Ba hồn và bảy phách (vía)

Tưởng tượng của con người về hồn phách rõ ràng có quan hệ mật
thiết với hiện tượng nằm mơ của con người. “Tôi” trong giấc mơ rất dễ bị người
ta tưởng tượng là linh hồn. Trong những câu chuyện ma của Trung Quốc miêu tả hoạt
động tách khỏi thể xác của linh hồn, thường chỉ là bản sao của những giấc mơ,
những câu chuyện kiểu này chúng ta sẽ đề cập đến ở phần cuối của cuốn sách. Như
vậy, con người chắc chắn sẽ nảy sinh nghi ngờ, vì một trong những đặc trưng của
cái chết chính là hồn lìa khỏi xác, vậy thì trong mơ, khi linh hồn đó phiêu du
khắp nơi, con người tại sao vẫn còn sống được? Liệu có phải sau khi linh hồn
kia lìa khỏi xác, vẫn còn một thứ gì đó tương tự linh hồn ở lại trong thể xác ấy,
duy trì sự sống cho con người? Đây có lẽ là nguồn gốc của khái niệm “phách”.
Phách bám vào thể xác, điều khiển tri giác của con người. Khi cơ thể con người
chưa suy yếu, phách vẫn còn mạnh, lúc này, cho dù hồn có lìa khỏi xác, con người
chưa chắc đã chết, vì cái xác ấy vẫn được duy trì bởi phách.[18]

Vì vậy, thuyết hồn phách có thể lý giải được trạng thái tồn
tại của con người trong giấc mơ hoặc trong lúc hôn mê vì bạo bệnh. Cát Hồng[19]
thời Đông Tấn trong Bão Phác Tử. Chương Luận tiên có viết: “Con người
không ngu dốt, đều biết bản thân mình có hồn phách, hồn phách chia lìa tức là
người bị bệnh, hồn phách tách hẳn khỏi thể xác nghĩa là đã chết.”

[18]Trong quyển mười
lăm của tiểu thuyết Hữu đài tiên quán
bút ký của Du Việt (Thời nhà Thanh) có viết: năm hoàng đế Đạo Quang thống
trị, ở làng Lãm Bình có một người phụ nữ, vào độ tuổi trung niên, đột nhiên mắc
một căn bệnh lạ, miệng không thể nói, tứ chi không thể vận động, nhưng mũi vẫn
thấy thở ra hít vào. Mời thầy thuốc đến bắt mạch, nhưng không luận ra bệnh gì.
Con cái hằng ngày đúng giờ bón cháo, vẫn có thể nuốt, nhưng không thể nhai cơm.
Sống như vậy năm, sáu năm. Một buổi sáng, không thể ăn được nữa, cơ thể lạnh ngắt,
biểu hiện như người đã chết. Du Việt nhận định: “Người này hồn đã đi nhưng
phách vẫn còn ở trong cơ thể”, về mặt kiến thức thì có thể khẳng định, người
này là một người sống thực vật.

[19] Cát Hồng
(283-343): tự là Trĩ Xuyên, hiệu là Bão Phác Tử (người đời gọi là Tiểu Tiên
Ông), là hào tộc ở Giang Nam. Ông quê ở huyện Đan Dương Câu Dung (nay thuộc
Giang Tô), xuất thân sĩ gia thế tộc. Ông viết Bão Phác Tử. Nội thiên trong thời kỳ tu luyện ở La Phù Sơn đến
năm Kiến Vũ nguyên niên (317) đời Đông Tấn thì xong. Bão Phác Tử. Chương Luận tiên là một trong những chương của Bão Phác Tử. Nội thiên.

Hồn và phách đối với con người đều không thể thiếu, nếu chỉ
có một trong hai thứ đó thì người này sẽ bị ốm, nếu cả hai thứ đó đều bỏ đi,
người này sẽ chết, đấy chính là cách lý giải của người cổ đại.

Nếu đã như vậy, tại sao còn sinh ra khái niệm ba hồn bảy
phách? Lẽ nào sợ hồn phách lười biếng xin nghỉ phép, nên phải nuôi thêm mấy cái
tương tự để dự trữ?

Thực ra, thuyết ba hồn bảy phách không phải sản sinh từ tín
ngưỡng hồn phách trong dân gian mà là kết quả sáng tạo của những đạo sĩ thời
Nam Triều khi xây dựng lý luận tu luyện của mình.

