Chưong 4

Hôm ấy, cụ Vũ Huy Tân rất phấn hứng. Cụ báo tin cho mọi người biết tin vua Hàm Nghi đã bị giặc bắt đi đày. Giọng cụ rất cảm khái. Cụ sang sảng nói:

Cụ phó bảng còn nâng một chén rượu thứ hai, chén rượu thề trước vong linh cử Khiêm, người bạn cụ vô cùng kính trọng. Cụ đốt ba nén nhang thề rằng:

Cụ Vũ Huy Tân, sau buổi lễ ấy, cùng hai người học trò lên đường đi vào miền Trung. Về sau, không thấy ba người trở về. Chắc chắn họ đã chết, nhưng không ai biết họ chết vào ngày nào. Do đó, học trò cụ phó bảng lấy ngày cụ ra đi, cũng là ngày giỗ cụ Phùng Khiêm làm ngày cúng.Cậu cháu Huy được ông tú Cao kể cho nghe về lịch sử ngày giỗ ấy, lấy làm cảm động. Giá như vào thời hiện đại, hẳn đã có ảnh của cụ phó bảng để lại. Thấy người cháu cứ vương vấn mãi về chuyện không có di ảnh của người đã khuất, cụ Tú bảo:

Cụ phó bảng chịu ảnh hưởng nhiều nhất của Tứ Nãi tiên sinh là lòng căm ghét bọn Tây Dương. Lúc cụ Tứ Nãi về hưu trí là lúc bọn Đồ Phổ Nghĩa (Jean Dupius) đem thuyền cặp bên sông Cái, không coi luật lệ triều đình ta ra gì. Tứ Nãi tiên sinh liền đứng ra tụ tập văn thân trong tỉnh Hà Nội để đánh bọn Tây Dương đó... Thầy ta nói: "Đó là hành xử của người đọc sách bằng tâm đó. Còn kẻ đọc sách bằng miệng, đọc ra mồm chữ bay đi hết".Hai bác cháu cùng cười. Cụ tú Cao được dịp kể chuyện về những người nho sĩ thời cụ nên phấn hứng lắm. Bao nhiêu kỷ niệm, bóng dáng ngày xưa chợt tràn về. Nhưng chúng chỉ như những ánh hồi quang leo lét. Cho nên giọng cụ pha chút ngậm ngùi:

Huy cầm tay ông bác già thương cảm. Cái thế hệ cha chú của anh thực ra cũng nhiều tâm sự. Cái thế hệ hùm thiêng đã sa cơ thật đầy hùng tâm tráng khí. Còn cái thế hệ mới của Huy thực ra mới chỉ manh nha. Bàn tay xương xẩu của ông bác già run run trong tay anh. Bàn tay già nhưng còn ấm lắm. Anh có cảm giác bàn tay khô héo ấy như muốn truyền chút hơi ấm còn sót lại cho anh.

Đấy là cuộc nói chuyện giữa hai bác cháu cụ Tú hôm trước ngày giỗ cụ phó bảng và cụ Cử. Hai bác cháu lấy phất trần phủi bụi trên bức tranh chữ Đạo, rồi lau bàn thờ, lau lại chiếc khám trên có đặt bài vị cụ phó bảng và cụ Cử. Họ lau cả phản, cả sập, cả hương án... thậm chí cả những cây cột cho đến lúc căn nhà thờ sáng bóng như gương. Cụ Tú bảo phải làm như vậy vì cụ phó bảng ngày xưa sạch sẽ lắm. Cụ chúa ghét bụi bặm. Ông thầy già thuở trước muốn tất cả những đồ vật quanh mình đều phải biến thành gương để khi nhìn vào bất cứ vật nào cũng đều có thể soi gương, có thể trông thấy khuôn mặt trong veo của mình.Bà cụ tú Cao bé nhỏ, lưng đã còng, nên trông loắt choắt như một đứa trẻ nhỏ. Tuy thế, cụ vẫn khỏe lắm, chẳng bệnh tật gì. Cả đời cụ tận tụy với chồng con, kính trọng ông Tú, coi chồng như một người toàn thiện, có thể nói như một ông thánh. Đối với việc giỗ tết hương khói, cụ rất coi trọng. Ngày giỗ hai cụ thầy năm nào cũng làm thanh bạch thôi nhưng nhất quyết phải cho tươm tất. Do đó, tối hôm trước, cụ đã sang nhà thím Pháo dặn phải cho cái Hoa đến làm giúp. Kể ra mình cụ làm cũng xong, nhưng cụ sợ mình đã già chân tay lẩy bẩy, có đứa con gái nhanh chân nhanh tay cụ thấy yên tâm hơn.Sáng sớm hôm rằm, cô Mùi đã đội lễ từ đền Mẫu xuống. Cô bảo:

