QUYỂN V: NGHÈO KHỔ LẠI HÓA HAY

I

MARIUYTX TÚNG QUẪN

Cuộc đời hóa nên khắc nghiệt đối với
Mariuytx. Gặm quần áo và cái đồng hồ chưa thấm vào đâu, Mariuytx còn phải nuốt
bao nhiêu những thức cay đắng của đời anh. Thật là ghê rợn: ngày không có cái
ăn, đêm không nhắm mắt, tối không đèn, lò không lửa, hàng tuần không có việc
làm, tương lai không hy vọng, áo rách khuỷu, cái mũ nát làm bọn con gái chê
cười; buổi chiều về nhà thì cửa đóng vì thiếu tiền nhà, người gác cổng láo
xược, anh chủ quán vô lễ, láng giềng khinh rẻ, mọi thứ nhục nhã, phẩm giá tiêu
ma, bất cứ việc gì cũng phải nhận làm, chán ngán, chua cay, ê chề. Mariuytx
hiểu ngậm đắng nuốt cay là thế nào, mà ngoài những cái cay đắng ấy thì nhiều
khi cũng chẳng có cơm cháo gì mà nuốt nữa. Giữa cái tuổi mà người thanh niên
cần tự trọng, vì cần được yêu, Mariuytx thấy mình bị chế giễu vì rách rưới,
thấy mình bị khinh rẻ vì nghèo túng. Giữa tuổi thanh niên đầy kiêu hãnh nhiều
khi anh cúi mặt nhìn đôi giầy thủng và anh phải chịu những hổ thẹn, bất công,
những tủi nhục thấm thía của nghèo khổ. Thật là những thử thách tốt và đáng sợ
qua đó người hèn yếu trở thành xấu xa, nhưng người cương nghị trở nên cao cả.
Số mệnh ném con người vào cái lò đun ấy mỗi khi muốn có một thằng đểu cáng hay
muốn tạo nên một bậc vĩ nhân.

Trong những cuộc vật lộn nhỏ bé thường
nảy ra những hành động lớn lao. Có những thứ dũng cảm bền bỉ và âm thầm bảo vệ
từng tấc đất trong bóng tối chống với sự đe dọa khắc nghiệt của túng thiếu và
tai họa. Thắng lợi cao cả và huyền bí, không ai hay, không tên tuổi, không kèn
trống. Cuộc sống, đau khổ, cô đơn, lạc lõng, nghèo đói là những chiến trường
sản sinh ra anh hùng, những anh hùng vô danh có khi vĩ đại hơn những anh hùng
lừng lẫy.

Những con người cương nghị và cao quý đã
được đào tạo như vậy. Cảnh bần cùng thường như mẹ ghẻ, nhưng đôi khi cũng là mẹ
thật. Tâm trí con người trở nên dũng mãnh trong túng thiếu, cảnh bi đát làm
người ta kiêu hãnh, đau khổ như dòng sữa mạnh nuôi dưỡng những tâm hồn lớn lao.

Trong cuộc đời của Mariuytx, có một lúc
anh phải tự quét lấy cửa phòng, phải mua một xu pho mát Bơri của cô hàng hoa
quả, đợi sẩm tối lẩn vào hàng bánh mua một chiếc bánh mì, lén lét mang về cái
gác xép như một thằng ăn cắp. Đôi khi ta thấy một anh thanh niên vụng về, rụt
rè, bực tức cắp mấy quyển sách lách vào cửa hàng thịt ở góc phố, giữa đám chị
bếp giễu cợt chen lấn; anh bước vào cửa hàng, nhấc mũ để lộ cái trán đẫm mồ
hôi, kính cẩn chào các chị hàng thịt ngơ ngác, chào anh pha thịt, hỏi mua một
miếng sườn cừu sáu bảy xu, lấy giấy bọc và cắp vào nách giữa hai quyển sách rồi
bước ra. Chính anh thanh niên ấy là Mariuytx.

Anh mang miếng sườn cừu ấy về tự nấu và
ăn được ba ngày: ngày đầu ăn thịt, ngày thứ hai ăn mỡ, ngày thứ ba gặm xương.

Bà dì Gilơnoócmăng mấy bận mò gửi đến
cho anh món tiền sáu chục đồng pistôn, lần nào anh cũng gửi trả lại và bảo rằng
anh không thiếu gì.

