Tôi
không muốn trách Mẫn chút nào. Chẳng mấy khi trận đánh diễn ra thật
đúng như ta muốn. Thắng lợi có khi tăng gấp đôi, có khi sụt còn một nửa,
nhưng vẫn thắng là được. Tôi nghe Mẫn nói ấp úng, ngượng và buồn, bỗng
thấy một niềm thương lớn lắm cứ dâng mãi, dâng mãi, khiến tôi nghẹn lời.
Tôi thương Mẫn, thương các đồng chí và bà con làng Cá, thương mảnh đất
đẫm bùn và máu đang đỡ chân tôi. Tôi đằng hắng hai lần mới nói được:

- Không... tôi tính để đồng chí coi kỹ lại cách bố trí của địch. Đây là kiểu con nhím, độc lắm.

Bộ
đội đánh vài ngày nữa sẽ đi. Cô xã đội măng tơ với đội du kích còn vụng
dại của mình sẽ phải vật lộn dài ngày với bọn thù ác và quỉ quyệt thế
này đây. Ngủ trong ấp chiến lược, chưa hề đoán được quân ta sắp đánh,
vậy mà chúng gác rất kỹ, đang đêm nín hơi đổi chỗ, trước khi ngả lưng
còn đào công sự, rút chạy vẫn nhớ đặt mìn... thằng Chinh con mặt ngựa
này không dễ diệt đâu. Tôi soi đèn cho Mẫn xem từng chỗ một, nói thật
cặn kẽ, rất muốn đưa tay vuốt tóc đứa em gái vừa môi côi mẹ và dặn thầm
thì: “Em nhớ kỹ nghe em, anh sắp đi rồi...”. Út Hiền em gái tôi lớn hơn
Mẫn đến ba tuổi.

- Đồng chí chú ý hướng đặt trung liên, đây, ta chạy thẳng vô bị bắn xâu táo ngay, thấy chưa?

Đến một lúc nào đó, chúng tôi đứng lặng nhìn nhau trong tối. Hình như Mẫn thở dài. Mẫn nói trước:

- Ta ra chỗ mit-tinh, anh hè.

Đi được mươi bước, Mẫn chợt nói nghèn nghẹn:

- Các anh tốt quá. Phải chi các anh ở được ít lâu nữa... em... em có mấy chuyện... thôi để sau...

Bấy
nhiêu thôi. Mẫn rẽ vội qua một ngõ khác khi chúng tôi sắp ra đường
làng, nơi bà con làng Cá đang cầm đèn gió kéo tới sân đình từng nhóm
đông. Tôi chép miệng, bước thẳng. Tôi chỉ muốn là bạn thân của Mẫn, cũng
thân như anh Ba Tơ, chú Dé và nhiều người khác, bởi tình bạn chiếm một
chỗ lớn lắm trong tôi. Rất tiếc, Mẫn từ chối. Tôi thoáng thấy một mối
dây nào đó nối liền những lời cay nghiệt trong quán chị Liệp với cái
dáng cố làm ra gò bó lạnh lùng của Mẫn... Thôi, phớt, đánh nhau với giặc
đủ mệt, hơi đâu để ý tới những chuyện rắc rối tơ tằm cho nó vướng!

Lát sau, tôi đã quên hết.

