Lệnh thiết quân luật
đã trao quyền cho quân đội thực hiện chức năng trọng tài trong vụ tranh chấp
này, nhưng quân đội vẫn không hề tỏ ra có ý định giải hoà. Quân đội nhanh chóng
triển khai khắp Macônđô. Bọn lính đặt súng xuống một chỗ, rồi toả đi chặt chuối,
xếp chuối lên toa và xê dịch các đoàn tàu.

Những người lao động,
mà cho đến tận lúc này vẫn yên lặng chờ đợi, đã ào lên núi không mang theo một
thứ vũ khí nào khác ngoài con dao rựa, công cụ lao động của họ, và họ bắt đầu
cướp lại những cái họ đã bị cướp. Họ đốt cháy các dãy nhà kho, các cửa hàng uỷ
thác của Công ty, phá các đường ray để chặn đứng việc qua lại của những đoàn
tàu đã bắt đầu mở đường bằng hoả lực súng máy, họ chặt đứt tung các đường dây
điện và dây điện thoại. Các mương rãnh của đồng chuối đã thẫm máu. Ngài Brao vốn
sống trong một khu chung cư giống trại nuôi gà có mắc điện, cùng với gia quyến
và một số đồng bào của ngài đã được bí mật đưa đi khỏi Macônđô để đến nơi an
toàn dưới sự che chở của quân đội. Tình hình chung căng thẳng đang đe doạ sẽ
phát triển thành một cuộc chiến tranh không cân sức và đẫm máu, nhất là khi các
nhà cầm quyền ra một lời kêu gọi nhũng người lao động tập trung tại Macônđô. Lời
kêu gọi cho biết rằng Quan tỉnh trưởng sẽ tới đây vào ngày thứ sáu, sẵn sàng giải
quyết vụ xung đột này.

Hôsê Accađiô Sêgunđô
đứng trong đám đông đã tụ tập trên sân ga ngay từ sáng ngày thứ sáu. Ông đã
tham dự cuộc họp của cán bộ công đoàn và được phân công cùng với đại tá Gavilan
trà trộn vào khối quần chúng đông đảo để lãnh đạo họ tuỳ theo hoàn cảnh cụ thể.
Ông không được khoẻ lắm và hơn nữa, miệng ông đắng như ngậm bồ hòn khi biết rằng
quân đội đã đặt những ụ súng máy ở chung quanh sân ga, và ông còn biết rằng khu
nhà lầu có rào thép gai của công ty cũng đã được các khẩu pháo bảo vệ. Ðã gần
mười hai giờ trưa, do phải chờ đoàn xe lửa không tới, hơn ba nghìn người, bên cạnh
những người lao động còn có cả trẻ em và phụ nữ, đã đứng chật ních cả sân ga và
đám đông ấy còn tràn xuống cả những con đường kế cận bị súng máy bịt mất lối
ra. Quang cảnh ấy giống một hội chợ đông vui hơn là một đám tiệc tùng. Các quầy
hàng ăn cũng như các quán giải khát trên đường phố Thổ Nhĩ Kỳ đã được chuyển đi
nơi khác và đám công chúng vẫn nhẫn nại và vui vẻ chịu đựng nỗi phiền toái do
phải chầu chực dưới trời nắng như đổ lửa. Lúc ba giờ kém một chút, có tin đồn rằng
cho đến tận ngày mai chuyến xe lửa chính thức vẫn chưa chắc tới. Ðám đông mệt mỏi
thở dài ngao ngán. Giữa lúc ấy, có một trung uý quân đội trèo lên nóc nhà ga là
nơi đã đặt bốn khẩu súng máy xếp thành hàng hướng nòng ra phía đám đông. Một hồi
kèn đồng rúc lên báo cho đám đông yên lặng. Ðứng bên cạnh Hôsê Accađiô Sêgunđô
là một bà béo phị đi chân đất, mang theo hai đứa trẻ, một lên bốn và một lên bảy.
Bà ta bế đứa nhỏ và mặc dù không quen biết, bà nhờ ông bế đứa lớn để nó có thể
nghe được cái điều người ta sắp nói.