Cụm từ “ba hồn bảy phách” xuất hiện sớm nhất trong Bão
Phác Tử. Địa chân, trong đó có nhắc đến chuyện tu thành tiên, muốn trường
sinh, thì phải uống đan dược, muốn thông thần, thì phải “kim thủy phân hình”,
sau khi phân hình, “tức là bản thân có thể nhìn thấy ba hồn bảy phách trong
chính cơ thể mình, có thể tiếp kiến được cả thần trời và thần đất, thần núi, và
có thể sai khiến chúng.”

Nhưng định nghĩa “ba hồn bảy phách” trong Bão Phác Tử
chỉ dừng lại ở đấy mà thôi. (Quyển ba trong Tam động Châu Nang[20] cũng
đã trích dẫn những lời đại loại như: “Cấu ba hồn, chế bảy phách” trong cuốn thần
thư Thái Bình kinh[21] đã bị thất truyền, chỉ là không biết cuốn thần
thư đó có xuất hiện sớm hơn cuốn của Cát Hồng hay không.) Trong những tác phẩm
xuất hiện muộn hơn như Lão Tử hóa hồ kinh[22] mặc dù có nhắc nhiều đến
khái niệm “ba hồn bảy phách” nhưng hoặc là viết: “Ba hồn bay đi hết, bảy phách
nhập tử tinh”, hoặc viết: “Ba hồn về địa ngục, bảy phách bay về trời”, hoặc “Hồn
về với trời, phách về với đất.” Những định nghĩa này được dùng khá và tùy tiện.

[20] Tam động Châu Nang: là một cuốn sách
đạo giáo, có tất cả ba mươi quyển, do Vương Diên (tự là Tử Nguyên, đạo sĩ thời
Bắc Chu) viết.

[21] Thái Bình kinh: là cuốn thần thư do
Vu Cát (Vu Cát là một phương sĩ ở Lang Nha (nay ở phía bắc của Lâm Cân, tỉnh
Sơn Đông)) sáng tác. Được xem là kinh điển tối yếu trong giai đoạn ban đầu hình
thành Đạo giáo. Quyển Đạo kinh này bàn về phụng thờ trời đất, thuận theo âm
dương ngũ hành, giáo trừ đại loạn, giúp thiên hạ thái bình, sách còn bàn sự
hưng phế của quốc gia, phương pháp dưỡng sinh, cách tu luyện thành thần tiên,
bùa chú, v.v...

[22] Lão Tử hóa hồ kinh: tác phẩm của đạo
sĩ Vương Phù (tức Cơ Công Thứ) sống ở đời Tây Tấn (265-316) ở Trung Quốc.

Những tài liệu có viết về khái niệm “ba hồn bảy phách” ta có
thể kể đến Vân Cấp Thất Thiêm[23] do Trương Quân Phòng đời Tống viết,
trong đó ghi chép những cách nhìn nhận của con người từ Lục triều[24] về “ba hồn
bảy phách”, nhưng lại rất khác với quan niệm của Nho giáo hay Tử Sản. Giống như
trong Thái vi thăng huyền kinh (quyển một và ba trong Vân Cấp Thất
Thiêm) có viết: “Khí tuyệt viết tử, khí bế viết tiên. Phách lưu thủ thân, hồn
du thượng thiên. Chí bách tức hậu, hồn thần đương kiến. Kỳ phách duyên thị âm
thần, thường bất dục nhân sinh.[25]” Muốn thành tiên, phải học bế khí, khi hồn
lìa khỏi xác để về trời, chỉ để phách ở lại giữ thể xác. Điều này không sai,
nhưng họ lại coi phách là mâu tặc[26] của thể xác con người. “Thường bất dục
nhân sinh”, chỉ cần hồn không ở lại giữ nhà thì phách sẽ cấu kết với tà quỷ, nhẹ
thì gây ác mộng, nặng thì khiến người ta tử vong. Điều này từ trước tới nay vẫn
là niềm tin tuyệt đối của những người theo Đạo giáo, trong quyển thượng cuốn Thuyết
Linh. Minh báo lục của Lục Kỳ người đời Thanh, viết Ngô Chùy Ngu Tai vì làm
việc quá sức mà lâm bệnh, khi bệnh tình nguy cấp, thậm chí còn có thể nhìn thấy
hồn phách lìa khỏi thể xác. Hồn người này cao lớn, giỏi giang, dưới sự dìu dắt
của hai người đã chết là mẹ và vợ cầu xin được sống. Còn phách thì có chiều cao
như cơ thể, lõa thể bay lượn khắp nơi, vui mừng nhảy nhót, sung sướng được chết,
như vừa trút được gánh nặng.

