PHẦN BỐN

TRÁCH NHIỆM CỦA “NGƯỜI ĐỨNG TRÊN NGƯỜI”

LÀM SAO ĐỂ NHẬT BẢN CÓ ĐƯỢC NỀN ĐỘC LẬP THỰC SỰ?

Gần
đây, những người có học thức thường bàn riêng với nhau về tương lai của
Nhật Bản. Gặng hỏi mãi, người ta mới nói cho tôi hay về những gì họ
đương bàn luận. Đành rằng không ai biết trước được tương lai của nước ta
sẽ ra sao, và điều này cũng không dễ dàng mà dự đoán được. Liệu sau này
Nhật Bản giữ được nền độc lập hay không? Nỗi lo mất nước cứ canh cánh
trong lòng chúng ta. Nếu tình trạng như thế này mà cứ kéo dài thì cũng
không ai dám chắc là nước Nhật chúng ta có thể trở thành một quốc gia
văn minh giàu mạnh. Còn có giữ được độc lập hay không, chắc phải hai ba
mươi năm sau mới có được câu trả lời chính xác. Những người ngoại quốc -
vốn khinh miệt Nhật Bản - lại càng bán tín bán nghi, họ cho rằng Nhật
Bản làm sao mà giữ nổi độc lập.

Không phải vì những lời bàn ra tán
vào như vậy mà chúng ta quá bi quan. Nhưng rõ ràng là chẳng ai tin Nhật
Bản sẽ giữ vững được sự độc lập trước phương Tây. Không phải bỗng dưng
mà chúng ta bàn bạc, lo lắng cho vận mệnh của đất nước, nếu tương lai
xán lạn đang chờ đón chúng ta thì chúng ta bàn tán để làm gì.

Nếu
có ai hỏi người Anh: “Này, liệu các ông có giữ được độc lập cho nước Anh
không?” thì người Anh chắc chắn sẽ cười vào mũi người đó mà không thèm
trả lời. Vì có ai dám nghi ngờ nước Anh, nước Anh mà không độc lập thì
còn nước nào độc lập?

Bây giờ, hãy nhìn lại nước ta, trình độ văn
minh của chúng ta ra sao? Cho dù đã có tiến bộ nhưng vẫn chưa hết sự
hoài nghi. Bản thân tôi, với tư cách là người Nhật Bản, cũng cảm thấy
không được an tâm về sự tiến bộ này.

Chúng ta là người Nhật, sinh
ra và lớn lên ở đây. Đã vậy, mỗi người đều phải tự giác và nỗ lực đối
với bổn phận của mình. Điều hành đất nước đương nhiên là công việc của
chính phủ. Nhưng có nhiều lĩnh vực trong dân sinh, chính phủ không thể
biết và can thiệp hết được. Vì thế, để duy trì nền độc lập của đất nước,
thì chúng ta - những người dân - phải làm trọn nghĩa vụ của mình, nghĩa
vụ của công dân trong một nước, và chính phủ phải làm trọn trách nhiệm
của mình, trách nhiệm của người điều hành đất nước. Quốc dân chúng ta
phải hợp tác với chính phủ thì mới mong thành công trong việc phát triển
quốc gia một cách toàn diện, đồng bộ.

Lực có cân bằng thì mới duy
trì được mọi vật. Điều đó cũng giống như duy trì cơ thể con người. Để
giữ cho cơ thể khoẻ mạnh thì mọi thứ như ăn uống, không khí, ánh sáng
đều phải đầy đủ. Có như vậy cơ thể mới tự đề kháng, tự điều chỉnh trước
mọi tác động đến từ bên ngoài như khi nóng, khi lạnh, lúc đau, lúc ngứa.
Còn nếu không bị kích thích, không quen thích ứng với môi trường, chỉ
trông cậy vào sức sống vốn có ở cơ thể thì con người không thể duy trì
sức khoẻ. Duy trì một đất nước cũng giống như duy trì sức khoẻ của con
người.

Nói tới chính trị là nói tới hoạt động của quốc gia. Để giữ
vững nền độc lập, để vận hành quốc gia trơn tru, thì cần phải có đủ và
cân bằng cả hai yếu tố “trong” và “ngoài”. “Trong” ở đây là khả năng
điều hành đất nước (làm chính trị) của chính phủ và “ngoài” ở đây tôi
muốn nói tới sức dân. Cứ tạm coi chính phủ là “sức sống vốn có” của quốc
gia và sức dân là “môi trường kích thích từ bên ngoài”. Không có sự
kích thích tức không có sức dân mà chỉ trông cậy vào chính phủ thì độc
lập dân tộc không thể duy trì dù chỉ một ngày.