Hôsê Accađiô Sêgunđô
công kênh cậu bé trên vai. Qua nhiều năm sau này, cậu bé ấy đã kể đi kể lại, dù
không ai tin, rằng cậu đã nhìn thấy một trung uý qua chiếc loa máy tăng âm đọc
bản Sắc lệnh số bốn của Quan Tỉnh trưởng do tướng Caclôt Cơrtêt Vacgat và Thiếu
tá Enrikê Gaxcia Ixaxa, thư ký của ngài, đã cùng ngài ký. Với ba điều khoản gồm
khoảng tám mươi từ, bản Sắc lệnh số bốn đã gọi những người đình công là một ổ
cướp và do đó đã ra lệnh cho quân đội bắn giết họ.

Bản sắc lệnh đã được
đọc xong. Giữa tiếng huýt sáo và la ó phản đối của đám đông, một đại uý bước ra
thay thế trung uý nọ. Hắn đứng trên nóc nhà ga, cầm lấy loa máy tăng âm ra hiệu
muốn nói. Ðám đông trở lại im lặng.

- Thưa các ông, các
bà. - Viên đại uý nói với một giọng
trầm trầm, chậm chạp, có vẻ hơi mệt mỏi. - Tôi ra lệnh cho các người phải giải
tán sau năm phút.

Tiếng huýt sáo, tiếng
la thét lại nổi lên inh ỏi dìm ngay tiếng kèn đồng được dùng để tính khoảng thời
gian năm phút ấy. Tuy nhiên không một ai động đậy.

- Ðã quá năm phút. - Hắn nói với chính cái giọng
ban nãy - Gia
hạn thêm một phút nữa, và nếu các người không giải tán quân đội sẽ xả súng.

Hôsê Accađiô Sêgunđô
toát mồ hôi lạnh. Ông thôi không kiệu cậu bé trên vai nữa và đưa trả nó cho bà
mẹ, “Cái đám dê cụ này dám bắn lắm chứ chả chơi.” Bà mẹ nói nhỏ”. Hôsê Accađiô
Sêgunđô không kịp nói gì, vì vào lúc ấy ông nhận ra tiếng nói của đại tá
Gavilan đang khích lệ mọi người đồng thanh hô phản đối với chính những lời mà
người phụ nữ vừa thốt ra xong. Vì xúc động mạnh trước tình huống căng thẳng,
trước cái sâu lắng kì diệu của sự im lặng và nhất là khi thấy rằng không một sức
mạnh nào có thể lay chuyển được cái khối quần chúng đông đảo sẵn sàng đón nhận
cái chết này, Hôsê Accađiô Sêgunđô đã kiễng chân đứng cao hơn hẳn những cái đầu
ở phía trước, và lần đầu tiên trong đời ông cất tiếng:

- Bớ bọn dê cụ! Chúng
ta cóc cần cái phút ấy đâu!

Vào lúc ông thét
xong, một sự kiện đã xảy ra và cái sự kiện này đã không làm ông sợ mà chỉ mang
đến cho ông một ảo giác. Tên đại uý ra lệnh phát hoả và thế là cả mười bốn ụ
súng máy nổ súng đáp lời ông. Song ông cảm thấy tất cả những cái ấy chỉ là một
trò hề. Hình như những khẩu súng kia đều bắn ra những viên đạn pháo hoa, bởi mặc
dù những tiếng nổ rền vang nghe đến đứt hơi đã được mọi người nghe thấy, mặc dù
những viên đạn nóng bỏng đỏ lừ tới tấp bay ra đã được mọi người trông thấy, ấy
thế mà vẫn không thấy đám đông có lấy một phản ửng dù chỉ là hơi thở dài hay tiếng
kêu la, đám đông cứ trơ ra như đá. Bỗng nhiên, ở bên cạnh nhà ga có một tiếng
kêu tắt thở “Ôi, mẹ ơi” đã làm mất đi cái hào khí ấy. Một sức sục sôi của trận
động đất, một hơi thở hừng hực của núi lửa, một tiếng gầm rú của bão tố đã bùng
nổ ngay ở trung tâm đám đông với sức triển khai nhanh chóng thần kì. Hôsê Accađiô
Sêgunđô hầu như chỉ còn kịp bế phốc cậu bé, trong khi đó bà mẹ và em nó đã bị
đám đông nhốn nháo chạy nuốt chửng mất.