Anh hãy còn để tang cha anh khi sự
chuyển biến cách mạng mà chúng ta vừa kể xảy ra trong tư tưởng anh. Từ lúc ấy
anh không rời bộ quần áo đen. Nhưng quần áo lại bỏ anh mà đi. Đến lúc, anh
không có áo ngoài. Cái quần còn mặc tạm được. Làm thế nào? Có lần anh cũng giúp
được Cuốcphêrắc đôi việc. Cuốcphêrắc cho anh một cái áo ngoài cũ. Mariuytx nhờ
người gác cổng lộn lại, mất ba mươi xu, thế là được một cái áo mới. Nhưng áo
lại màu xanh, từ đấy Mariuytx đợi trời tối mới ra phố cho áo thành ra đen. Muốn
để tang mãi, anh dùng đêm tối làm màu tang.

Trong lúc ấy, anh được nhận làm luật sư.
Anh lấy địa chỉ ở phòng Cuốcphêrắc cho ra vẻ. Cuốcphêrắc có một cái tủ sách
đựng một số sách luật; tủ sách có vẻ đầy đủ vì được bổ sung với một số cuốn
tiểu thuyết đã nát. Quy chế của nghề luật sư bắt buộc phải có một tủ sách. Thư
từ của anh đều gửi đến chỗ Cuốcphêrắc.

Khi anh làm luật sư, anh gửi một bức thư
lạnh lùng nhưng kính cẩn cho ông. Lão Gilơnoócmăng tay run run cầm thư mở đọc
rồi xé làm tư, vứt vào sọt. Hai ba hôm sau bà dì Gilơnoócmăng nghe thấy ông bố
nói một mình ở trong phòng, lão thỉnh thoảng cũng nói một mình như vậy khi có
việc gì xúc động. bà Gilơnoócmăng lắng tai, nghe thấy lão đang nói:

- Nếu mày không là một thằng ngốc thì
mày phải biết là một nam tước không thể đồng thời là một luật sư.

II

MARIUYTX NGHÈO

Nghèo túng cũng như mọi cái khác, lâu
dần rồi cũng chịu được và cũng quen. Cuối cùng rồi cảnh nghèo túng cũng ổn
định. Sống lay lắt, nghĩa là heo hắt, cằn cỗi nhưng vẫn là sống. Cuộc sống của
Mariuytx đã được xếp đặt như thế này: Mariuytx đã qua được một chút. Cần cù,
can đảm, nhẫn nại, cương quyết, anh đã kiếm được vào khoảng bảy trăm phơrăng
một năm. Anh đã học được tiếng Anh và tiếng Đức. Nhờ Cuốcphêrắc giới thiệu với
người bán sách, Mariuytx có vai trò khiêm tốn là người hữu ích trong ngành văn
học - thư - quán ấy. Việc làm cũng tạp nham: viết quảng cáo, dịch báo, chú
thích những tác phẩm xuất bản, sưu tầm tiểu sử… Khi hơn khi kém đổ đồng bảy
trăm phơrăng một năm. Sống tạm đủ. Như thế nào?

Chúng tôi xin nói: Mariuytx ở trong cái
nhà nát Goócbô, một gian buồng tồi tàn, không lò sưởi, chỉ có một vài thứ đồ gỗ
cần thiết mệnh danh là phòng luật sư, một năm thuê ba mươi phơrăng. Những đồ gỗ
ấy là của anh. Anh thuê ba mươi phơrăng mụ trông nhà để mụ quét dọn buồng và
sáng sáng cho anh một ít nước nóng, một quả trứng tươi và một xu bánh. Trứng
với bánh ấy là bữa sáng của anh. Mỗi bữa mất từ hai đến bốn xu tùy trứng đắt
hay rẻ. Sáu giờ chiều anh xuống phố Xanh Giắc ăn cơm chiều ở hàng cơm Rutxô,
đối diện cửa hàng bán tranh Bátxê phố Matuyranh. Anh không ăn xúp. Anh lấy một
đĩa thịt sáu xu, nửa đĩa rau ba xu và một món tráng miệng ba xu. Thêm ba xu nữa
thì có bánh ăn tùy thích. Nước lọc thay rượu. Khi trả tiền ở quầy của bà Rutxô,
hồi đó bà ta vẫn béo tốt và còn có vẻ tươi tắn, anh cho người hầu bàn một xu,
bà Rutxô bệ vệ đằng sau quầy cho anh một nụ cười. Mất mười sáu xu anh được một
nụ cười và một bữa ăn.