VĂN MINH KHÔNG TIẾN BỘ NẾU CHỈ DÙNG QUYỀN LỰC

Trong
tình hình hiện nay của nước ta, phải công nhận rằng học thuật, kinh tế,
hệ thống luật pháp là ba điểm yếu kém so với phương Tây. Văn minh của
một xã hội phụ thuộc sâu sắc vào ba mặt ấy. Điều hiển nhiên là nếu ba
mặt này của một quốc gia chưa phát triển sâu rộng thì quốc gia đó khó mà
có được độc lập. Vậy thì, ở nước ta khi nền học thuật, nền kinh tế, hệ
thống luật pháp mới trong thời kỳ “phôi thai” chưa thành hình hài thì
đặt vấn đề độc lập với phương Tây chỉ là ảo tưởng.

Sau khi chính
phủ Minh Trị ra đời, nhìn vào các thành viên trong nội các, tôi phải
công nhận tài cán, năng lực và sự tận tụy của họ. Thế nhưng vì sao sự
nghiệp khai hóa văn minh cho đất nước lại chưa đạt được kết quả như mong
đợi? Nguyên nhân chính là đâu? Câu trả lời của tôi là: nhân dân ta qua
ngu dốt, vô học. Chính phủ Minh Trị đã tận tụy thực thi nhiều chính sách
như kêu gọi khuyến khích dân ta học văn hóa, học khoa học kỹ thuật, ban
hành các đạo luật, hướng dẫn chỉ đạo cách làm kinh tế, thương mại...
Vậy mà vẫn không sao vực xã hội phát triển lên được.

Dưới mắt tôi,
việc điều hành đất nước không mang lại kết quả cũng có nghĩa là trình
độ của chính phủ Minh Trị đại để cũng như trình độ của chính quyền phong
kiến chuyên chế mà chúng ta đã lật đổ. Nhân dân ta vẫn còn trong vòng u
mê như xưa, cũng có nghĩa là người dân dưới thời Minh Trị cũng chỉ vẫn
là người dân dưới thời Mạc phủ, không hơn không kém. Hãy thử so sánh
công lao, sức lực, tiền của mà chính phủ đã bỏ ra với kết quả đạt được
thì mới thấy ít ỏi biết nhường nào.

Qua đó tôi muốn khẳng định với mọi người rằng, nền văn minh của quốc gia không thể tiến bộ nếu chỉ bằng quyền lực của chính phủ.

CÁI GÌ ĐẺ RA “KHÍ CHẤT NHU NHƯỢC” CỦA NGƯỜI NHẬT BẢN?

Hiện
nay, co nhiều người đưa ra lý lẽ: “Lãnh đạo cái lũ dân ngu này phải có
kế sách mới được. Chính phủ định làm việc gì cứ thế mà làm, không cần
thông báo, giải thích hay chờ đợi gì cả. Còn khi nào dân chúng có tri
thức, đạo đức thì đưa họ đến với văn minh cũng chưa muộn.” Nhưng theo
tôi, nếu thực hiện theo cách nói trên thì sẽ thất bại ngay từ đầu. Vì
sao vậy?

Đã bao năm, nhân dân phải chịu nhiều khổ đau dưới chế độ
chính trị chuyên quyền. Điều nghĩ trong lòng không dám nói ra miệng, hay
sẵn sàng nói láo miễn sao khỏi mang vạ vào thân, lừa đảo cũng được cho
qua. Gian dối, ngụy tạo trở thành cách sống. Không thành thật trở thành
thói quen hàng ngày. Làm sai không dám nhận, lại còn tìm cách đổ lỗi cho
người khác. Không còn ai biết hổ thẹn, biết tức giận, chỉ biết suy bì
tị nạnh, ghen ăn tức ở. Còn việc nước, việc quốc gia là việc “chùa”, hơi
đâu mà lo nghĩ.