Nhiều năm sau, dù cho
những người hàng xóm vẫn tin cậu chỉ là một thằng hề, cậu bé ấy vẫn cứ tiếp tục
kể rằng Hôsê Accađiô Sêgunđô đã nâng bổng cậu trên đầu và cứ thế cho cậu lướt
đi, như thể trên không trung ấy, trên nỗi kinh hoàng của đám đông đổ về phía một
trong những đường phố cạnh đó. Với cái vị trí cao ấy, cậu bé đã nhìn thấy đám
công chúng nhốn nháo bắt đầu ùa về một góc phố và chính ở phố này, vào đúng cái
thời điểm này, hàng súng máy cũng bắt đầu phát hoả. Rồi những người đứng ở hàng
đầu cùng ngã gục xuống trước làn đạn liên thanh quét. Những người sống sót,
đáng lẽ phải nằm xuống thì họ lại vội vàng xô đẩy nhau chạy trở lại sân ga. Lúc
ấy nỗi khủng khiếp đã chụp lên đầu họ bằng những làn đạn súng máy giống như
đuôi con rồng đang quất vào họ, dồn họ vào một dòng người đông nghịt đối nghịch
với dòng người đông nghịt khác cũng đang xô đẩy nhau về một con đường ở hướng
khác. Cái dòng người này cũng đang bị súng máy đặt đối diện nhả đạn lại như mưa
y như một cú quất đuôi khác của con rồng. Những người đình công bị vây tròn lại,
cứ xoay tít mù như con lốc khổng lồ đang ngày một thu hẹp chấn tâm lại bởi những
vòng người ở ngoài của con lốc này đang bị lưỡi dao sắc ngọt của nghệ thuật bắn
súng máy gọt chung quanh như thể bóc củ hành vậy. Cậu bé nhìn thấy một người
đàn bà quỳ gối, chắp hai cánh tay lại theo hình cây thánh giá đứng trong một
bãi đất sạch được giữ gìn một cách kì ảo không cho đám người tràn vào. Trước
khi đám đông lấp bằng cái bãi đất trống ấy, Hôsê Accađiô Sêgunđô đã đặt cậu bé
xuống đấy và cũng ngay tại nơi ấy, với khuôn mặt đầm đìa máu ông ngã xuống bên
cạnh người đàn bà đang quỳ gối, dưới ánh sáng chói chang từ trên vòm trời cao
đang mùa nắng rọi xuống, với thế giới huyền bí nơi Ucsula Igoaran từng bán những
chiếc kẹo tuyệt vời nặn hình con giống.

Khi tỉnh dậy, Hôsê
Accađiô Sêgunđô đang nằm ngửa trong bóng tối. Ông nhận ra rằng mình đang nằm
trên một đoàn tàu dài dằng dặc và im lìm, rằng tóc mình bê bết máu khô và khắp
mình ông, xương hóc đau như dần. Ông cảm thấy buồn ngủ không chịu được. Ðịnh bụng
ngủ một giấc rõ dài để cho qua nỗi kinh hoàng và khủng khiếp, ông liền xoay người
về bên ít đau hơn, và chỉ lúc ấy ông mới phát hiện ra là mình đang nằm trên những
người chết. Trong toa không có lấy một chỗ hở, ngoài lối đi chính giữa. Có thể
vụ thảm sát đã xảy ra cách đây được vài giờ rồi, bởi những thi thể này đều đã lạnh
cóng như cao lanh mùa thu, và những ai xếp những tử thi này lên toa xe hẳn đã
có thời gian để xếp chúng theo thứ tự chẳng khác gì những buồng chuối được chở
trên xe lửa. Vốn định chạy trốn cái âm khí nặng nề đó, Hôsê Accađiô Sêgunđô bò
lết hết toa này sang toa khác theo hướng con tàu đang chạy, và nhờ ánh đèn lọt
qua các khe hở giữa những tấm ván ghép khi con tàu vượt những xóm làng đang ngủ
rọi vào, ông đã nhìn thấy những thi thể của đàn ông, những thi thể của đàn bà,
những thi thể của trẻ em mà rồi đây sẽ bị người ta đổ xuống biển như chuối bị vứt
đi, ông chỉ nhận ra một người đàn bà bán giải khát ở sân ga và đại tá Gavilan,
người này còn mang trong tay chiếc thắt lưng có khoá bằng bạc xứ Môrêlia được
cuộn lại, nó là cái mà đại tá dùng để mở đường vượt qua nỗi khủng khiếp. Khi đến
toa thứ nhất, ông liền nhảy một cú từ trên tàu xuống đất, lẩn vào bóng tối, rồi
nằm im hồi lâu dưới mương nước đợi cho đoàn tàu đi khỏi. Ðó là một đoàn tàu dài
chưa từng thấy gồm khoảng hai trăm toa hàng, mỗi đầu móc một đầu máy và ở chính
giữa móc thêm một chiếc nữa. Nó không thắp đèn, ngay cả đèn hiệu xanh đỏ cũng
không thắp nốt, và cứ vun vút lao đi trong đêm khuya vắng lặng. Trên nóc toa nổi
lên những hình thù tối sẫm của bọn lính với những khẩu súng máy sẵn sàng nhả đạn.

