núi lửa, bạo khởi thường là lửa rơm.

Một đôi khi, chúng tôi đã nói - chính bộ phận cầm quyền nổi
loạn. Pôlinhắc là một người bạo khởi. Cami Đêmulanh là một nhà cầm quyền.

Cũng có khi khởi nghĩa là phục sinh.

Giải pháp toàn diện kiểu phổ thông đầu phiếu là một sự kiện
hiện đại, cả quá trình lịch sử về trước, bốn nghìn năm, đầy rẫy những vi phạm
nhân quyền và những đau thương của quần chúng, cho nên mỗi thời đại lịch sử đều
mang đến cái hình thức phản kháng mà nó có thể tìm được. Dưới triều đại của
hoàng đế Xêda, không có khởi nghĩa, nhưng có Giuyvênan.^[209]

^[209] Juvénal: nhà thơ trào phúng La
Mã (thế kỷ X) đã chỉ trích sâu sắc những tệ hại đương thời.

Sự "phẫn nộ thành thơ"^[210] đã
thay thế anh em Grắc.

^[210] Nguyên văn Latinh: Facit
indignation, do Giuyvênan đã kêu Facit indignation vertum (phẫn nộ làm ra thơ).

Với các Xêda có con người lưu vong đất Xyenơ, cũng có người
làm Biên niên sử.

Chúng tôi không nói đến con người vĩ đại bị đày ở Pacmốtx.
Ông này nhân danh thế giới lý tưởng mà lên án thế giới hiện thực, đem ảo ảnh
làm nên một áng thơ đả kích lớn lao và rọi vào các xã hội Rôm-ninivơ, Rôm-
babylônơ, Rôm-xôđơm, cái ánh sáng phản chiếu từ một thế giới thần kỳ.

Giăng trên mỏm đá, là con xphanh trên đế, người ta có thể
không hiểu hắn; đó là một người Do thái và tiếng của hắn là tiếng Êbrơ; những
người viết Biên niên sử là một người Latini, còn hơn thế, một
người La Mã.^[211]

^[211] Latinle chỉ toàn xứ, La Mã
(Rôm) chỉ thủ đô khi muốn phân biệt.

Vì các bạo chúa kiểu Nêrông trị vì một cách đen tối, cho nên
phải vẽ chúng với máu đen. Chỉ khắc họa không thôi thì hãy còn mờ lắm: phải đổ
vào các nét trùng một thứ văn xuôi thật đậm, có sức ăn mòn.

Bọn chuyên chế ít nhiều tác động đến các nhà tư tưởng. Lời bị
trói buộc là lời dữ dội. Khi bạo chúa bắt dân chúng câm hơi lặng tiếng, thì nhà
văn nhân đôi, nhân ba lời văn của mình. Từ trong cái im lặng sẽ nảy ra một sự
viên mãn huyền bí, nó chắt lọc và đông cứng thành đồng đen trong tâm tưởng. Sự
nén ép trong lịch sử làm nên sự cô đúc gãy gọn của sử gia. Chất chắc nịch như
hoa cương trong văn chỉ là sự dồn ép làm nên bởi bạo chúa.

Bạo quyền buộc nhà văn phải thu ngắn đường kính, mà sự thu
ngắn này lại làm tăng sức mạnh cho văn chương. Câu văn nhịp nhàng dằng dặc của
Xixêron, tạm đủ để nói về Veretx, sẽ cùn đi khi nói về Cahguyla. Câu văn kém
dềnh dàng thì sức đả kích tăng lên, Taxitơ suy nghĩ bằng những lời ngắn gọn.

Sự trung thực của một quả tim lớn, có đúc thành chính nghĩa
và chân lý, có sức mạnh của sấm sét.

Cũng nên nói qua là Taxitơ không cùng sống với Xêda, xét về
phương diện sử học. Bọn Tibetơ được dành cho ông ta. Xêda và Taxitơ là hai hiện
tượng nối tiếp nhau. Trong cuộc đạo diễn lịch sử, đấng Iô bố trí việc ra trò và
vào buồng của diễn viên đã hết sức tránh không cho hai người ấy gặp nhau. Xêda
vĩ đại, Taxitơ cũng vĩ đại. Chúa chiếu cố hai đỉnh cao đó, không cho nó va chạm
nhau. Người xử án lên án Xêda có thể làm mạnh tay quá và thiếu công minh. Chúa
không muốn thế. Những chiến trận lớn ở châu Phi và Tây Ban Nha, bọn cướp ở Xilixi
tiêu diệt, văn minh được đưa sang xứ Gôlơ, xứ Brơtanhơ, xứ Giécmani, tất cả
vinh quang ấy tỏa trùm lên sông Ruybicông.^[212] Ở
đây thiên đình đã tỏ ra tế nhị, không muốn thả cho nhà sử học hùng tài cấu xé
người thoán vị bất hủ, miễn cho Xêda khỏi chịu đựng Taxitơ, và chấp nhận những
điều châm chước đối với thiên tài.