Sân
đình đông nghịt. Mấy đồng chí trong đội công tác đang bơm đèn
măng-sông, sửa lại cái biểu ngữ. Bà con vẫn đến kìn kìn. Mấy chị cầm dao
chuối, mài chưa hết gỉ nhưng rất bén, giải tới một thằng lính rằn ri
chạy lạc, quấn bó giò trên thân nó không biết bao nhiêu thứ dây to nhỏ,
cả lạt tre và dây bẹ chuối. Số “thanh niên chiến đấu” mang nộp hơn chục
súng săn, một đống lựu đạn. Thằng ấp trưởng rúc vào đống rạ đã bị moi ra
trói ké, ngồi co ro ở góc sân, rác phủ đầy tóc. Đàn ông chen chúc trong
đình xem chỗ đánh, cười rộ từng hồi. Các mẹ gớm máu chỉ đứng ngoài, túm
áo bộ đội mà kể thút thít. Đây không phải là đêm đồng khởi của ba bốn
năm trước - hăng, ồn ào, bỡ ngỡ, thừa nhiều mà thiếu cũng lắm - nhưng
cái không khí ngây ngất vẫn là một. Tôi cười to, nói vội giữa đám đông.
Tôi cố trả lời không bỏ sót hàng chục câu hỏi bay vào tới tấp. Tôi lật
mũ đưa cho em nhỏ cứ đòi đội thử, an ủi một chị rằng bộ đội ta đông quá
nên tôi không quen anh Hồng Sơn hồi ở nhà tên là Vện, rút trả xếp giấy
bạc mà một bà mẹ nhét bừa vào túi, quay mặt ra ánh đèn để ông cụ xem mặt
vì giọng nói giống y thằng Ba của cụ.

Bộ
đội lẳng lặng rút khi mít-tinh bắt đầu. Hai giờ sáng rồi, phải dồn quân
lại sửa soạn chống càn ngay. Mẫn và đội du kích đang rối rít chia súng
đạn trong nhà xã Chinh, ghép số anh chị em mới vào các tiểu đội, các tổ,
vài tiếng nữa là đánh.

Ra
khỏi xóm, tôi quay lại và thấy một cảnh lạ: giữa những bóng cây xơ xác
in trên trời sao, đột ngột nổi lên một cái gì rất to, sáng rực, cành
quẫy nhẹ làm rung lao xao cái tán lá tuyền một màu xanh non mát rượi.
Tôi sửng sốt một loáng, rồi nhận ra cây đa già bên mái đình, thân chằng
chịt những vết rạch, còn nhiều mảnh pháo cắm sâu vào gỗ, lay không ra.
Thật nó đấy không? Hình như loạt nổ vừa rồi đã đánh thức nó dậy, và nó
lập tức chuyển mình, trút vỏ, thay lá, đi ngay vào cuộc sống mới. Mùa
xuân vọt lên giữa đêm. Đi khá xa, tôi còn thấy cây đa kỳ diệu ấy hiện
trẻ măng trong quầng lửa của cuộc nổi dậy. Tôi chưa gặp một cây nào đẹp
như thế.

*

Tiểu đoàn đi tiếp về phía Nam.

Con
đường giao liên quen đã đổi khác nhiều. Chúng tôi tự dọn cây đổ, phát
rừng vòng tránh chỗ khó, bắc cầu, và đặt một loạt tên mới: dốc Cát chài,
đèo Đá nẻ, cầu Mương xói. Còn phải tránh những cái tên trùng lặp nhiều,
như Núi lở chẳng hạn: mỗi ngày chúng tôi đi qua cả chục hòn núi sụt,
phơi ruột đỏ như trái dưa hấu bị con heo cạp ăn mất một góc hay một nửa.
Có lắm tên lạ tai. Một cây chò rất cao bên đường tự dưng thụt hẳn vào
lòng đất như đũa cắm nồi cháo, chỉ ló lên vài thước ngọn: quả đồi được
gọi là gò Cây-lút. Hòn núi Trôn Quít rất dễ nhận từ xa, đỉnh nó vốn nhọn
nay lõm sâu xuống như miệng núi lửa. Giao liên dẫn khách đi vài chuyến,
các tên mới sẽ được truyền miệng, được nhớ, dần dà bước vào bản đồ và
sử sách, nếu mình không có những lần đảo lộn lớn hơn trên đất mình.