Nửa đêm về sáng một
trận mưa rào đổ xuống. Hôsê Accađiô Sêgunđô không biết mình nhảy xuống ở nơi
nào nhưng ông biết chắc rằng cứ đi ngược hướng đi của đoàn tàu là sẽ về tới
Macônđô. Sau hơn ba giờ đi bộ, nhờ ánh bình minh ông nhận ra những mái nhà đầu
tiên, khi ấy ông đã bị ngấm nước mưa tới tận xương và đau đầu kinh khủng. Bị
hương cà phê lôi cuốn ông bước vào một căn bếp; ông thấy có một người đàn bà
tay bế con khom lưng bên bếp lửa.

- Chào bà. - Ông nói. - Tôi là Hôsê
Accađiô Sêgunđô Buênđya đây ạ.

Ông xưng tên họ đầy đủ,
rõ ràng từng chữ một để người nghe nhận ra rằng ông vẫn sống. Ông đã làm một việc
rất phải lúc bởi bà mẹ suýt nữa thì tưởng ông là ma khi nhìn thấy ngay trước cửa
nhà mình một thân hình tiều tuỵ, đầu tóc và áo quần bê bết những máu và chắc rằng
cái thân hình ấy vừa chạm phải oai phong của thần chết. Bà mẹ nhận ra ông, mang
cho ông một tấm áo khoác để ông mặc tạm trong khi đợi cho quần áo ướt hong trên
bếp khô hẳn. Rồi bà đưa nước nóng cho ông rửa vết thương, và cái vết thương ấy
thực ra chỉ là một vết sây sát ngoài da, và còn cho ông một mảnh vải để ông
băng đầu. Sau đó bà cho ông uống một tách cà phê đen không đường, như người ta
vẫn thường nói với bà: những người thuộc dòng họ Buênđya chỉ uống thứ cà phê
đó.

Hôsê Accađiô Sêgunđô
lặng lẽ uống hết cà phê.

- Có lẽ đến ba nghìn
người chứ không ít. - Ông
nói lẩm nhẩm.

- Cái gì vậy?

- Những người chết, -
ông nói. - Có lẽ tất cả những ai có mặt tại sân ga đều bị bắn chết hết.

Với ánh mắt thương hại
bà mẹ nhìn ông vẻ dò hỏi. “Ở đây, không có nhiều người chết như thế.” Bà nói, “Kể
từ thời mồ ma ngài đại tá, cái ông trẻ của ông ấy mà, ở Macônđô không có chuyện
gì xảy ra cả”. Trước khi về tới nhà mình, Hôsê Accađiô Sêgunđô đã ghé thăm ba
gia đình, gia đình nào cũng nói với ông một điều duy nhất: “Không có nhiều người
chết như thế”.

