Chương 4

Người
bồi chạy lên gác một lúc, rồi xuống bảo với ông Nghị Hách: “Cụ lớn cho phép
quan cứ lên”. Khi lão này vào thì quan công sứ đương ngồi làm việc ở bàn giấy,
bên cạnh một cái lò sưởi đầy những củi và đỏ rực những lửa.

Quan
là một người đã cao tuổi, ở thuộc địa đã trên ba mươi năm, đã được lòng dân
không phải vì một chính sách giả dối, không phải vì những bài diễn văn kêu vang
và rỗng tuếch, không phải vì đã đem những giọt nước mắt cá sấu ra huyễn hoặc, lừa
dối dân ngu nhưng chính bởi quan là một bậc hiền nhân quân tử rất ít có ở đời.
Ngoài những giờ bận việc cai trị, quan thường đọc sách, viết văn. Vì rất giỏi
chữ Hán, quan đã xuất bản được một quyển sách khảo cứu về cách dùng binh của Trần
Hưng Đạo. Do lẽ đó, quan công sứ nói tiếng An Nam cũng thạo và cũng dễ nghe.

Cái
lòng nhân từ của quân thì hầu như thành một câu cách ngôn đã truyền tụng. Những
người trí thức, cả những nhà viết báo rất hoài nghi, cũng phải nhận ngài là người
hiếm có, sống ở thuộc địa đã nửa đời người, mà vẫn giữ được những quan niệm về
sự tự do cá nhân rất rộng rãi, vẫn biểu lộ được cái tinh thần đáng trọng của hạng
trí thức nước Pháp, chứ không nhiễm phải tính nết của phái thực dân bằng dùi
khui.

Một
buổi kia, có việc ra nhà giây thép, quan cứ cuốc bộ mà lử khử đi như những người
tây thường. Qua một phố nọ, có một trường tư thục, một lũ trẻ em đùa nghịch đá
bóng, làm cho quả bóng trúng đánh bốp một cái vào ngực quan. Một vệt bùn to tướng
in ngay vào ve áo, chỗ có cái cuống mề đay Bắc đẩu, Quan vào trường. Viên đốc học
trường tư sợ tái mặt như mọi người phải lo sợ vào một trường hợp như thế. Nhưng
mà quan công sứ cứ khoan thai cầm khăn mặt bông phủi áo, rửa tay vào chậu nước
rồi ôn tồn bảo viên đốc: “Ông phải bảo học trò của ông, ra cái bãi cỏ ở cạnh chợ
mà đá bóng, chứ thể thao ở giữa phố như thế thì rồi có những tai nạn xe cộ xảy
ra”. Thế rồi quan lại ra đi, nét mặt vẫn hiền hậu, như không có việc gì xảy ra
cả.

Một
lần khác, xe hơi của quan vừa ở thủ đô về, người tài xế đương lái vòng để vào
sân tòa sứ, thì có một mụ nhà quê tay cầm một lá đơn đến quỳ ngay trước xe. Mấy
anh lính khố xanh toan giơ cao cái roi mây thì quan công sứ ra hiệu ngăn lại hỏi...
“Đơn kêu của bà có rõ ràng không?” người đàn bà kêu lải nhải một hồi thì quan
truyền: “Thôi, cứ về rồi quan sẽ xét xử”. Nguyên do đó là một mụ đi mò cua bắt ốc,
bị làng bắt vạ vì chưa hết tang chồng mà đã có mang. Theo như trong đơn, thì mụ
đã bị một bọn bô lão trong làng, lôi những hủ tục ra để hành hạ mụ, chứ thật
ra, mụ đã hết tang từ vài tháng trước khi có mang. Ấy thế là quan viết thư trả
lời cái mụ mò cua ấy rằng: “Thưa bà, bản chức đã xét đơn của bà rồi. Nếu bà còn
có tang ông ấy thì theo luật Gia Long, có chửa như vậy là có lỗi. Còn nếu bà đã
đoạn tang rồi thì không ai được phép bắt vạ bà, nếu bà viện được đủ chứng cớ là
đã hết tang thì cứ lên tòa mà trình bày, bản chức sẽ trị tội những kẻ nhũng lạm”.
Một bức thư của một vị quan đầu tỉnh mà lại có cái luận điệu lễ phép với một mụ
mò cua đến bực ấy, đã làm cho các quan tổng đốc, bố chánh, tri phủ phải nhăn mặt
lại. Rồi bọn bô lão trong làng sợ hãi đến hết vía mà đền lại cái vạ. Hai chuyện
này đủ là chứng cớ rằng quan công sứ tỉnh có Nghị Hách hồi ấy, là người dễ dàng
biết bao nhiêu.