[23] Vân Cấp Thất Thiêm: một loại sách về
Đạo giáo ở thời Bắc Tống.

[24] Lục triều gồm:
Đông Ngô, Đông Tấn, Lưu Tống, Nam Tề, Lương, Trần ở Giang Nam năm 229-589.

[25] Dịch nghĩa: Khí
tuyệt là chết, khí bế là thành tiên. Phách ở lại giữ xác, hồn bay về trời. Hồn
gặp Chúa trời, mà phách duyên của nó là âm thần, thường không muốn cuộc sống
nhân gian.

[26] Mâu tặc có nghĩa
là sâu mọt, kẻ phá hoại.

Vì vậy, việc tu hành của Đạo giáo chính là “luyện ba hồn”,
dùng hồn để áp chế phách. Sau khi áp chế được mâu tặc của thể xác rồi, nósẽ
không câu kết với ma quỷ bên ngoài đến quấy nhiễu, con người khi ấy có thể trường
sinh bất tử. Điều này hoàn toàn tương đồng với dụng ý “giữ xác ba ngày” của Đạo
giáo. Quan niệm về ma ác và ma thiện này cũng ảnh hưởng tới văn hóa u minh của
những thế hệ sau, giống như Viên Trượng viết trong điều một, “Nam xương sĩ
nhân”, quyển một của Tử bất ngữ[27] rằng: “Hồn của con người thiện nhưng
phách ác, hồn lanh lợi còn phách ngốc nghếch”, giống như chuyện tà ác “sạ hộ[28]”,
đều là phách của thể xác đó làm, không liên quan gì tới hồn.

[27] Tử bất ngữ: những điều Khổng Tử không
nói.

[28] Sạ hộ: giữ xác, bảo
vệ xác.

Nhưng cùng là sách của Đạo giáo, nhận định về vai trò của hồn,
phách lại không giống nhau. Phần Ngụy phu nhân quyển năm mươi tám trong Thái
bình quảng ký trích dẫn những nội dung về luyện hình và giải phẫu cơ thể
trong Tập Tiên lục và Ngụy phu nhân truyện, vẫn kế thừa thuyết hồn
phách truyền thống. Người tu tiên sau khi chết, xác thối rữa, nhưng vẫn có “bảy
phách bảo vệ chăm nom, ba hồn giữ nhà”, trong đó ba hồn giữ xương cốt, bảy
phách hầu hạ xác thịt, trải qua ba năm, mười năm, hai mươi năm, ba mươi năm,...
huyết nhục tự sinh, hồi phục nguyên hình. Phách được nhắc tới ở đây không còn
là mâu tặc nữa, mà là trợ thủ cho hồn.

Nói một cách nghiêm túc thì thuyết “ba hồn bảy phách” của Đạo
giáo xuất phát từ việc tu luyện, thông qua việc dùng âm hồn áp chế dương phách
để mong được trường sinh, vốn không phải là phạm trù của “Văn hóa u minh”,
nhưng quan niệm này cũng thâm nhập vào văn hóa u minh, cùng với thuyết con người
có ba hồn trở thành tài liệu được sử dụng trong những câu chuyện về ma quỷ.

Ví dụ một chuyện trong Đường niên bổ lục do Mã Tổng
người đời Đường viết, khi đề cập đến thời khắc lâm chung, chuẩn bị bị Diêm
Vương bắt đi, con người có ba hồn, Diêm Vương chỉ bắt đi hai, còn để lại một giữ
xác nhằm duy trì sự bất tử của người đó. Trong phần Thôi Hoàn, quyển hai
của Huyền quái lục do Ngưu Tăng Nhũ đời Đường có viết về trường hợp của
Thôi Hoàn, vì đam mê tửu sắc, không hoàn thành nhiệm vụ của một người đã lập
gia đình, nên khi bị Diêm Vương bắt đi, phải chịu phạt đòn, sau đó được thả về,
cũng nói: “Con người có ba hồn, một hồn ở nhà, hai hồn đi chịu đòn phạt.”