Ông vượt qua sân ga,
nhìn thấy những bàn bán thức ăn chồng chất lên nhau và ngay tại đây ông cũng
không thấy một dấu vết nào của vụ thảm sát. Dưới trời mưa nặng hạt, phố xá im
lìm vắng ngắt, các nhà đều đóng cửa im ỉm, không hề có một biểu hiện nhỏ của cuộc
sống ở bên trong. Chỉ có tiếng chuông nhà thờ gọi con chiên đi lễ là hoạt động
duy nhất của con người. Dừng ngay ở cửa nhà đại tá Gavilan, ông gọi. Một phụ nữ
có thai, người ông từng gặp gỡ nhiều lần, khi nhìn thấy ông liền đóng sập ngay
cửa lại. “Ði vắng.” Bà ta trả lời với vẻ đầy sợ hãi: “về quê rồi”. Cửa chính dẫn
vào khu nhà hộp được rào dây thép gai xung quanh, như thường lệ, đã được những
tên dân vệ mặc áo khoác đội mũ cối lợp vải nhựa, như những tượng đá đứng gác dưới
trời mưa. Trên những phố nhỏ của mình, bọn người da đen vùng Antidat đang đồng
thanh hát thánh ca. Hôsê Accađiô Sêgunđô nhảy qua hàng rào trước sân nhà rồi
theo lối nhà bếp vào nhà. Bà Santa Sôphia đê la Piêđat chỉ kịp thốt lên “Chớ để
Phecnanđa nhìn thấy con”. Bà bảo: “Nó vừa mới dậy xong”. Như một thoả thuận hiển
nhiên, bà đưa con trai mình vào phòng để những cái bô, sửa lại chiếc giường khấp
khểnh của cụ Menkyađêt để cho con mình dùng rồi vào lúc hai giờ chiều trong khi
Phecnanđa đang ngủ trưa bà đưa qua cửa sổ vào cho con trai mình một đĩa cơm.

Aurêlianô Sêgunđô ngủ
lại ở nhà vì cơn mưa bất thình lình đổ xuống đã giữ ông lại, và đến tận ba giờ
chiều ông vẫn đợi trời tạnh. Vì được Santa Sôphia đê la Piêđat bí mật báo cho
biết nên cũng vào giờ này ông đến thăm người anh em sinh đôi của mình ở phòng cụ
Menkyađêt. Ông cũng không tin vào câu chuyện về vụ thảm sát cũng như con tàu chở
người chết nặng nề bò về phía biển. Ðêm trước người ta đã đọc một bản thông cáo
đặc biệt để báo cho mọi người biết rằng những người công nhân đã tuân lệnh giải
tán khỏi nhà ga và họ đã lập thành từng đoàn người hiền lành rồi đi về nhà
mình. Bản thông cáo còn cho biết rằng các nhà lãnh đạo công đoàn, với một tinh
thần yêu nước cao, đã rút bớt các yêu sách của mình lại thành hai điểm: cải tiến
cách phục vụ y tế và xây dựng chuồng tiêu ở các khu lán trại cho công nhân. Sau
đó người ta còn thông báo thêm rằng khi các quan chức quân đội nhận được lá đơn
của những người lao động bèn vội vàng cấp báo cho ngài Brao biết, và rằng ngài
không chỉ chấp thuận những yêu sách mới mà còn xuất tiền chi ba ngày hội để mừng
cuộc xung đột đã được giải quyết ổn thoả… Chỉ phiền nỗi rằng khi các quân nhân
hỏi ngài liệu ngày nào có thể thông báo việc lá đơn đã được ký thì ngài nhìn bầu
trời nhì nhằng những tia chớp hiện qua khung cửa sổ, và ngài làm một động tác không
dứt khoát:

- Khi nào trời tạnh
đã. - Ngài nói. - Chúng tôi sẽ đình chỉ mọi hoạt động khi trời còn mưa.