Ở cái hàng ăn Rutxô ấy người ta dốc
nhiều nước mà ít rượu, cái hàng ấy làm cho đỡ dạ hơn là no lòng. Ngày nay, cái
hàng cơm ấy không còn nữa. Chủ hàng lúc bấy giờ được tặng một cái danh hiệu khá
đẹp: Lão Rutxô ở nước.

Sáng ăn bốn xu, chiều ăn mười sáu xu,
mỗi ngày Mariuytx ăn mất hai mươi xu, một năm là ba trăm sáu mươi nhăm phơrăng.
Cộng với ba mươi phơrăng tiền nhà, ba mươi phơrăng cho mụ già trương nhà và vài
món đồ chi tiêu lặt vặt thành bốn trăm năm mươi phơrăng, thì Mariuytx có chỗ ở,
ăn và người quét dọn. Quần áo ngoài mỗi năm may độ một trăm phơrăng, quần áo
lót năm mươi phơrăng, tiền giặt năm mươi phơrăng, tất cả không quá sáu trăm năm
mươi phơrăng. Còn thừa năm mươi phơrăng. Thế là Mariuytx giàu rồi. Khi bạn cần,
anh có thể cho mượn mười phơrăng. Cuốcphêrắc, có lần vay được của anh sáu mươi
phơrăng. Còn củi sưởi, vì buồng không có lò sưởi nên Mariuytx giảm được món
tiêu ấy.

Mariuytx có hai bộ quần áo: một bộ cũ
mặc thường ngày, một bộ mới tinh dành cho những buổi long trọng. Cả hai bộ đều
đen. Anh chỉ có ba cái sơ mi: một chiếc mặc, một chiếc để trong tủ, một chiếc ở
nhà thợ giặt. Khi rách nát thì lại may. Sơ mi của anh thường rách, nên bao giờ
anh cũng cài khuy áo ngoài lên đến tận cổ.

Muốn sống tươi như vậy, Mariuytx đã phải
trải qua những năm dài gay go, khó nhọc, có khi vất vả lắm mới vượt nổi. Nhưng không
bao giờ anh chùn bước. Anh đã chịu đựng mọi thiếu thốn, khổ cực. Anh đã làm tất
cả, trừ có vay nợ. Anh có thể tự hào là không bao giờ thiếu ai một xu. Anh cho
rằng mang nợ là bắt đầu làm nô lệ, anh tự bảo là chủ nợ còn ghê hơn là chủ nô,
chủ nô chỉ là chủ cái thân thể của mình, chủ nợ có trong tay cả cái phẩm giá
con người của mình và có thể xúc phạm nó. Thà anh nhịn đói chứ không vay nợ.
Anh đã nhiều ngày nhịn đói. Hiểu rằng cùng cực này liền với cùng cực khác, rằng
nếu người ta không cẩn thận thì sự sa sút tiền tài sẽ đưa đến sự sa đọa về tâm
hồn, nên Mariuytx hết sức giữ gìn phẩm giá của mình. Một lời nói, một cử chỉ
lúc khác thì biểu lộ sự kính thì những lúc này anh cho là hèn hạ, anh hết sức
tránh, anh ngẩng cao đầu lên. Anh không làm gì phiêu lưu vì không muốn lùi. Sắc
mặt anh lúc nào cũng ửng một màu đỏ nghiêm lạnh. Anh rụt rè đến mức thành ra
nghiêm khắc.

Trong tất cả những thử thách ấy, anh
thấy như có một lực lượng bí mật, thầm kín nào đó trong lòng anh, khuyến khích,
nâng đỡ anh. Tâm hồn nâng đỡ xác thịt, có lúc như nhấc bổng nó lên. Chỉ có thứ
chim ấy là nâng được cái lồng nhốt mình.