Đêm
nay, ngồi làm việc, hai chân quan đi giầy da đen, cổ quan quấn một cái khăn
quan dầy sụ, lông chiên tua tủa bịt đến cả cằm. Bộ râu bạc ba chòm và cái trán
hói đến bóng lộn của quan, khiến ngài có vẻ đường bệ oai nghiêm lắm.

Nghị
Hách, mặc lòng mặc bộ áo trào vào ngày dạ tiệc, cũng chấp tay vái dài lưng cúi
thật khom, mà rằng:

- Bẩm
lạy cụ lớn ạ.

Quan
công sứ đặt bút xuống bàn, giơ tay đón:

-
Chào ông Nghị. Ông đến thăm tôi hay có việc gì can hệ? Ông Nghị ngồi đây... Tôi
đương viết một bài triết lý về Đông phương cho một tờ báo ở Ba lê đây... Ông
Nghị có rét không? Tôi bây giờ yếu lắm, không có sức chống rét nữa. Ông Nghị uống
nước chè hay uống rượu mạnh nhé?

- Bẩm
vâng, con xin phép hầu cụ lớn một cốc. Cảm ơn cụ lớn lắm.

-
À, thế ông Nghị có việc gì cần tôi giúp đấy chứ?

- Bẩm
cụ lớn, không ạ. Bẩm chúng con thấy cụ lớn cũng dễ dàng, lại hay tiếp người bản
xứ, cho nên con sang thăm và hầu chuyện, và xem cụ lớn có điều gì chỉ bảo
không, thế thôi ạ.

Quan
công sứ bấm cái chuông điện. người bồi ló vào.

-
Đem cho tôi khay rượu Anis lên nhé. Bà lớn đi nghỉ chưa? Này bồi, hôm nay mày để
con Toby cắn chết mất một con gà sống thiến, như thế là tôi không bằng lòng
đâu. Nó là chó săn thì lúc nào cũng phải xích nó lại. Nếu mày cứ quên lời tôi
nào thì rồi tôi sẽ nói với bà lớn không thưởng cho mày nhiều tiền tiêu tết nữa!

Người
bồi chịu quở rồi lẳng lặng quay ra. Năm phút sau đem một cái khay có một chai,
hai cốc lặng lẽ để ở bàn. Chờ khi người bồi xuống rồi, Nghị Hách mới nói:

- Bẩm
cụ lớn, thế cụ lớn bà độ này vẫn mạnh khỏe chứ ạ?

Quan
công sứ gật gù mà rằng:

- Ồ
ồ! Vợ tôi yếu lắm, ông Nghị ạ. Vợ tôi cứ muốn đòi về nghỉ ở Nice. Có lẽ ít lâu
nữa thì tôi phải để vợ tôi về nghỉ một mình, sáu tháng, rồi lại sang.

- Bẩm
cụ lớn, như vậy thì tốn kém nhiều tiền lắm,

-
Chính thế đấy, ông Nghị ạ. Bây giờ ai cũng nên tiết kiệm. Phủ toàn quyền đã có
tờ thông tư cho các quan phải dè dặt chi tiêu, theo chính sách tiết kiệm. Vì rằng
cái nạn khủng hoảng kinh tế mỗi ngày một nặng thêm...