^[212] Rubicon: con sông ngăn cách đất
Ý và đất Gôlơ. Xêda đã vượt sông ấy lập những chiến công nói trên.

Tất nhiên, chuyên chế vẫn là chuyên chế, dù kẻ chuyên chế có
là một thiên tài. Với bạo chúa thiên tài thì có hư hỏng trong xã hội, nhưng với
bạo chúa đểu cáng, cảnh trụy đọa tinh thần lại càng ghê tởm hơn, không gì che
dấu nổi sự ô nhục ở các triều đại đó; và những người công phán như Taxitơ và
Giuyvênan mà mạt sát sự đê hèn thối tha không khống chế được đó trước nhân loại
thì ích lợi lớn hơn.

Rôm dưới triều đại Xyla thối hơn dưới triều đại Vitenliuýt.
Vói Clôđơ và Đômixiêng, đê hèn biến dạng phù hợp với sự xấu xa của bạo chúa. Sự
đê tiện của nô lệ là một sản phẩm trực tiếp của bạo chúa. Chướng khí bốc lên từ
những lương tâm ao tù phản chiếu hình ảnh ông chủ. Quyền lực pháp chế đê hèn,
lòng người nhỏ mọn, lương tâm bò rạp, tâm hồn hôi hám. Đó là tình trạng chính
quyền dưới triều đại Caracanla, và Commôđơ cũng thế, với Hêliôgabalơ cũng thế,
trong khi với Xêda thì nguyên lão nghị viện chỉ toát ra cái mùi nồng nặc phân
chim trong ổ phượng hoàng.

Do đó mà Taxitơ và Giuyvênan sinh ra có vẻ muộn màng. Người
chứng minh chỉ xuất hiện đúng lúc mà sự chứng minh không chối cãi được.

Tuy nhiên, Taxitơ và Giuyvênan cũng như Ixai thời Thánh kinh,
Đăngtơ thời trung cổ, chỉ là con người. Bạo khởi và khởi nghĩa là quần chúng,
quần chúng thì khi đúng khi sai. Trong những trường hợp phổ biến nhất, bạo khởi
nảy ra từ một sự việc cụ thể, khởi nghĩa thì luôn luôn là một hiện tượng tinh
thần. Bạo khởi là Madanienlô, khởi nghĩa là Xpactaquytx. Khởi nghĩa thuộc về
trí tuệ, bạo khởi thuộc về dạ dày. Dạ dày nổi giận và dạ dày không phải lúc nào
cũng có lỗi. Trong đói khát, bạo khởi, như vụ Bulăngxe chẳng hạn, có một xuất
phát điểm chân thực, thảm thương và chính trực. Tuy nhiên, vẫn là bạo khởi. Vì
sao vậy? Vì về nội dung nó hợp lý nhưng về hình thức nó sai trái. Hung tợn, dù
có chính nghĩa, kịch liệt, dù có sức mạnh, nó húc bừa bãi. Nó tiến tới như một
chú voi mù, vừa đi vừa giày xéo. Nó để lại sau chân nó những thi thể cụ già,
phụ nữ, trẻ em. Nó làm đổ máu những người vô hại, những kẻ vô tội, không biết
để làm gì. Kiếm cái ăn cho nhân dân là một mục đích tốt, tàn sát họ là một
phương pháp tồi.

Những cuộc phản kháng vũ trang, ngay cả những vụ chính đáng
nhất, như vụ 10 tháng Tám, vụ 14 tháng Bảy đều bắt đầu bằng náo loạn. Trước khi
chính nghĩa xuất hiện, có náo động và sủi bọt. Lúc bắt đầu khởi nghĩa là bạo
khởi cũng như sông bắt đầu bằng suối. Thường thường, nó đưa đến đại dương: cách
mạng. Tuy nhiên cũng có đôi khi, xuất phát từ những núi cao vòi vọi trên chân
trời đạo đức, công lý, trí tuệ, đổ liên miên từ mỏm đá nọ xuống mỏm đá kia, sau
khi phản chiếu mây trời trong lòng trong suốt, lớn dội lên do hàng trăm phụ lưu
góp đến, và mang trong dáng dấp cái oai phong của chiến thắng, khởi nghĩa lại
mất hút vào một vũng lầy tư sản, như sông Ranh lẩn mất trong ao đầm.