Trong tâm khảm của Mariuytx, bên cạnh
tên cha anh, có ghi tên một người nữa: Tênácđiê. Bản chất nồng nhiệt và nghiêm
túc, Mariuytx coi cái tên Tênácđiê, tên người đội trưởng dũng cảm đã cứu sống
đại tá cha anh giữa chiến trường Oatéclô, trong khói đạn, như một cái tên rực
rỡ hào quang. Anh không bao giờ quên tên người đó mỗi khi tưởng nhớ đến cha
anh, anh kết hợp hai cái tên đó trong sự ngưỡng mộ của anh. Một tín ngưỡng, hai
bàn thờ: bàn thờ lớn cho đại tá Pôngmécxi, bàn thờ nhỏ cho Tênácđiê. Biết
Tênácđiê đang lâm vào cảnh cùng khổ, lòng nhớ ơn của anh càng thấm thía.
Mariuytx đến Môngphécmây đã biết người chủ hàng ăn sa sút, vỡ nợ như thế nào.
Từ ngày ấy, anh lặn lội khắp nơi để tìm dấu vết của Tênácđiê, cố tìm đến chỗ
cùng cực tối tăm mà hắn đang chìm đắm. Anh đã lùng khắp vùng ấy: nào Senlơ, nào
Bôngđê, nào Guốcnay, nào Nôgiăng, nào Lanhi. Ba năm ròng anh tìm kiếm mài miệt,
dành dụm được ít tiền là tiêu vào việc đó hết. Chẳng ai cho anh biết được tung
tích của Tênácđiê. Người ta ngờ hắn đã đi ra nước ngoài. Chủ nợ của hắn cũng
lùng hắn chẳng kém gì Mariuytx tuy không thương mến bằng, nhưng cũng không nắm
được hắn, Mariuytx cho là anh có lỗi và hầu như tự trách mình sao không thành
công trong cuộc tìm kiếm đó. Cha anh chỉ để lại cho anh có một món nợ duy nhất
ấy, anh quyết trả cho xong, đó là món nợ danh dự. Anh nghĩ: Vô lý! Khi cha ta
nằm hấp hối giữa bãi chiến trường, Tênácđiê đã tìm được cha ta trong khói đạn mịt
mù và xốc cha ta lên vai, cứu sống cha ta, mà Tênácđiê có mang ơn gì cha ta
đâu! Còn bây giờ chịu ơn nặng với Tênácđiê như vậy mà sao ta lại không tìm được
ra Tênácđiê trong chỗ nghèo khổ tối tăm mà ông ta cũng đang chới với, tìm được
và cứu ông ta thoát khỏi cái chết như ông ta đã cứu cha ta. Không thể thế được,
nhất định phải tìm cho ra - Mariuytx, có thể hy sinh đứt một cánh tay để tìm
thấy Tênácđiê, đổ cả máu anh để cứu Tênácđiê khỏi chỗ cùng khổ. Tìm thấy
Tênácđiê, giúp đỡ Tênácđiê, nói với Tênácđiê: ông không biết tôi nhưng tôi, tôi
biết ông. Tôi đây, ông muốn gì tôi cũng xin tuân theo - đó là cái ước mơ êm ái
nhất mà cũng huy hoàng nhất của Mariuytx.

III

MARIUYTX TRƯỞNG THÀNH

Bấy giờ Mariuytx hai mươi tuổi. Anh đã
xa rời ông anh ba năm. Quan hệ giữa hai người không có gì thay đổi, không ai
nghĩ đến chuyện hòa hợp, đến chuyện tìm gặp nhau. Vả lại gặp nhau để làm gì? Để
rồi lại xung đột hay sao? Ai sẽ thắng ai? Mariuytx là cái lọ đồng, nhưng lão
Gilơnoócmăng là cái bình sắt.

Nhưng phải nói là Mariuytx không hiểu
lòng ông anh. Anh cho rằng ông anh chưa bao giờ yêu anh, cái con người cộc lốc,
phũ phàng, cười cợt, luôn mồm văng tục, la hét, giận dữ, luôn luôn giơ gậy chực
đánh người ta, chỉ có thể có cái cảm tình hời hợt và khắc khổ của những lão
Giêrôngtơ hài kịch. Nhưng Mariuytx lầm. Có những người cha không yêu con, không
có người ông nào không yêu cháu.