- Bẩm
do đó mà mới có những việc như ở Hà Tĩnh, Nghệ An vừa rồi, chắc cụ lớn có để ý.

Quan
công sứ uống một hớp rượu rồi nói rằng.

-
Phải, giữa lúc kinh tế này, cái nghề cai trị dân thật là khó khăn...

- Bẩm...
như cụ lớn đã cai trị tỉnh nào thì quyết không bao giờ dân lại như thế. Cụ lớn
thương dân lắm.

-
Dân họ cũng hiểu cho tôi đấy chứ?

- Bẩm
vâng. Lòng thương dân của cụ lớn thì không ai là không cảm phục. Nhưng mà còn
những tay phiến loạn chúng xúi giục.

- Vừa
rồi, sen đầm ở đây phải bắt bớ mấy vụ, là vì có mấy tay ở nơi khác lại, trốn
tránh ở đây mà thôi, chứ tôi tin rằng dưới quyền cai trị của tôi, không một ai
làm loạn cả.

- Bẩm
cụ lớn, cái ấy thì đã đành. Nhưng mà có nhiều cái người ta không thể ngờ trước
được.

Quan
công sứ gật gù hồi lâu mà rằng:

-
Chính phủ bảo hộ lo thế nào cho dân khỏi đói thì không sợ gì nữa.

- Bẩm
cụ lớn, chính thế đấy ạ. Nhưng bọn nghiệp chủ chúng con dạo này, thật lấy làm
khổ sở vì cái phong trào cộng sản. Trong cái mỏ ở Quảng Yên của con, vừa rồi
suýt nữa thì có nạn phu đình công. Mà ngay ở đồn điền của con trên tỉnh này thì
nông dân, ít lâu nay con thấy họ bắt đầu trở nên bướng bỉnh lắm.

-
Tôi vẫn biết thế. Nhưng cái đó không hề gì. Nếu ông Nghị cũng biết đãi nông dân
và tá điền cho phải chăng, thì không bao giờ phải lo ngại gì nữa. Tôi quyết rằng
dân dưới quyền tôi, họ không đói khổ thì không khi nào họ lại làm xằng.

- Bẩm
cụ lớn, vậy mà con thì con thấy rằng phong trào ấy đã bắt đầu lan đến tỉnh ta.

Quan
công sứ giật nẩy mình lên, trợn mắt hỏi:

-
Đã lan đến tỉnh ta, ông bảo!

- Bẩm
cụ lớn, hình như thế. - Có cái gì là chứng cớ không?

- Bẩm,
toàn dân tỉnh này đã bắt đầu nói xấu và vu oan cho con. Bẩm cụ lớn, chắc là họ
chỉ nhắm mắt nghe theo bọn phiến loạn chúng mớm nhời mà thôi. Họ vu cho con là
giết người, là hiếp tróc đàn bà con gái, là bóp hầu, bóp cổ bọn dân nghèo, thôi
thì đủ những tội ác. Họ hết sức gieo cái mầm thù ghét người giàu có, cho lan rộng
trong đám công dân. Kể ngay bọn tá điền làm việc trong đồn điền của con thì
chúng cũng đã bắt đầu đòi tăng lương, ấy là lương con phát cho chúng cũng đã
cao lắm. Bẩm cụ lớn, con thấy rằng cái phong trào ấy sắp sửa lan đến tỉnh ta. Vậy
con xin lấy tư cách một người dân biểu mà trình báo để cụ lớn tiện đường cai trị
cho tỉnh yên ổn.

-
Ông Nghị đã làm phải lắm, ông Nghị nhận đây những lời khen của tôi nhé! Để tôi
phải thông báo cho ông giám binh. Ông Nghị cứ yên tâm, chính phủ bảo hộ bao giờ
cũng có trách nhiệm giữ cuộc trị an, bảo toàn tính mệnh và tài sản cho dân, trừng
trị kẻ phiến loạn.