Ðã ba tháng trời
không mưa và lúc này đang ở mùa khô. Nhưng khi ngài Brao tuyên bố quyết định của
mình thì trận mưa rào đã đổ xuống khắp vùng Công ty chuối và Hôsê Accađiô
Sêgunđô đã bị mưa trên đường trở về Macônđô. Một tuần lễ sau trời vẫn mưa. Lời
giải thích chính thức, vốn được lắp đi lắp lại hàng ngàn lần và được lan truyền
nằm trong tay chinh phủ, đã làm cho mọi người tin rằng không có người chết, những
người lao động thoả lòng thoả dạ đã trở về với gia đình mình và Công ty chuối
đã ngừng mọi hoạt động trong lúc trời mưa. Luật giới nghiêm vẫn tiếp tục được
thi hành để đề phòng khi cần phải áp dụng những biện pháp khẩn cấp nhằm tránh
những thiệt hại chung do mưa dai dẳng không dứt cơn gây ra, quân đội vẫn đóng đồn
ở Macônđô. Ban ngày bọn lính, quần xắn tới bẹn, đi lại ngoài đường nước chảy
như thác để chơi trò vớt người chết đuối với trẻ em. Ban đêm, sau khi lệnh báo
giới nghiêm vang lên, chúng sục sạo mọi nhà, dùng báng súng nện tung cửa, bắt
những người bị tình nghi đang nằm trên giường rồi lôi họ đi biệt tích. Ðó là thời
kì truy lùng và tiêu diệt nốt “những tên gây rắc rối.” “những tên giết người, đốt
nhà.” Bị Sắc luật số bốn trừng trị, nhưng bọn quân nhân lại chối phắt những
hành động bắt bớ, giết chóc của chính mình trước những thân nhân của những người
bị nạn, khi những người này tới văn phòng các sở chỉ huy để hỏi tin tức. “Chắc
chắn đó chỉ là một giấc mơ thôi.” Các sĩ quan nói. “Ở Macônđô đã không xảy ra,
hiện thời không xảy ra và sẽ không bao giờ xảy ra những chuyện giết chóc bắt bớ
khủng khiếp cả. Ðây là một thị trấn hạnh phúc mà”. Họ đã kết thúc việc tiêu diệt
các nhà lãnh đạo công đoàn như thế đấy.

Người sống sót duy nhất
là Hôsê Accađiô Sêgunđô. Có một đêm tháng hai, tiếng báng súng nện vào cửa
không thể nhầm lẫn được bỗng vang lên ở ngoài hiên. Aurêlianô Sêgunđô, người vẫn
đợi cho trời tạnh để ra đi, đã mở cửa cho sáu tên lính dưới sự chi huy của một
sĩ quan. Người ướt sũng nước mưa, lầm lý không nói lấy một lời, chúng lục soát
rất kỹ ngôi nhà: lần lượt từng phòng một, lần lượt từng chiếc tủ một, lục từ
các phòng khách đến tận kho lương thực. Ucsula thức dậy khi đèn phòng bật sáng,
và cụ không thở dài não nuột trong khi bọn lính lục soát, nhưng cụ vẫn giữ những
ngón tay làm dấu thánh giá hướng nó về phía bọn lính đang làm việc. Santa
Sôphia đê la Piêđat đã kịp báo trước cho Hôsê Aurêlianô Sêgunđô đang ngủ trong
phòng cụ Menkyađêt, nhưng ông hiểu rằng nếu định chạy trốn lúc này thì quá chậm
mất rồi. Vậy là Santa Sôphia đê la Piêđat lại khoá cửa phòng lại, và ông mặc
áo, đi giày, ngồi trên giường đợi chúng đến. Trong lúc ấy, bọn lính đang lục
soát ở xưởng kim hoàn. Viên sĩ quan ra lệnh mở then cài và với luồng sáng ngọn
đèn pin lia nhanh loang loáng y đã nhìn thấy chiếc bàn làm việc, chiếc tủ kính
với các chai lọ đựng a-xít cùng những dụng cụ làm việc vẫn nguyên chỗ do chủ
chúng đã sắp đặt, và hình như y hiểu rằng ở phòng ấy không có ai ở. Tuy nhiên,
y ranh mãnh hỏi Aurêlianô Sêgunđô rằng có phải ông là thợ kim hoàn không, và
ông này đã trả lời y rằng phòng ấy từng là xưởng kim hoàn của đại tá Aurêlianô
Buênđya. “A hả,” viên sĩ quan đằng hắng, rồi y bật đèn và ra lệnh lục soát thật cẩn thận
căn phòng đến mức mười tám chú cá vàng chưa tôi và được đựng trong một hộp sắt
tây giấu ở đằng sau các chai a-xít không thể thoát khỏi mắt chúng. Viên sĩ quan
kiểm tra kỹ từng con một ở trên chiếc bàn làm việc, và lúc này y hoàn toàn nhân
hậu. “Tôi muốn lấy một con, nếu ông đồng ý cho.” y nói: “Có một thời những con
cá vàng này là ám hiệu của những kẻ nổi loạn, nhưng giờ đây chúng là một di
tích đấy”. Y trẻ măng, gần như hãy còn trong tuổi thiếu niên, hồn nhiên với cái
vẻ thân mật tự nhiên cho đến lúc này mới lộ rõ. Aurêlianô Sêgunđô tặng y một
con cá vàng. Viên sĩ quan cất nó vào túi áo sơ mi, còn những con khác y lại để
vào hộp sắt tây rồi cất hộp vào đúng chỗ cũ.