Thực ra, như chúng tôi đã nói, lão
Gilơnoócmăng yêu say mê Mariuytx nhưng yêu theo cái lối của lão: vừa yêu vừa
mắng mỏ, có khi đánh đập nữa. Đứa cháu đi mất, lão thấy trong lòng một lỗ hổng
tối đen. Lão cấm không ai được nói đến thằng cháu ấy, nhưng lão lại tiếc là mọi
người tuân lệnh lão triệt để quá. Lúc đầu lão nghĩ rằng cái thằng tín đồ của
Buyônapáctơ ấy, cái thằng Giacôbanh, cái thằng khủng bố, cái thằng sát nhân
tháng chín ấy sẽ trở lại. Nhưng hết tuần này đến tuần khác, hết tháng này đến
tháng khác, hết năm này đến năm khác, lão Gilơnoócmăng thất vọng thấy cái thằng
khát máu không trở về. Lão bảo: “Ta cũng không thể nào không đuổi nó đi được”
và lão tự hỏi: “Nếu phải làm lại như thế, ta có đuổi nó nữa không?”. Lòng tự ái
bảo ngay lão: đuổi; nhưng cái đầu bạc phơ của lão lắc bảo: không. Nhiều lúc lão
thấy chán nản. Lão thiếu Mariuytx. Người già cần sự trìu mến quấn quít như cần
ánh nắng. Sự trìu mến cũng nóng ấm. Mặc dầu bản chất lão vững chãi, sự vắng mặt
của Mariuytx cũng làm lão thay đổi trong người. Lão thề nhất định không tự mình
dịch đến cái “thằng nhãi kỳ quặc” ấy, nhưng lão đau khổ. Lão không hỏi thăm tin
tức cháu, nhưng lão luôn nghĩ đến cháu. Càng ngày lão càng sống riêng lẻ, xa
mọi người, trong cái nhà ở xóm Mare. Lão vẫn vui tính và vẫn cộc cằn như xưa,
nhưng cái vui của lão có cái gì cứng rắn bất thường như bên trong có lẫn đau
khổ, giận dữ và mỗi khi gắt gỏng xong lão lại chán nản, âm thầm. Thỉnh thoảng
lão nói: hừ nếu thằng nhãi ấy mà về đây thì phải xem cái tát của ta.

Còn bà dì, bà này có suy nghĩ gì đâu mà
biết yêu cho lắm. Đối với bà, Mariuytx chỉ còn là một cái bóng đen mờ mờ, bà
nghĩ đến con mèo, con vẹt mà chắc bà có nuôi, nhiều hơn là nghĩ đến Mariuytx.

Mối đau buồn kín đáo của lão
Gilơnoócmăng càng tăng vì lão chất chứa bên trong, không để lộ cho ai biết tí
gì. Nỗi buồn của lão như những cái lò mà người ta mới chế, đốt luôn cả khói.
Thỉnh thoảng có người quan tâm một cách vô duyên nhắc đến Mariuytx và hỏi: ông
cháu cụ bây giờ ra sao, hay bây giờ làm gì? Ông lão tư sản già ấy gặp lúc đang
buồn thì thở dài mà trả lời, gặp lúc muốn ra vẻ vui thì vừa búng tay áo vừa
nói: - Ngài nam tước Pôngmécxi đang làm thầy cò thầy kiện ở một xó nào đấy.

Trong khi ông lão hối tiếc thì Mariuytx
lại vui thích. Đối với những con người tốt, sự đau khổ làm cho lòng bớt hờn
oán. Anh nghĩ đến ông mà không giận, nhưng anh đã quyết định không nhận một xu
nào của con người đã xử tệ với cha anh. Cái phẫn uất lúc đầu của anh đã dịu đi
chỉ còn thế thôi. Hơn nữa, anh thấy vui thích trong sự đau khổ và muốn đau khổ
hơn nữa. Đau khổ vì cha anh. Anh thỏa mãn và thích thú sống kham khổ như vậy.
Anh vui vẻ, tự nhủ rằng thế là còn ít đây: rằng đó là một cách chuộc tội và nếu
không chịu đau khổ như vậy, thì sau này anh sẽ bị trừng phạt cách khác vì anh
đã thờ ơ bội bạc với cha anh, một người cha như vậy. Không lý nào cha anh phải
chịu tất cả đau khổ, còn anh thì thảnh thơi sung sướng! Việc làm của anh, sự
thiếu thốn của anh thấm vào đâu so với cuộc đời anh dũng của cha anh? Chỉ có
một cách gần gũi được tâm hồn của cha anh, giống cha anh, là dũng cảm chống với
nghèo khổ như cha anh đã anh dũng chống kẻ thù. Chắc cha anh cũng đã nghĩ như
vậy khi giối lại cho anh: con tôi sẽ xứng đáng. Những lời nói ấy, Mariuytx vẫn
mang ở trong lòng, tuy anh không đeo ở trên ngực cái bút tích của cha anh đã bị
mất.

