CHƯƠNG 10 - Những tạo tác từ thực nghiệm

Tôi phải thú nhận rằng thực ra mình có thể dễ dàng đặt tên cho tất
cả các chương trước là “Hãy cho phép chính bạn.” Ý tôi là bạn hãy cho phép mình
thách thức với các giả định, nhìn thế giới bằng đôi mắt mới mẻ, thử nghiệm,
thất bại, vạch ra con đường đi của riêng bạn, và thử thách các giới hạn khả
năng của bạn. Trong thực tế, đó chính là những gì tôi muốn mình biết được khi
hai mươi, ba mươi, và bốn mươi tuổi – và cũng là những gì tôi cần phải liên tục
nhắc nhở bản thân mình ở tuổi năm mươi.

Bạn rất dễ dàng bị khóa vào những cách tư duy truyền thống và chặn
hết những lựa chọn thay thế khả thi. Đối với hầu hết chúng ta, có rất nhiều
những đám đông đứng bên lề, khuyến khích mỗi người chúng ta ở lại trên con
đường quy định, chỉ tô màu bên trong các đường ranh giới, và đi trên cùng những
con đường họ đã đi theo. Điều này làm cho cả những người đó và bạn cảm thấy dễ
chịu. Nó củng cố thêm những điều họ đã lựa chọn và cung cấp cho bạn một công thức
dễ đi theo. Nhưng nó cũng có thể cực kỳ hạn hẹp.

Ở châu Mỹ Latinh thật ra có một cụm từ được dịch thành “kẻ níu áo”
(jacket puller) để chỉ những kẻ cố gắng kéo người khác xuống – có lẽ bằng đuôi
áo của họ - để ngăn cản họ vươn lên cao hơn vị trí hiện tại. Người dân ở nhiều
nơi khác trên thế giới gọi đây là hội chứng “ghen ăn tức ở”, trong đó những
người dám đứng lên cao hơn những người xung quanh sẽ bị cắt giảm kích thước cho
vừa với mọi người. Ở lại với số đông là chuẩn mực, thành ra những người vượt lên
trước có nguy cơ bị kéo lùi lại bởi cộng đồng của họ. Tệ hơn nữa, cũng có một
số khu vực trên thế giới mà ở đó ai làm những điều khác với số đông đều bị xem
là tội phạm, theo nghĩa đen. Ví dụ, tại Brazil từ truyền thống dành cho các
doanh nhân (entrepreneur) là empresario, dịch trại ra là “kẻ trộm”. Trong lịch
sử, không có nhiều hình mẫu doanh nhân thành công ở khu vực này, và những người
khác vẫn cho rằng bạn hẳn phải làm điều gì đó bất hợp pháp thì mới thành công
trong việc phá vỡ khuôn mẫu ở nơi đây. Đây là một vấn đề quan trọng với
Endeavor, tổ chức có mục tiêu là tăng cường khả năng kinh doanh ở các nước đang
phát triển. Khi hoạt động ở Mỹ Latinh, Endeavor nói với mọi người rằng họ muốn
kích thích tinh thần kinh doanh, và họ đã gặp phải sự chống đối quyết liệt. Để
đáp lại, họ đã đặt ra một từ hoàn toàn mới, emprendedor, để nắm bắt được bản
chất thật sự của sự đổi mới và tinh thần doanh nhân. Họ đã phải mất nhiều năm,
nhưng cuối cùng emprendedor đã được đưa vào từ điển. Và hiện tại Endeavor lại
đối mặt với một thách thức tương tự ở Ai Cập, nơi họ dự định một lần nữa tạo ra
và quảng bá một từ mới cho doanh nhân.