Nhân vật chính trong hai câu chuyện trên đều là những người
đã bị Diêm Vương bắt đi rồi được thả về. Theo những gì họ kể sau khi hoàn
dương, khi họ bị bắt, Diêm Vương chỉ bắt hai trong ba hồn, còn để lại một hồn
giữ xác, do đó, mặc dù bị bắt xuống địa ngục, nhưng người đó vẫn chưa chết.
Nhưng trong chuyện này lại nảy sinh một vấn đề, con người có ba hồn, trong thuật
tu luyện của Đạo giáo thì có thể không cần bàn tới hình dạng của những hồn
phách này, mặc dù cũng có những sách của Đạo giáo nhắc tới vấn đề hình dạng của
hồn, phách, nhưng hình dạng của những hồn, phách này hoàn toàn mô phỏng đúng
như thể xác của những hồn phách đó, ví dụ trong Thái vi thăng huyền kinh
có viết: “Phách thần có bảy người, mặc áo đen, đội mũ đen, đi giày đen. Hồn thần
có ba người, mỗi người cao khoảng một thước năm tấc, mặc áo đỏ, đội mũ đỏ, đi
giày đỏ.” Chúng dường như là những thần vật không liên quan đến phẩm chất của
con người, Ngọc Hoàng đại đế sản sinh và bồi dưỡng chúng hàng loạt, sau đó Tam
Thi Thần sẽ phái họ đi, nhập vào cơ thể của mỗi con người.

Nhưng một khi dùng thuyết ba hồn bảy phách vào các câu chuyện
ma thì ý nghĩa này sẽ có thay đổi, ít nhất thì ba hồn kia sẽ được cá tính hóa,
trở thành đại diện cho chủ nhân, lúc này không thể không suy nghĩ đến hình dạng
của hồn nữa. Khi Thôi Hoàn bị Diêm Vương bắt xuống địa phủ, Thôi Hoàn khi ấy
không phải là người, thể xác của anh ta lúc đó đang nằm trên giường ở nhân
gian, nhưng cũng không phải là ma bởi anh ta vẫn chưa chết, hiện giờ người ở
địa phủ chính là hồn của anh ta. Hình dạng của hồn này giống hệt hình dạng của
Thôi Hoàn trên trần gian, không chỉ có thế, hồn này ngoài việc không phải là
người sống ra, tất cả mọi thứ của anh ta (hồn của Thôi Hoàn) bao gồm suy nghĩ,
tình cảm, quan hệ xã hội, lai lịch cá nhân v.v... đều giống hệt của Thôi Hoàn,
chính là muốn nói, anh ta (hồn của Thôi Hoàn) có đủ tư cách để đại diện cho
Thôi Hoàn, không chỉ chịu trách nhiệm mọi việc mà anh ta (hồn của Thôi Hoàn)
làm, mà còn thay Thôi Hoàn chịu đòn của Diêm Vương. Điểm này không có gì phải
nghi ngờ nhưng vấn đề ở chỗ, Thôi Hoàn ở địa phủ rõ ràng chỉ có một hình dạng,
sao lại do hai hồn đứng ra đại diện? Nếu một hồn đang lưu lại trong thể xác kia
có thể tồn tại độc lập thì tại sao hai hồn ở dưới địa phủ lại không thể tách rời?
Nếu chúng tách ra, liệu dưới địa phủ có xuất hiện hai Thôi Hoàn không? Và khi
chịu đòn, ai sẽ là người nằm xuống?