Cái ngày ông anh đuổi anh, anh còn là
một đứa trẻ, bây giờ anh đã là người lớn. Anh cảm thấy như thế. Sự nghèo khổ đã
giúp ích cho anh. Nghèo khổ trong tuổi trẻ có cái tốt là hướng tất cả nghị lực
vào sự cố gắng và làm cho tâm hồn vươn lên. Nghèo khổ bóc trần cuộc sống vật
chất ra trước mặt, làm cho người ta khao khát cuộc sống lý tưởng. Người thanh
niên giàu có sẵn trăm trò tiêu khiển sang trọng và thô bỉ: đua ngựa đi săn,
nuôi chó đẹp, hút thuốc lá cờ bạc, tiệc tùng và tất cả những cái khác nữa, thỏa
thích cái phần thấp kém của tâm hồn và làm hại cái phần cao quý thanh tao. Anh
thanh niên nghèo khổ kiếm bữa ăn đã nhọc nhằn, ăn xong chỉ còn có cái thú mơ
mộng. Anh đi dự những cuộc giải trí mà Chúa cho không phải mất tiền: anh nhìn
trời xanh, không gian, trông sao, ngắm hoa, nhìn những đứa trẻ thơ, nhìn loài
người trong đó có anh đau khổ, nhìn thiên nhiên trong đó anh được thảnh thơi.
Nhìn mãi nhân loại thấy được lòng người, nhìn mãi thiên nhiên thấy được Chúa.
Anh mơ mộng và cảm thấy mình lớn lao, anh lại mơ mộng nữa và cảm thấy lòng dạt
dào tình cảm. Từ cái ích kỷ của người đau khổ anh tiến lên chỗ cảm thông của
người suy tưởng. Một mối tình cảm cao quý nảy nở trong tâm hồn anh: quên mình
và thương xót mọi người. Anh nghĩ đến những thích thú vô cùng mà thiên nhiên
dành cho, phung phí cho những tấm lòng rộng mở và không ban cho những tâm hồn
khép kín và người triệu phú tinh thần ấy đâm ra thương hại những kẻ triệu phú
tiền bạc, ánh sáng tràn vào trí tuệ đến đâu thì căm hờn tan dần đến đấy. Vả lại
anh có khổ thật không? Không. Cái cảnh nghèo khổ của một thanh niên không bao
giờ là sự khốn khổ đáng thương, bất cứ một người trai trẻ nào dù nghèo khổ đến
đâu, với thân thể cường tráng, lành mạnh, bước chân nhanh nhẹn, cặp mắt tinh
ranh, dòng máu sôi nổi, mớ tóc đen nhánh, đôi má mơn mởn, miệng cười hồng tươi,
hàm răng trắng ngà của anh, cũng làm cho vị hoàng đế già nua cằn cỗi phải thèm
thuồng. Mỗi ngày anh mỗi làm việc để kiếm bữa ăn cho ngày ấy; bàn tay anh càng
lao động để có ăn chừng nào thì sống lưng anh càng đứng thẳng lên kiêu hãnh,
khối óc anh giàu thêm tư tưởng chừng ấy. Công việc làm xong, tâm hồn anh lại
chơi vơi trong nguồn vui vô tận của thiên nhiên, lại mơ tưởng, chiêm ngưỡng
những cảnh đẹp, lòng vui không tả được. Chân anh bước trong đau khổ, khó khăn,
trên gạch đá, trên chông gai, có khi trong bùn thối, nhưng đầu anh vươn lên
trong ánh sáng. Anh cương nghị, thanh thản, êm ái, dịu hiền, nghiêm nghị, thoải
mái, dễ dàng, rộng lượng. Và anh cảm tạ Chúa đã ban cho anh hai nguồn phong phú
mà kẻ giàu không có được: lao động làm cho con người tự do và tư tưởng làm cho
con người xứng đáng.