Chúng
tôi dừng ăn trưa trên dãy núi ngang chạy xuống gần biển, giữa Quảng Nam
và Quảng Ngãi. Đã quen nếp, hễ nghỉ trên núi là anh em tìm chỗ quang
nhất ngồi ngắm đồng bằng hiện trước mặt như bàn cát, với đất mở rộng và
biển nhích lại gần. Chúng tôi xem cảnh, háo hức khi sắp tiến vào vùng
chưa quen, nhưng thường là se se thương một mảnh quê mới đã ngấm ít
nhiều mồ hôi và máu của mình. Dù chỉ có mồ hôi đi đường hay mấy giọt máu
vãi của đỉa hút thừa, đó vẫn là những thứ của thân người gửi vào lòng
đất, nối liền người với đất.

Trông
từ xa, những vết tàn phá của trận lụt mờ nét đi, bớt dữ, dồn ở phía
vùng địch tạm chiếm. Sáu thôn của Tam Sa nổi khá rõ, tên cũng dễ thương
và dễ nhớ. Bốn thôn mé trên đường Một là vùng đất thịt hay Tứ Nhơn: Nhơn
Ái, Nhơn Phước, Nhơn Lộc, Nhơn Thọ. Hai thôn dưới là vùng cát tức Nhị
Lộc, gồm Lộc Chánh và Lộc Thứ. To nhất là Nhơn Ái tức Một Sa, mang cái
tên làng Cá rất xưa mà khéo vẽ: một hòn đảo xanh hình con cá thon dài
quẫy trên biển lúa. Các cụ nói nó là con cá kình, tôi muốn nó là con cá
ngạnh. Con suối ở quê mẹ tôi nhiều cá ngạnh, nó nhỏ và hiền, chẳng hại
ai, nhưng dám chém những giống to chực nuốt. Ừ nhỉ, trông làng Cá y hệt
nước bạn Cu-ba thu nhỏ lại. Đã có anh cán bộ nào đặt tên mật cho nó là
Cu-ba chưa?

Làng Cá sống.

Đi
mãi tận đây nhìn lại, tôi vẫn thấy làng Cá đang sống tràn trề. Nhiều
sợi khói bốc lên song song dưới nắng trưa đứng gió, khói mảnh và đặc hơn
xưa vì không còn ngấm qua những mái tranh dày. Ruộng quanh làng bắt đầu
nhám mặt dưới lưỡi cuốc dọn sỏi cát, còn quãng gò lở phơi đất sù sì kia
đã có chân người giẫm thành một đường mòn nhẵn mặt, vết nhám trên ruộng
và vết phẳng trên đồi đều báo tin người đang giành lại đất.

Anh
Ba Tơ cầm nắm cơm sắn - một cơm ba sắn, chúng tôi đã trút gạo ra cứu
đói - đến bên tôi, nhấc cái ba-lô Mỹ của tôi đặt sang bên cạnh, chép
miệng một cái, ngồi xuống. Tôi biết anh sắp cự nự một lần nữa vì cái tội
đem nửa cái võng ka-ki, hai cặp bà-ba và tấm choàng đi mưa cho bà con
bị nạn. Nuốt vội miếng cơm, tôi phủ đầu ngay:

- Giống đất Lào không, anh Ba?

- À...

Cặp lông mày cau cau giãn ra, mắt anh dịu lại. Anh lắc đầu.

- Khó tính dữ hè. Coi bộ ông đi hết đất nước mình, chẳng nơi nào ông thấy vừa mắt cho bằng quê vợ.

- Tầm bậy cái thằng...

- Cảnh Chăm-pa-sắc đẹp vậy mà, chắc cô Nguyệt Nga phải xinh lắm, như trăng rằm. Hèn gì...

Chú Dé nhô đầu tới, tròn mắt:

- Chị Nga ở núi nào, anh? Dân tộc nào?