- Ðó là một kỉ vật vô
giá, - y nói. Ðại tá Aurêlianô Buênđya là một trong những vĩ nhân của chúng ta.
Tuy nhiên, cái tia chớp nhân bản vừa lóe sáng ấy không làm thay đổi cách xử sự
vốn có của y. Trước cửa buồng cụ Menkyađêt, vừa mới được cài then lại, Santa
Sôphia đê la Piêđat lại cầu cứu tới niềm hi vọng cuối cùng. “Thưa, gần một thế
kỉ nay, không ai sống trong phòng này cả ạ.” Bà nói. Viên sĩ quan vẫn ra lệnh mở
cửa, y lia đèn pin khắp phòng, Aurêlianô Sêgunđô và Santa Sôphia đê la Piêđat
nhìn thấy đôi mắt A-rập của Hôsê Accađiô Sêgunđô vào lúc ánh đèn pin rọi thẳng
vào mặt ông và họ hiểu rằng đó là điểm kết thúc của một nỗi đau khổ, đồng thời
là điểm mở đầu của một nỗi đau khổ khác mà chỉ có thể được an ủi trong sự nhẫn
nhục chịu đựng. Nhưng viên sĩ quan vẫn tiếp tục chiếu đèn pin lục tìm khắp
phòng và không để lộ một dấu hiệu thích thú nào cho đến khi nhìn thấy bảy mươi
hai cái bô úp trên các giá kệ. Thế là y bật đèn. Hôsê Accađiô Sêgunđô đã ngồi ở
mép giường, sẵn sàng ra đi với vẻ nghiêm trang và suy tư hơn bao giờ hết. Ở
phía trong nữa là các, kệ sách với những cuốn sách bong gáy, những cuộn giấy da
thuộc, và chiếc bàn viết vẫn gọn gàng và sạch sẽ, mực trong lọ vẫn tươi màu.
Căn phòng vẫn giữ nguyên không khí trong lành và thoáng đãng, vẫn giữ nguyên
vinh dự chống trả bụi bặm và sự phá phách mà Aurêlianô Sêgunđô từng nhìn thấy ở tuổi thiếu thời
và chỉ một mình đại tá Aurêlianô Buênđya là người không thể nhìn thấy. Nhưng
viên sĩ quan chỉ để ý tới những cái bô.

- Có bao nhiêu người
sống ở trong ngôi nhà này? - Y hỏi.

- Năm người.

Rõ ràng viên sĩ quan
không hiểu được. Y dừng mắt ở nơi mà lúc này Aurêlianô Sêgunđô và Santa Sôphia
đê la Piêđat đang chăm chú nhìn vào. Ðó là nơi Hôsê Accađiô Sêgunđô đang ngồi
và ông này cũng hiểu rằng viên sĩ quan đang nhìn mình mà không thấy mình. Sau
đó y tắt đèn và khép cửa buồng lại. Khi y nói chuyện với bọn lính, Aurêlianô
Sêgunđô hiểu rằng viên sĩ quan đã nhìn căn buồng với chính đôi mắt mà đại tá
Aurêlianô Buênđya từng nhìn.

- Quả là không có ai
sống trong căn phòng ấy ít ra cũng đã một thế kỉ này. - Viên sĩ quan nói với bọn
lính. - Trong đó có lẽ chỉ có rắn độc ở thôi.