Trong các câu chuyện ma dẫn thuyết ba hồn, thực ra trong cả
câu chuyện có thể che giấu một vài lỗ hổng, ví dụ như việc hồn lìa khỏi xác mà
người đó vẫn sống, để hồn sau khi dạo một vòng quanh địa phủ còn có thể quay lại
dương thế, đại diện cho đạo lý về luật nhân quả mà các vị hòa thượng vẫn tuyên
truyền. Còn việc chỉ đưa hai hồn xuống địa phủ, để lại một hồn trong thể xác,
đã thay thế hoặc trợ giúp cho chức năng của “phách”, cách bố trí này cũng rất
có ý nghĩa. Tại sao không đổi ngược lại, để hai hồn ở lại nhân thế, để một hồn
tới địa phủ đối chất? Bởi vì ba hồn tương tụ, lý trí của con người mới vẹn
toàn, có một sinh mệnh hoàn chỉnh, nếu mất đi một hồn, chỉ còn hai hồn tương tụ,
thì người đó vẫn có thể duy trì được lý trí, khi bị bắt xuống địa phủ đối chất
trước công đường sẽ không đến nỗi ăn nói hồ đồ. Nhưng khi ba hồn chỉ còn lại một
thì chỉ có thể khiến người đó hôn mê bất tỉnh nằm trên giường bệnh. ở đây cũng
để lộ một kẽ hở lớn không thể che giấu, khi Diêm Vương đi bắt người đã cáo
chung, về lý là phải bắt cả ba hồn, “ba hồn bay ra thiên linh đóng”, người này
chắc chắn sẽ chết, nhưng Diêm Vương lại hay bắt sai người, nếu lúc này mà trả
ba hồn về dương thế, chẳng phải là trả ba hồn về với một xác chết hay sao? Lúc
này, vì xác của ba hồn kia không có một hồn ở lại canh giữ, sớm đã thối rữa, án
oan này khó lòng sửa được. Hơn nữa còn tồn tại một khả năng khác, đó là ngườibị
Diêm Vương bắt đến địa phủ chỉ là người làm chứng tạm thời, vì vậy mới để một hồn
ở lại giữ xác, nhưng trong quá trình thẩm vấn, đột nhiên phát hiện nhân chứng
này chính là kẻ phạm tội, thế thì không thể thả hắn về dương thế được nữa.
Nhưng hắn vẫn còn một hồn ở trên dương thế, lúc này đành phải sai quỷ sứ đi bắt
hồn còn lại kia, đây cũng là một chuyện đáng cười.

Trong cách nhìn nhận truyền thống của người Trung Quốc, hồn
phách của con người không thể tan, vì hễ nó tan, con người sẽ chết. Nếu ba hồn,
cho rằng tách nhau ra cũng tốt, đòi độc lập, không chịu tụ lại một chỗ thì cho
dù người này được Diêm Vương thả về cũng không thể sống lại. Thế là có người đã
nảy sinh một suy nghĩ kỳ quái, đó là dùng keo dính những hồn phách đang tứ tán
khắp nơi kia lại với nhau.

Ngưu Tăng Nhũ người đời Đường viết trong Huyền quái lục
(dẫn chuyện Tề suy nữ[29] quyển 358 Thái bình quảng ký, cuốn Huyền
quái lục, quyển ba có phần Tề nhiêu châu, văn bản hơi khác nhau), kể
về chuyện vợ của Lý Mỗ (con gái Tề Suy) đã chết nhiều ngày, đã “hồn bay phách
tán” quay lại dương thế phục sinh, nhờ “dùng phương pháp ghép hồnđể trả lại cuộc
sống cho vợ Lý Mỗ”. Vậy thế nào gọi là ghép hồn? Sứ giả địa phủ giải thích rằng:
“Con người khi còn sống có ba hồn bảy phách, sau khi chết sẽ lìa khỏi xác,
không nơi nương tựa. Nếu tập hợp được hồn phách và thể xác lại làm một, dùng
keo dính chúng lại với nhau, sau đó đại vương sẽ cho phép chúng quay lại dương
thế, đấy chính là một cơ thể sống hoàn chỉnh.” Thế là một sứ giả địa phủ khác
đưa đến bảy, tám người phụ nữ có tướng mạo giống vợ của Lý Mỗ, đẩy họ lại với
nhau và hợp thành một. Tiếp đến, một quan viên xuất hiện, tay cầm bình thuốc,
như nước đường loãng, đổ lên người vợ Lý Mỗ. Tôi vốn cho rằng họ sẽ dùng keo
tăng lực 501 để dính bảy, tám hồn phách lại với như như dính bảy, tám tấm gỗ,
nhưng chẳng qua cũng chỉ là tăng thêm một lớp màng bảo vệ bên ngoài cơ thể của
vợ Lý Mỗ, khiến cho những hồn phách bị nhốt bên trong cơ thể đó không thể tùy
tiện thoát ra ngoài.

[29] Con gái của Tề
Suy.