Chính phủ đã dùng nhiều biện pháp nhằm thay đổi
những tập quán xấu nói trên, lúc khuyên nhủ, khi răn đe, đôi khi dùng cả
quyền lực cưỡng chế dân chúng... Nhưng các biện pháp hầu như đều phản
tác dụng, dường như chỉ càng làm cho người dân thêm mất lòng tin nơi
chính phủ. Trên xa lánh dưới, dưới chẳng muốn gần trên. Theo thời gian
cái sự xa lánh ấy tạo ra cho mỗi tầng lớp trong xã hội một khí chất khác
nhau. Và người ta gọi chúng là “khí chất Võ sĩ”, “khí chất Thị dân”.
Khí chất này, nếu chỉ nhìn vào từng cá nhân hay chỉ nhìn phiến diện thì
khó thấy. Nhưng nếu nhìn vào tổng hợp các hiện tượng xã hội thì chúng ta
sẽ hiểu rõ thực trạng của nó.

Phải công nhận là trong các quan
chức chính phủ hiện nay có rất nhiều người tốt, có tấm lòng nhân hậu.
Bản thân tôi, khi nhìn vào các quan chức đó cũng phải thừa nhận họ không
có điểm gì đáng phàn nàn cả, ngược lại ở họ có nhiều điểm rất đáng học
hỏi. Nhưng khi họ tập hợp trong chính phủ thì không hiểu sao công việc
cứ rối như tơ vò. Chính phủ đã vậy, còn dân chúng thì sao? Trong nhân
dân, có không ít người trung thực, chính trực. Nhưng không hiểu sao, mỗi
khi quan hệ với chính quyền thì nhân cách lại thay đổi, trở nên dối
trá, nguỵ biện, trơ tráo, lừa dối cả chính quyền. Quan chức và dân chúng
trong một nước mà cứ như là hai cái đầu trên một cái cổ vậy.

Trên
cương vị cá nhân thì người nào cũng tỏ ra thông thái. Nhưng hễ trở
thành quan chức chính quyền chì sự thông thái thường thấy lại biến đi
đâu mất. Khi đứng một mình thì ai nói cũng hay cả. Nhưng khi tập hợp
nhau trong một tập thể thì cái cảnh trống đánh xuôi kèn thổi ngược
thường xuyên xảy ra.

Tôi buộc phải nói rằng chính phủ Nhật Bản
hiện nay là một tổ chức của nhiều người có tri thức, tập hợp nhau lại để
làm một việc hồ đồ. Có lẽ họ đã không thể phát huy được cá tính vì bị
trói buộc bởi nếp nghĩ theo kiểu “chủ nghĩa bình yên vô sự”.

Chính
sách của chính phủ không hiệu quả cũng do vậy. Bằng một số kế sách như
dùng những lời lẽ hoa mỹ mị dân, dùng quyền lực, áp đặt văn minh...
chính phủ có thể giật dây được dân chúng. Nhưng như thế cũng chỉ là nhất
thời mà thôi. Chính phủ trị dân bằng uy quyền thì dân sẽ đáp lại bằng
sự giả vờ chấp hành. Chính phủ lừa dối dân thì dân cũng sẽ tạo ra vỏ bọc
hữu hiệu. Mà cứ như vậy thì không thể chỉ dựa vào quyền lực để thúc đẩy
văn minh xã hội.

ĐÁNG BUỒN LÀ NƯỚC TA CHỈ CÓ NGƯỜI NHẬT MÀ KHÔNG CÓ QUỐC DÂN NHẬT

Vậy
phải làm cách nào để khai hóa văn minh tại nước ta? trước hết phải quét
sạch “cái khí chất” đã thấm sâu trong lòng người. Dùng biện pháp hành
chính mệnh lệnh của chính phủ cũng khó. Thuyết giảng cho từng người chắc
chắn sẽ thất bại. Cần phải có những người gây dựng được sự nghiệp mà
mọi người dân đều tự giác tham gia, phải đặt ra mục tiêu rõ ràng để nhân
dân tin cậy.

Thế thì ai sẽ là người làm được việc này? Trong giới
Nông, Thương rõ ràng chẳng có ai. Trong giới học giả Quốc học hoặc Nho
học cũng không thấy gương mặt nào. Xem ra chỉ có những người trong nhóm
Tây học là có thể gánh vác được nhiệm vụ đó. Gần đây, những nhà Tây học
tăng lên đáng kể. Họ đọc sách dịch, nghiên cứu văn minh châu Âu. Tuy
vậy, không phải ai trong số họ cũng đều hiểu được cặn kẽ về văn minh
phương Tây. Ngược lại có nhiều người hiểu được, lý giải được, cắt nghĩa
được nhưng lại không sao biến chúng thành hiện thực. Họ nói được nhưng
không làm được điều mình nói.