Thấy
câu chuyện bắt đầu lan ra xung quanh, anh đại đội trưởng hừ hừ trong
mũi, nhỏm dậy, chuồn mất. Coi bộ gồ ghề và hay cộc vậy đó, mà anh có một
mối tình rất chi là lãng mạn: hồi còn ở bộ đội tình nguyện đánh Tây tít
bên kia sông Mê-công, anh yêu lắm lắm một cô gái Lào, cô ấy cũng yêu
lại. Cứ vậy trong bốn năm cho đến khi anh tập kết về nước, cô Chăn-tha
đi bộ ra Sầm-nứa... Mãi tới năm ngoái, một anh bạn cũ ghé vào đơn vị tìm
thăm Ba Tơ mới kể toang toang câu chuyện giấu kỹ ấy ra, trầm trồ khen
Chăn-tha xinh, ngoan, giỏi và tiếc mãi cho Ba Tơ. Chăn-tha có nghĩa là
mặt trăng, như ta gọi cô Nguyệt ấy, tôi cao hứng đặt tên là Nguyệt Nga,
và Ba Tơ tất nhiên hóa ra Lục Vân Tơ. Từ đó anh em xê mình thương anh
hơn một chút nữa, cũng nắm được chỗ yếu của anh: hễ nhắc đến cô Chăn-tha
thì Ba Tơ đang cáu đâm hiền, thật tội. Bên trong con người những lửa là
lửa ấy có một góc kín của hồn dành cho ánh trăng mát rượi của người yêu
đi xa, dù anh đã có vợ con, và nghe đâu Chăn-tha cũng tay bồng tay dắt.
Đám con trai còn “mồ côi vợ” như tôi chỉ ưa quấy, đem chuyện tình cảm
ra bông phèng rất dai, nên Ba Tơ cứ phải ấp úng một câu nói lảng và
chuồn cho gọn.

Bây
giờ, máy bay đã vo ve lọt vào tầm nhìn. Con mắt tôi quen gạt tàu bay ra
khỏi cảnh trời đất, nhưng lúc này tôi xem rất kỹ một tốp bốn chiếc máy
bay phản lực đang vừa quần vừa nhích lại gần, bắt chước kiểu đi của các
cơn bão. Thứ phản lực này toàn Mỹ lái, lâu nay chỉ bay cao và thẳng qua
vùng ta, biến mất. Chúng ùa ra cắn trộm miền Bắc một keo cách đây ba
tháng, rớt cả mớ, và tôi đã đưa hai khẩu cối 60 của xê mình đi nện một
cú trị tội vào sân bay Hiệp Đức, lúc ấy đang ở gần. Chúng định làm gì mà
hôm nay kéo nhau đi rà dai dẳng trên đất Tam Kỳ?

Chúng
đã vòng đến gần núi. Bốn con cá đuối bơi kiểu lạ, đuôi trước đầu sau.
Chú Dé kêu nhỏ: “Ô, tàu bay ngược!”. Đúng, chúng có cái gì đó lố bịch,
ngớ ngẩn, ngược đời. Chúng giống một chùm máy bay nặn bằng đất sét rất
vụng, nung sém đen; một em bé khờ buộc dây vào đuôi chúng mà kéo lê sồn
sột trên nền xi-măng nhám, làm ồn đến phát ngấy. Chúng xấu và thâm hiểm.
Chúng đang tính giở trò ma quỉ nào đó trong cái điệu bay lừ đừ, xì khói
đen dài, không chồm chúi, như chỉ biết làm một việc là dùng đuôi khói
vẽ bừa trên trời, những chữ O chữ S hay số 8 ghép theo kiểu phù thủy.
Dải đất phủ bùn chưa kịp khô trước mặt tôi còn phải chống với những gì
mới nữa?

Cái
ý chống chọi cứ dẫn tôi nghĩ đến cô Hai Mẫn. Có lẽ vì lần đầu tôi gặp
một cô gái xanh và gầy phải đánh vật với nhiều khó khăn đến thế đổ xô
tới cùng một lúc. Tôi chấm nắm cơm vào muối mè, cắn một miếng nữa, ngửng
lên, chợt thấy đồng bằng Quảng Nam đã đổi hình. Biển sáng xanh như con
mắt lung linh, vùng đất phẳng hình trăng mồng mười là mí mắt... à, rất
giống, những rặng phi lao ven bãi cát kia là hàng mi nhé, vành núi cong
cong phủ cây rậm chạy vòng từ Hòa vang đến Tam Kỳ là nét gồ của một chân
mày rất đen. rất dày. Mắt của Mẫn, hệt rồi... Tôi cười, tự giễu mình
bông lông.