Cách đây vài năm, vào ngày giỗ, cụ Tổ cô vẫn từ núi Mẫu xuống dự. Hai, ba năm nay, cụ yếu không đi được, nhưng không khi nào quên ngày giỗ chồng xưa.Huy biết cụ phó bảng gần như một danh nho. Đã có lần, vào ngày giỗ, học trò đã tổ chức tế lễ cụ linh đình. Nay, thời thế khác rồi, nho học đã tàn, còn tổ chức được ngày giỗ thầy như thế này đã là tươm tất lắm. Các học trò cụ lục tục kéo đến. Cũng chả còn đông lắm. Chỉ chừng chục người, trong đó có cụ tú Cao, tiên chỉ Nhậm, cụ Tú làng Già, chánh Thi, đồ Tiết và mấy người nữa mà Huy chẳng biết tên. Huy chú ý đến cuộc họp mặt này, bởi vì ở đây, anh mới có dịp làm quen với những người nắm đời sống tinh thần của Cổ Đình. Từ bao đời nay, nho sĩ tuy không có tổ chức chặt chẽ, nhưng nó là một cộng đồng chỉ đạo linh hồn của làng xã. Nho học tàn, tổ chức nho sĩ rệu rã sắp biến mất, cần phải có một thứ tổ chức khác thay thế để làm chỗ dựa cho làng quê. Nếu chưa có tổ chức mới ấy thì chí ít anh cũng phải gây được cảm tình với những người đứng đầu cũ. Hình như cụ tú Cao cũng mang máng cảm nhận được ý tưởng ấy của Huy. Cụ đã hoạt động trong phong trào Duy Tân nên phần nào cũng hiểu được công việc vận động tổ chức quần chúng. Cụ lại rất có cảm tình với người cháu nên cụ lặng lẽ không nói gì, tuy nhiên thực ra cụ đang giúp anh.Huy, trên danh nghĩa cháu ruột, là người nhà cụ Tú, do đó việc anh đi lại như con thoi từ dưới bếp lên nhà thờ để hầu hạ cho các cụ là hợp lý quá. Vả lại, việc luôn được xuống bếp anh cũng thích.Thích vì được ngắm Hoa, được nói chuyện với Hoa. Bây giờ Hoa đã là học trò của anh rồi. Lớp học ở nhà Trịnh Huyền cho người lớn đã có thêm người học trò thứ tư, đó là Hoa. Huy nhìn Hoa làm món chả chìa, khen nức nở:

Ba gian nhà thờ, đèn nến sáng trưng, khói hương nghi ngút. Hai cái chiếu hoa trải trên nền gạch hai gian bên. Cụ tú Cao thắp hương khấn vái rồi lấy ở mâm bồng dưới chân ngai ra cuốn giấy. Cụ trịnh trọng mở cuốn giấy. Hóa ra đó là bức tranh chữ Đạo mà cụ đã cuộn lại để lên ban thờ lúc nào Huy không biết. Cụ Tú treo bức tranh chữ ở trước hương án, rồi nói với mọi người.

Kính lạy hương hồn thầy

Do vậy, con luôn chăm chắm sự tu thân. Từ khi ra làm quan, chưa bao giờ hổ thẹn với lời thầy dạy. Tuy nhiên, việc ở đời thiên hình vạn trạng, con cũng phải lúc cứng lúc mềm, tuy nhiên phải cố giữ điều bất biến ứng cùng vạn biến.

Trưởng môn

Người ta ngơ ngác nhìn nhau?

Người ta xì xào thôi chứ không nói rõ ra. Lá thư không rõ ràng. Những người ngồi đây cũng không rõ ràng. Đến cả lời nới của cụ tú Cao về chữ Đạo cũng chẳng biết định nói với những ai.Ông đồ Tiết, lòng buồn rời rợi, lặng lẽ ngồi yên. Từ lúc đến, ông chẳng nói một câu.