Hiện nay, thực tế cho thấy hầu hết
các nhà Tây học xã hội ta đều chỉ mơ đến một chức vụ cao trong chính
phủ, họ không màng làm trong khu vực tư nhân. Nhận thức của họ chẳng
khác là bao so với các nhà Nho học trước đây, học để ra làm quan. Bụng
dạ hủ nho đội lốt Tây Âu, đúng y như câu nói của người xưa: “Bình mới
rượu cũ”. Đương nhiên, trong số các nhà Tây học đang làm quan chức chính
phủ, không phải tất cả đều háo danh, tham lam bổng lộc. Suy cho cùng,
nó là kết quả của quan niệm giáo dục cố hữu ở nước ta: “Làm quan là cách
tiến thân tốt nhất trong mọi cách tiến thân”. Trong suốt hàng ngàn năm
qua, quan niệm đó đã thấm sâu vào máu thịt, đã thành nếp trong suy nghĩ
của con người. Chính vì thế mà từ đời này qua đời khác, người ta chỉ học
để làm quan chứ có ai muốn học để làm dân đâu. Làm quan đã trở thành
cái đích trong cuộc đời. Ngay cả các bậc tiên sinh danh giá cũng không
thoát khỏi ảnh hưởng đó. Tuy nhiên, xu hướng “làm quan” cũng là điều dễ
hiểu vì khí chất xã hội đã khiến người ta phải như vậy. Cứ thế, trào lưu
“quyền lực là chìa khóa vạn năng” nhiễm sâu vào lòng người. Nên dân ta
ai cũng chỉ muốn làm công sở chính quyền, rồi tìm cách leo lên hàng quan
chức chính phủ để có quyền hành và bổng lộc. Thí dụ: gần đây trên các
tờ báo, hiếm thấy bào viết nào có ý kiến ngược lại với ý kiến chính phủ.
Lâu lâu chính phủ đưa ra được một vài chính sách cải cách nho nhỏ, tức
thì những bài viết tán dương tâng bốc chính phủ xuất hiện đầy rẫy trên
mặt báo. Những bài viết như vậy có khác nào thái độ phỉnh nịnh khéo léo
của các cô gái làng chơi để lấy lòng khách mua hoa đâu. Tệ hại hơn nữa,
những người viết bài đó lại chính là những thành viên trong nhóm Tây
học. Thật khó có thể chấp nhận. Họ đâu có phải là “gái làng chơi” và lại
càng không phải là những kẻ tâm thần hay thiếu hiểu biết.

Thái độ
xu nịnh và suy nghĩ cơ hội đang đầy rẫy trong xã hội Nhật Bản như hiện
nay là do đâu? Vì chưa có một minh chứng thực tế nào chứng tỏ có tự do
dân quyền trong xã hội, vì người Nhật Bản đã nhiễm quá nặng bản chất
tính nhu nhược, không còn nhìn ra bản sắc vốn có của mình.

Tóm
lại, hiện nay Nhật Bản có chính phủ, có cả dân. Nhưng có lẽ chúng ta mới
chỉ có dân mà chưa có “quốc dân Nhật Bản”. Điều này có nghĩa là để thay
đổi được khí chất trong dân, để tiến hành mở mang văn minh thành công
thì các nhà Tây học hiện nay cũng chẳng giúp ích được gì.

NHỮNG THỨ KHÔNG CÓ ÍCH CHẮC CHẮN SẼ CÓ HẠI

Luận
thuyết nêu trên nếu đúng, thì việc khai hóa văn minh ở nước ta để bảo
toàn độc lập cho đất nước, không phải chỉ có chính phủ mới làm được. Và
cũng không thể trông chờ vào các nhà Tây học. Nếu vậy thì trông cậy vào
ai? Còn ai khác vào đây nếu đó không phải là nhóm Fukuzawa chúng ta. Tôi
và các đồng chí chúng ta phải thực hiện nhiệm vụ này. Tự chúng ta sẽ
phải đi tiên phong trong nhân dân, gây dựng sự nghiệp khai hóa văn minh,
đối đầu trực diện với thách thức, mở ra triển vọng cho Nhật Bản.