Mẫn
không thuộc kiểu người tôi thích. Dọc đường đánh giặc qua năm sáu tỉnh,
tôi quen hàng trăm cô du kích trẻ tươi - nhiều cô thật xinh, xinh càng
hay chứ sao - vui phơi phới; đánh giặc gan liền tướng quân chẳng kém ai,
chỉ khóc khi băng cho các anh thương binh, vá áo cho bộ đội trắng đêm
mà đòi trả công một bài hát mới. Mẫn khác họ nhiều quá. Hôm chia tay,
Mẫn đến chào xê mình, vẫn trịnh trọng “cảm ơn các đồng chí hết lòng giúp
đỡ chúng tôi”. Tôi đoán Mẫn đóng vai bà chị Hai với các em mãi thành
tật, lúc nào cũng quen giọng đàn chị tuy mới chẵn hai mươi. Cũng có một
lúc cặp mắt đậm như tô mực nhìn tôi khá lâu, muốn kể một chuyện gì đấy
khó nói bằng lời, nhưng đành quay đi.

Tôi hỏi Năm Cẩn:

- Hồi ở Quảng Nam, anh quen nhà Hai Mẫn không?

-
Mình đi phía Tiên Phước, Thăng Bình, nhiều hơn. Chà, cái tỉnh gần hai
triệu dân chớ ít đâu. Ông biết Tam Kỳ bao nhiêu không? Một trăm năm chục
ngàn, bằng một tỉnh nhỏ nhỏ rồi, mình quen sao cho khắp.

Tôi
biết. Đi tỉnh nào tôi cũng gặp những người nói mô tê răng rứa chừ giống
quãng Trung-bộ từ Huế trở ra, bằng những thanh đã ngả sang giọng miền
Nam mộc mạc. Cũng lạ, chỉ bước qua dãy núi này, đến đất Bình Sơn đã nghe
bà con nói đâu kia sao vậy giờ, tiếng Việt bước thêm một bậc thang nữa
trên đường vào Nam...

Mỗi
lần rời một vùng vừa ở, tôi lại tự hứa rất thành thật rằng thế nào cũng
tìm cách quay lại thăm; tôi ghi một lô tên bạn mới, hòm thư, và tin
chắc mình sẽ viết về ít nhất mấy câu thăm hỏi; tôi mang theo một tấm
khăn hay vật gì đó làm kỷ niệm để buộc mình không được quên. Bây giờ
cũng vậy. Trong sổ tay của tôi có một bông bạc ép khô và địa chỉ của anh
Luân, cô Mẫn, nhiều đồng chí nữa, có những con số tội ác và mấy câu
nhắc mình trả thù. Nhưng tôi đoán trước rằng cuốn sổ tay cùng với bông
bạc và các dòng chữ sẽ trôi theo suối lũ hay bị na-pan đốt; nếu có dịp
qua Tam Kỳ tôi sẽ hối hả đi nhanh cho kịp ngày hẹn gọi đằng trước - bao
giờ cũng có một công tác gì đó cần gấp hơn những thương nhớ riêng - và
tôi sẽ gác cả thư lẫn thăm lại, đợi một dịp rảnh còn lâu mới tới.

- Chuẩn bị!

Tôi
xốc ba-lô. Biết làm sao được, chưa phải lúc trà dư tửu hậu để ôn chuyện
đã qua, khi mỗi giờ đánh Mỹ còn chứa đầy những điều không ngờ buộc tôi
phải động óc động tay không ngớt. Rừng sắp buông rèm che đất Quảng Nam.
Những ngày cứu lụt lùi ra sau lưng, về nơi tôi chỉ còn quay nhìn bằng
trí nhớ, bởi cặp mắt lắp đằng trước luôn luôn bận đón vô vàn cái mới
đang chờ trên đường chiến dịch.