Tất cả những cái này thuộc về quá khứ, tương lai thì khác.
Phổ thông đầu phiếu có điều này đáng phục là nó làm tiêu tan bạo khởi từ trong
nguyên lý và, trong khi cho phản kháng cái quyền được tỏ bày ý kiến bằng lá
phiếu, đã tước vũ khí khởi nghĩa của nó. Tiến hóa tất yếu phải thủ tiêu chiến
tranh, chiến tranh trên đường phố cũng như chiến tranh ở biên giới. Dù Hôm Nay
là thế nào, hòa bình vẫn là Ngày Mai.

Thực ra khởi nghĩa và bạo khởi khác nhau thế nào, người tư
sản chính cống ít phân biệt được những sắc thái đó. Đối với anh ta, khởi nghĩa
và bạo khởi đều chỉ là chống đối, là nổi loạn đơn thuần, là sự nổi dậy của con
chó chống ông chủ, là sự nhe răng định cắn, phải trừng trị bằng chuồng và xích,
là sủa, là gào; cho đến lúc cái đầu con chó lớn lên đột ngột và lờ mờ hiện
thành một cái mặt sư tử trong bóng đen.

Lúc ấy, anh tư sản hô: Nhân dân vạn tuế!

Đã giải thích như thế rồi, thì đối với lịch sử, phong trào
tháng 6 năm 1832 là gì? Là bạo khởi hay là khởi nghĩa?

Đó là một cuộc khởi nghĩa.

Trong việc đạo diễn lại cái biến cố dữ dội này, đôi lúc chúng
tôi gọi nó là bạo khởi, gọi như thế chỉ là để nói về những sự kiện bề mặt, và
vẫn luôn luôn duy trì sự phân biệt giữa cái hình thức bạo khởi và nội dung khởi
nghĩa.

Phong trào 1832, nổ ra mau lẹ và bí dập tắt thảm thương, có
dáng dấp hùng vĩ đến nỗi những ai cho nó là bạo khởi cũng phải nói đến một cách
kính phục. Đối với họ, đây là một cái đuôi của 1830. Họ nói, những đầu óc xúc
động mạnh không thể lấy lại bình tĩnh trong một sớm một chiều. Một cuộc cách
mạng không thể bị cắt đứt dứt khoát. Bao giờ nó cũng còn uốn lượn một vài cái
trước khi trở về trạng thái yên ổn, cũng như một ngọn núi lúc trở xuống đồng
bằng. - Không có dải núi Anpơ mà không có cao nguyên Giuyra, không có dải
Pyrênê mà không có những ngọn đồi Atxtuyri.

Cuộc khủng hoảng thảm thiết trong lịch sử hiện đại mà ký ức
người Pari gọi là thời kỳ những bạo khởi, rõ ràng là một giờ đặc
biệt trong các giờ phút giông tố của thế kỷ này.

Xin nói một lời cuối cùng trước khi đi vào câu chuyện.

Những sự việc sắp kể đây thuộc về cái hiện thực bi hùng sống
động mà lịch sử đôi khi làm ngơ vì thiếu thì giờ, thiếu giấy mực. Thế mà ở đấy,
chúng tôi nhấn mạnh, ở đấy mới là sự sống, sự phập phồng, sự rung động của nhân
loại. Những chi tiết - chúng tôi tưởng là đã nói điều này rồi - có thể coi
là lá của các biến cố lớn, và mờ nhạt đi trong khoảng xa xăm của lịch sử. Thời
kỳ gọi là thời kỳ những bạo khởi có vô số những chi tiết kiểu ấy. Những cuộc
thẩm tra của tư pháp, vì những lý do khác lịch sử không vạch trần ra hết, cũng
có lẽ không đi sâu vào hết. Vì thế, chúng tôi sẽ đưa ra ánh sáng một số sự việc
mà người ta không biết, một số sự việc mà những người này quên đi, những người
kia vì chết nên không thể kể lại, bên cạnh những điều mà người ta đã biết vì
được công bố. Phần lớn những diễn viên của các tấn trò khổng lồ này đã chết,
ngay ngày hôm sau họ đã im tiếng rồi. Nhưng những gì chúng tôi kể, chúng tôi có
thể nói: chính mắt chúng tôi đã trông thấy. Chúng tôi sẽ thay đổi một đôi tên
họ, bởi vì lịch sử tường thuật chứ không tố giác, nhưng chúng tôi diễn tả những
việc thật. Trong khuôn khổ cuốn sách mà chúng tôi viết đây, chúng tôi sẽ chỉ
minh họa một phương diện và một lớp trò chắc chắn là lớp người ta ít biết nhất
- một lớp trò trong những ngày 5 và 6 tháng Sáu 1832. Tuy nhiên, chúng tôi sẽ
có cách làm cho bạn đọc nhìn thấy bộ mặt thật của cái biến cố công cộng này, ở
sau bức màn mà chúng tôi giở lên.