Có
thể nói thẳng, tôi và các đồng chí thuộc tầng lớp trung lưu, học thức
của tôi và các đồng chí tuy còn nông cạn, nhưng chúng ta tìm hiểu nghiên
cứu Âu-Mĩ cũng đã lâu. Mọi tầng lớp xã hội cũng đã thừa nhận và gọi
chúng ta là những nhà cải cách, vì những năm qua chúng ta khi ra mặt nào
trong các cuộc cải cách xã hội, khi âm thầm lẳng lặng giúp đỡ cải cách.
Chúng ta có thể tự hào vì nhân dân đã nhìn nhận sự nghiệp khai phá văn
minh mà chúng ta đang theo đuổi như sự nghiệp của mình. Và đã như vậy
thì người lãnh đạo nhiệm vụ đi đầu trong nhân dân, triển khai sự nghiệp
ấy không ai khác, đó chính là chúng ta.

Khai hóa văn minh bắt đầu
từ việc tự mình bắt tay vào làm và chứng minh bằng thực tế cụ thể, cho
mọi người tận mắt thấy việc thực. Làm trước nói sau. Chứ không thể để
như tình trạng nước ta hiện nay, hễ định làm cái gì cứ phải họp bàn,
giải thích, thảo luận dài dòng vô bổ. Chính phủ có quyền ban bố chỉ thị,
mệnh lệnh. Nhưng hiểu và biến chúng thành hiện thực phải là nhân dân,
là khu vực tư nhân. Chính vì thế, song song với sự nghiệp khai sáng cho
dân chúng bằng cách giảng dạy học thuật, làm thương nghiệp, nghiên cứu
luật pháp, xuất bản sách, phát hành báo, với tư cách của một người thuộc
khu vực tư nhân, không nằm trong chính phủ. Chúng ta làm việc này trong
phạm vi, bổn phận của một quốc dân làm theo pháp luật, không sợ làm mất
mặt chính phủ. Nếu chính phủ đi ngược lại lợi ích của nhân dân, với bổn
phận của mình, chúng ta sẽ đường đường chính chính kháng nghị, tranh
luận với chính phủ cho đến khi chính phủ tỉnh ngộ, giành lại cho dân “Tự
do dân quyền”.

Trên đây chính là nhiệm vụ cấp bách của chúng ta.

Sự
nghiệp khai hóa văn minh rất đa dạng, những người tham gia vào công
cuộc này nằm trong những lĩnh vực, những chuyên môn khác nhau. Có nhiều
việc chúng ta chưa thể gánh vác được vì trong nhóm chúng ta còn quá ít
các học giả. Nhưng mục đích của chúng ta là ở chỗ: truyền đạt cho mọi
người dân biết con đường văn minh mà chúng ta nhằm tới, đó là con đường
văn minh do người dân thực hiện, chứ không phải để khoe khoang mình làm
hay, làm tốt hơn chính phủ. Điều tâm niệm hàng đầu của chúng ta đó là:
một minh chứng bằng thực tế nhất định hơn hẳn cả trăm thứ lý thuyết.

Khai
hóa văn minh cho con người không thể là sự nghiệp độc quyền của chính
phủ. Học giả trước sau cũng là học giả, phải ở trong khu vực tư nhân để
nghiên cứu. Thị dân trước sau cũng là thị dân, phải ở trong khu vực tư
nhân để sản xuất, buôn bán làm ăn. Chính phủ là chính phủ của Nhật Bản
thì nhân dân cũng là nhân dân của Nhật Bản. Nếu như vậy thì nhân dân
phải tiếp cận chính phủ, thân thiết với chính phủ, không phải sợ chính
phủ, hay nghi ngờ chính phủ. Làm cho dân hiểu rõ điều này là nhiệm vụ
cấp bách của chúng ta.

Có như vậy, cái khí chất nhu nhược cố hữu
mới biến khỏi nhân dân. và khi đó người dân mới thực sự là quốc dân Nhật
Bản chân chính. Quốc dân là liều thuốc kích thích chính phủ. Học thuật,
kinh tế, luật pháp cũng hoàn thiện. Quyền lực chính phủ và sức dân có
cân bằng, chúng ta mới duy trì được độc lập trước phương Tây.

Tóm
lại, tôi đã đề cập đến vấn đề: Trước áp lực của phương Tây, để bảo vệ
nền độc lập của dân tộc, vị trí của các trí thức Nhật Bản là ở chỗ nào? Ở
trong chính phủ trở thành quan chức, nỗ lực làm việc thì tốt hơn hay
nằm ngoài chính phủ làm trong khu vực tư nhân thì tốt hơn. Và tôi cũng
đưa ra kết luận: ở ngoài chính phủ thì hơn.