Ở trường d.school phần lớn công tác của chúng tôi tập trung vào
việc cho phép sinh viên thách thức các giả định và mở rộng trí tưởng tượng của họ
bằng việc thoát ra khỏi những lối tư duy truyền thống. Mỗi bài tập đòi hỏi họ
phải rời khỏi những vùng an toàn và tham gia vào thế giới xung quanh họ. Trường
đưa ra những thách thức, nhưng chúng tôi không có câu trả lời. Ngoài ra, không
gian lớp học d.school được thiết kế để khuyến khích các thử nghiệm. Tất cả các
đồ nội thất đều được gắn bánh xe và di chuyển một cách dễ dàng để tạo ra những
không gian làm việc khác nhau. Mỗi lần các sinh viên đến thì không gian lớp học
được sắp xếp khác nhau. Các thùng giấy, gỗ, nhựa, kẹp giấy, các vòng tay cao
su, bút màu, dụng cụ thông ống điếu, và băng keo đều mời gọi các sinh viên xây
dựng những hình mẫu đầu tiên nhằm đưa ý tưởng của mình vào cuộc sống. Các phòng
đều chứa đầy những tấm bảng màu trắng di chuyển được, bao phủ bằng những miếng
giấy dán nhiều màu sắc tạo điều kiện cho việc tìm ý tưởng. Các bức tường được
dán đầy những hình ảnh và tác phẩm của các dự án trong quá khứ, có vai

trò khơi nguồn cảm hứng cho tư duy sáng tạo.

Sinh viên của chúng tôi được trao cho những thách thức mở và đời
thực. Ví dụ, họ có thể yêu cầu tìm ra cách để cải thiện sự an toàn khi di
chuyển bằng xe đạp trong trường, hoặc tìm một cách để “dụ dỗ” trẻ em ăn thức ăn
lành mạnh. Ngoài những dự án cục bộ đó, sinh viên ở d.school trong lớp học
Design for Extreme Affordability, do Jim Patell và Dave Beach giảng dạy, còn
làm việc với các đối tác ở các nước đang phát triển để xác định các khó khăn và
quyết định làm thế nào để giải quyết chúng một cách sinh lãi. Dự án này đã hình
thành một số sản phẩm thú vị đang được hoàn thiện để đưa vào thị trường. Ví dụ,
một nhóm đã thiết kế một lồng nuôi em bé sinh non hoàn toàn mới có tên là
Embrace, sau khi họ đi thăm các bệnh viện ở Nepal và thấy rằng các lồng ấp
truyền thống ở phương Tây, với giá gốc là 20.000 đôla, không thích hợp lắm cho
môi trường địa phương. Nhiều chiếc lồng đã bị hỏng hoặc cần các bộ phận không
có sẵn. Những hướng dẫn hoạt động và các nhãn cảnh báo được ghi bằng tiếng nước
ngoài xa lạ với các nhân viên điều dưỡng. Quan trọng nhất là đa số phụ nữ sinh
nở ở các làng quê xa các bệnh viện thành phố nơi có lồng ấp. Do đó, những trẻ
sinh non cần được giữ ấm trong lồng ấp thì hiếm khi được tiếp cận với sự hỗ trợ
cần thiết.

Nhóm nghiên cứu xác định sự cần thiết của một lồng ấp có chi phí
thấp và công nghệ thấp. Trong vài tháng họ đã thiết kế một túi ngủ nhỏ với một
túi chèn bên trong có chứa một loại sáp đặc biệt. Nhiệt độ nóng chảy của sáp là
37 độ C, là nhiệt độ cần thiết để giữ ấm cho một em bé

[42]

sơ sinh.

Với chỉ 20 đôla, thay vì 20.000 đôla, các bậc cha mẹ hoặc các
phòng khám địa

phương giờ đã có thể chăm sóc một em bé sinh non ngay tại chỗ hoặc
trong khi di chuyển. Họ lấy túi sáp ra và đặt nó trong nước nóng để làm tan
sáp. Sau đó túi sáp được đưa vào chiếc túi ngủ và giữ ấm trong nhiều giờ. Khi
nó nguội đi, sáp có thể được làm ấm lên trở lại một cách dễ dàng. Không cần
thiết phải có sự tập huấn kỹ thuật nào, không cần có điện, và thiết kế này cũng
không tốn kém nhiều nên dễ dàng được triển khai trong các cộng đồng nơi người
dân rất khó tiếp cận được với các bệnh viện đô thị.