Vào lúc cánh cửa buồng
đóng lại, Hôsê Accađiô Sêgunđô nhận thức rõ ràng rằng cuộc chiến tranh của ông
đã kết thúc. Những năm trước đây, đại tá Aurêlianô Buênđya đã nói với ông về niềm
vui chiến tranh và ngài định chứng minh nó bằng những ví dụ nhiều vô kể được
rút từ chính kinh nghiệm sống của ngài. Ông đã tin ngài. Nhưng cái đêm bọn lính
nhìn ông mà không thấy ông, trong lúc nghĩ đến tình hình căng thẳng những tháng
gắn đây, đến nỗi cực khổ trong nhà tù, đến nỗi kinh hoàng ở ngoài sân ga, đến
con tàu chở người chết, Hôsê Accađiô Sêgunđô đã đi đến kết luận rằng đại tá
Aurêlianô Buênđya chỉ là một thằng hề hoặc một thằng hèn không hơn không kém.
Ngài đã không hiểu rằng ngài đã phải dùng quá nhiều lời lẽ để diễn tả cái ngài
cảm nhận được trong chiến tranh mà không biết rằng chỉ cần một từ thôi đã đủ để
diễn đạt nó rồi. Từ đó là nỗi sợ hãi. Trái lại, trong căn phòng của Menkyađêt,
được bảo vệ bởi ánh sáng siêu tự nhiên, bởi tiếng mưa rơi rằm rì và bởi cảm
giác mình là người không thể bị nhìn thấy, Hôsê Accađiô Sêgunđô đã được sống
trong sự nghỉ ngơi mà ông không có nổi trong quãng đời trước đây với một nỗi sợ
hãi lởn vởn đây đó trong ông, đó là nỗi sợ bị người ta chôn sống mình. Ông đem
điều đó nói lại với Santa Sôphia đê la Piêđat, người vẫn mang cơm đều đặn một
ngày hai lần vào cho ông, và bà hứa với ông rằng bà sẽ cố sống cho tới khi sức
tàn lực kiệt để đảm bảo chắc chắn rằng ông sẽ được chôn khi đã chết thật rồi.
Nhờ thoát khỏi mọi sợ hãi, Hôsê Accađiô Sêgunđô lại chúi đầu đọc những tờ giấy
da thuộc của cụ Menkyađêt, và càng hào hứng đọc bao nhiêu thì ông hiểu chúng
càng ít hơn. Do đã quen với tiếng mưa rả rích mà khi kéo dài được hai tháng nó
đã trở thành một hình thức yên tĩnh mới, cái duy nhất khuấy động nỗi cô đơn của
ông lại là việc ra vào của Santa Sôphia đê la Piêđat. Bởi vậy ông đã xin bà hãy
để cơm cho mình ở ngoài bậu cửa sổ và hãy khoá trái cửa buồng lại. Những người
khác trong gia đình đã quên ông, kể cả Phecnanđa vốn không tán thành để ông sống
ở trong ấy khi bà ta biết rằng bọn lính đã nhìn ông mà không thấy ông. Khi Hôsê
Accađiô Sêgunđô tự giam mình ở trong phòng được sáu tháng rồi, và bây giờ là
lúc bọn lính đã rút khỏi Macônđô, Aurêlianô Sêgunđô tháo then cửa buồng để tìm
người nói chuyện trong lúc đợi trời tạnh mưa. Kể từ khi mở cửa, ông cảm thấy ngột
ngạt bởi mùi hôi bốc lên từ những chiếc bô đầy ựa phân và nước giải đặt ở dưới
sàn nhà. Hôsê Accađiô Sêgunđô bị nước ăn da, không hề biết đến cái khung cảnh
buồn bã do mưa gây nên, vẫn mải mê đọc đi đọc lại thứ văn chương khó hiểu viết
trên những tấm da thuộc. Ông được một luồng ánh sáng thiên thần soi sáng. Hẩu
như ông vừa ngước mắt lên khi nghe thấy cánh cửa mở thì ánh mắt ấy cũng đã đủ để
người anh em sinh đôi của ông nhìn thấy số phận cố hữu của cụ cố nội đã được lặp
lại trong nó.

- Hơn ba ngàn người.
- Đó là tất cả những gì Hôsê Accađiô Sêgunđô nói. - Bây giờ thì tôi đã hiểu chắc
như đinh đóng cột rằng đó là tất cả những người có mặt ở ngoài sân ga.