Nếu suy nghĩ cho thật
thấu đáo, thì mọi sự vật nếu không có tác dụng thế nào cũng có hại. Nếu
làm một việc nào đó không có kết quả thì thế nào cũng là do người làm có
khiếm khuyết, chứ không thể có sự vật nào nửa lợi nửa hại cả. Vì thế
tôi không chủ trương nói tốt cho “khu vực tư nhân” bằng sự vụ lợi, tính
toán. Tôi chỉ đề cập tới những gì tôi thường suy nghĩ. Nếu có ai đó đưa
ra được bằng chứng xác đáng, nói rằng sự nghiệp độc lập theo kiểu “dân
lập” là bất lợi, hay không thể làm được, để phản bác hoàn toàn luận
thuyết của tôi thì tôi sẽ vui lòng nghe và sẵn sàng làm theo người đó,
chứ tôi sẽ không trở thành cái gai gây hại cho bàn dân thiên hạ đâu.

CHƯA LÀM THỬ MÀ CỨ NGỒI PHÁN ĐÚNG SAI

Người ta chất vấn tôi như sau:

Hỏi: Trong công cuộc khai hóa văn minh, nên dựa vào chính phủ mà làm thì có lợi hơn không và chính phủ có quyền lực?

Đáp: Để
khai hóa văn minh, không thể dựa vào chính phủ được. Như tôi đã nói đến
trong bài này, trên thực tế những gì mà chính phủ đang làm chưa có hiệu
quả. Cũng khong chắc tư nhân làm lại có hiệu quả, nhưng về lý luận nếu
có khả năng làm được thì cần thiết phải làm thử. Chưa làm thử mà cứ ngồi
lo thành công hay thất bại thì không thể gọi là dũng cảm.

Hỏi: Chính
phủ ít nhân tài. Đã thế ông lại khuyên nhân tài rời bỏ chính phủ để làm
việc trong khu vực tư nhân thì e rằng việc điều hành đất nước sẽ bị
đình trệ?

Đáp: Không
phải như vậy, chính phủ hiện thời có quá nhiều nhân tài. Vấn đề là cần
tinh giảm bộ máy, giảm bớt người thì công việc sẽ trôi chảy. Những người
dư ra có thể hoạt động trong khu vực tư nhân. Như thế “bắn một phát
trúng hai đích”. Vả lại, rời khỏi chức vụ chứ có phải rời bỏ Nhật Bản để
ra nước ngoài sinh sống đây mà lo. Họ vẫn ở Nhật Bản và làm việc tại
Nhật Bản cơ mà. Lo lắng như vậy là thừa.

Hỏi: Việc
tập hợp các nhân tài trong khu vực tư nhân ngoài chính phủ như ông kêu
gọi, có khác nào lại thành lập thêm một chính phủ thứ hai. Nếu thế thì
chính phủ hiện tại sẽ ra sao?

Đáp: Đó
là cách suy nghĩ hẹp hòi. Chính quyền và những người nằm ngoài chính
quyền đều là “tập thể” người Nhật Bản chúng ta cả. Nếu có khác thì chỉ
khác về địa vị mà thôi, không phải là kẻ thù của nhau mà là sự hợp tác
của các “tập thể” với nhau. Nếu tư nhân vi phạm luật thì chính phủ có
quyền trừng phạt họ.

Hỏi: Ra khỏi chính phủ, thì cuộc sống của họ không được bảo đảm, giải quyết vấn đề này như thế nào?

Đáp: Nói
như vậy thì không xứng đáng là chí sĩ. Với những người ngày đêm ưu tư,
lo lắng cho vận mệnh đất nước, nhất lại là các trí thức, thì không ai có
suy nghĩ tầm thường như vậy. Những người có năng lực thì không lý gì
lại không thể kiếm sống được. Làm quan chức hay làm tư nhân đều giống
nhau. Cùng một công sức bỏ ra, nhưng quan chức sẽ được chia phần nhiều
hơn, nếu nghĩ như vậy thì đó chỉ là thứ suy nghĩ của những kẻ lạm dụng
công quỹ một cách bất Chính. Thủ đoạn chiếm đoạt, ăn bớt của công không
thể là bạn của “Nghĩa thục” chúng tôi.

Tháng giêng năm Minh Trị thứ bảy (tức năm 1874)