Các sinh viên hoàn thành khóa học này đã thay đổi mãi mãi. Họ bắt
đầu đánh giá cao sức mạnh của việc chú ý đến các vấn đề trong thế giới xung
quanh họ, và biết rằng họ được trao quyền để giải quyết chúng. David Kelley,
giám đốc sáng lập của d.school từng nói: “Họ đang

[43]

bước đi với sự tự tin sáng tạo.”

Họ biết rằng mình có quyền – cả ngụ ý và rõ ràng – để

được thử nghiệm, thất bại, và thử lại lần nữa. Tất cả những gì
chúng ta phải công nhận là mỗi người trong chúng ta đều có quyền đó – chúng ta
chỉ cần nhận ra rằng chính chúng ta là người được phép trao quyền đó cho mình
chứ không chờ đợi một tác nhân từ bên ngoài.

Trong một hoàn cảnh khá bất ngờ, tôi đã hiểu được thông điệp rằng
mỗi chúng ta là người quyết định cách chúng ta nhìn vào thế giới. Một vài năm
trước, tôi đến một lớp học viết sáng tạo, ở đó giáo sư đã yêu cầu chúng tôi mô
tả cùng một cảnh hai lần, đầu tiên là từ quan điểm của một người mới yêu, và
thứ hai là từ góc nhìn của một người vừa bị mất một đứa con trong chiến tranh.
Bài tập đơn giản này cho thấy việc nhìn vào thế giới như thế nào hoàn toàn phụ
thuộc vào trạng thái cảm xúc của bạn. Khi tôi tưởng tượng mình đang đi bộ qua
một thành phố đông đúc trong trạng thái hạnh phúc, tâm trí của tôi tập trung vào
cả màu sắc lẫn âm thanh, và lăng kính quan sát thế giới của tôi rộng mở. Nhưng
khi đi dạo qua một cảnh tương tự trong trạng thái chán nản, mọi thứ đều trông
xám xịt và tất cả các khiếm khuyết hiện ra, chẳng hạn như những vết nứt trên
vỉa hè cũng đập vào mắt tôi. Tôi không thể nhìn xa hơn bước chân mình, và thành
phố dường như cũng chán nản chứ không hề hào hứng. Tôi tìm thấy những gì mình
đã viết cho bài tập đó gần một chục năm trước.

Linda nghiêng người ra sau để chiêm ngưỡng những bó hoa màu hồng
đào cô vừa mới mua. Tâm trí cô hứng khởi tung bay từ những bông hoa đến mùi
thơm tuyệt vời của bánh mì tươi phía cửa hàng bánh bên cạnh. Đứng bên hông lối
vào là một nghệ sĩ xiếc nghiệp dư. Trong bộ trang phục màu sắc sặc sỡ của mình,
anh đã làm cho những khán giả trẻ em cười khúc khích mỗi lần anh tạo ra một trò
vui. Linda đứng xem một vài phút và cũng thấy mình khúc khích cười như các em
nhỏ. Anh kết thúc màn biểu diễn của mình với một cái cúi đầu chào Linda. Cô cúi
đầu chào lại, và tặng cho anh một bông hồng.

Joe cúi đầu bước đi, co mình dưới sương mù băng giá, trông như
những tờ báo bị gió tung vật vờ trong không khí, đập vào các tòa nhà trước khi
cất cánh bay lên một lần nữa. “Bước lên một vết nứt, vừa đi vừa rưng rức. Bước
lên một sợi dây, vừa đi vừa lắt lay.” Những lời này tiếp tục chạy qua tâm trí
của Joe khi anh băng qua mỗi vết nứt phá vỡ các hàng gạch lát trên vỉa hè.

Bài hát trêu chọc thời tuổi thơ đã trở thành một giọng lải nhải
đều đều sau đầu anh, cũng như bản thân anh đang phải tập trung vào con đường
không bằng phẳng trải dài phía trước.

Đây là một bài tập có giá trị không chỉ cho việc thực hành kỹ năng
viết của tôi mà còn đối với cuộc sống nói chung. Nó là một lời nhắc nhở sâu sắc
rằng chính ta là người chọn cách chúng ta nhìn thế giới xung quanh. Môi trường
quanh ta đều có những bông hoa đẹp cũng như các khiếm khuyết, và mỗi chúng ta
là người quyết định nên chọn lấy điều gì.