Đó là những điều đã xảy ra đối với
Mariuytx. Nói cho đúng, anh cũng hơi quá trầm tư. Từ ngày sinh kế của anh đã có
phần chắc chắn, anh không làm hơn nữa, anh thấy rằng thiếu thốn một chút cũng
hay, anh làm ít đi để suy nghĩ nhiều hơn. Nghĩa là có những khi cả ngày anh tư
lự, trầm ngâm để tâm hồn chìm đắm say sưa trong cõi mênh mông của nội tâm. Anh
đã đặt vấn đề đời anh như thế này: làm công việc cụ thể ít nhất để làm những
việc vô hình nhiều nhất, nói cách khác là chỉ dành cho cuộc đời thực tại vài
giờ còn tất cả để mơ tưởng trong vô tận. Anh cho rằng anh không thiếu gì và
không nhận ra rằng mơ mộng kiểu như vậy chung quy chỉ là một hình thức lười
biếng, rằng anh mới chỉ khắc phục những yêu cầu đầu tiên của cuộc sống, đã muốn
nghỉ ngơi sớm quá.

Nhưng đối với tâm hồn cương nghị và giàu
tình cảm của Mariuytx, tình trạng ấy chỉ là chốc lát thôi, khi gặp những rắc
rối tất yếu của số mệnh, anh sẽ tỉnh dậy ngay.

Tuy là luật sư anh không biện hộ cho ai
cả, cũng không làm thầy cung thầy cò cho ai như lão Gilơnoócmăng tưởng. Anh còn
mải mơ mộng. Gặp gỡ bọn thầy cò, ra tòa án, tìm khách hàng, anh chán những việc
ấy lắm. Để làm gì? Không có lý do gì để thay đổi công ăn việc làm cả. Cái cửa
hàng sách không tên tuổi kia đã cho anh một việc làm chắc chắn, một việc làm
nhẹ nhàng mà anh cho là đủ rồi.

Một trong các chủ hiệu sách đã giao công
việc cho Mariuytx là ông Maginen, ngỏ ý muốn Mariuytx đến ăn ở nhà ông ta, ông
sẽ có công việc đều đặn cho Mariuytx làm và trả một nghìn năm trăm phơrăng một
năm. Đành là tốt! Nhưng mất tự do! Làm một anh làm công! Một văn sĩ làm mướn! Mariuytx
nghĩ rằng nhận lời thì đời sống sẽ được khá hơn những cũng hèn hơn, thêm no đủ
những bớt phẩm giá. Đem cái đời nghèo khổ trọn vẹn và đẹp đẽ mà đổi lấy một
cuộc sống lúng túng xấu xa, khả ố; tựa như một người mù mà hóa chột. Anh không
nhận.

Mariuytx sống cô đơn. Anh vốn thích
không dính líu đến cái gì và cũng vì bị bất ngờ, bỡ ngỡ, anh quyết định không
gia nhập nhóm Ănggiônrátx. Nhưng họ vẫn là những người bạn tốt sẵn sàng giúp đỡ
lẫn nhau. Mà cũng có thế thôi. Mariuytx có hai người bạn thân: một trẻ là
Cuốcphêrắc, một già là ông Mabớp. Anh ưa ông Mabớp hơn. Nhờ ông mà có sự biến
đổi cách mạng trong người anh, nhờ ông mà anh biết và yêu cha anh. Anh bảo rằng
Mabớp đã chữa anh khỏi bệnh thong manh.

Cái ông quản lý nhà chung ấy đã thực sự
có tác dụng quyết định.

Tuy nhiên ông cũng chỉ là con người thừa
hành bình thản, yên lặng, ý đồ của thượng đế. Như một cái đèn có người mang
đến, ông đã soi cho Mariuytx thấy những điều đó mà ông không ngờ; ông là cái
đèn chứ không phải là người cầm đèn.

Còn sự biến đổi chính trị trong con
người Mariuytx ông Mabớp không thể hiểu được, ông cũng không thể muốn được như
vậy và lái đi như vậy.

Sau này ta còn gặp ông Mabớp, cho nên
cũng cần nói vài lời về ông ta.