Tôi đã chia sẻ một số câu chuyện từ cuốn sách này với cha tôi, và
sau đó cha quyết định dành thời gian để nói về những hiểu biết quan trọng nhất
của mình, khi nhìn lại tám mươi ba năm cuộc đời. Mặc dù vị trí hiện tại của ông
rất thoải mái, nhưng con đường ông đi không phải là con đường được dọn sẵn từ
trước. Cha chuyển đến Hoa Kỳ khi ông được tám tuổi. Gia đình ông bà nội trốn khỏi
Đức vào những năm 1930, và họ đến Hoa Kỳ với những bàn tay trắng. Cha tôi không
thể nói được tiếng Anh và ông bà nội đã không có đủ tiền để nuôi hai đứa con
của họ. Do đó, cha phải sống với những người bà con, nhưng ông không thể giao
tiếp được với họ. Mãi cho đến khi ông bà có đủ khả năng nuôi con, cha mới được
đưa về nhà. Từ những khởi đầu khiêm tốn, cha tôi đã xây dựng một cuộc sống và
sự nghiệp đầy ấn tượng, và đã nghỉ hưu với vai trò phó chủ tịch và giám đốc
điều hành tại một công ty đa quốc gia lớn.

Nói về cuộc sống, cha tôi xác định rằng nhận định quan trọng nhất
của ông là không nên quá nghiêm trọng với chính mình cũng như không nên phán
xét người khác quá gay gắt. Ông ước gì trước đây ông khoan dung nhiều hơn với
những sai lầm của mình và của những người khác, và ông cũng muốn lúc đó ông đã
hiểu thất bại là một phần bình thường của quá trình học tập. Bây giờ ông nhận
ra rằng hầu hết các lỗi lầm của chúng ta đều chẳng thể làm rung chuyển trái
đất, và chia sẻ câu chuyện đã giúp ông có được gia đình này. Khởi đầu sự nghiệp
của mình tại RC A, ông và nhóm của ông đã có một dự án tiến triển rất tệ. Cha
tôi và các đồng nghiệp của ông đã phải thức nhiều đêm để cố gắng sửa chữa các
vấn đề, và trong nhiều tuần họ phải dành toàn bộ sự tập trung để cố tìm ra một
giải pháp. Có điều ngay sau khi dự án hoàn tất thì toàn bộ chương trình bị hủy
bỏ. Mặc dù dự án đã là trung tâm cuộc sống của họ, nhưng đối với những người
khác thì nó lại chẳng đáng gì. Ông đã học được nhiều lần rằng hầu hết những
điều trong cuộc sống, đặc biệt là những thất bại của chúng ta, chẳng quan trọng
nhiều như chúng ta nghĩ ngay vào thời điểm chúng xảy ra đâu.

Cha tôi cũng nhắc nhở tôi rằng thành công thật ngọt ngào nhưng nó
cũng chỉ thoáng qua. Khi bạn đang ở một vị trí có ảnh hưởng, có chức vụ và
quyền lực thì các bổng lộc thật tuyệt vời.

Nhưng một khi vị thế đó biến mất, các đặc quyền sẽ bay hơi. “Quyền
lực” của bạn xuất phát từ vị

thế bạn đnag đứng. Khi bạn không còn ở vị thế đó, tất cả những gì
đi theo nó phai nhạt một cách nhanh chóng. Vì vậy, bạn không nên xác định mình
bằng vị thế hiện tại, cũng như không nên tin vào tất cả những gì người ta nói
về bạn. Hãy thưởng thức hương thơm của việc được mọi người chú ý khi bạn có nó,
nhưng hãy sẵn sàng rời khỏi vị thế trung tâm nếu đến lúc phải ra đi. Khi bạn
rời khỏi một công việc, tổ chức vẫn sẽ tiếp tục hoạt động mà không có bạn, như
thể bạn chưa bao giờ là một nhân vật không thể thiếu được của nó vậy. Tất
nhiên, bạn sẽ để lại một di sản về tất cả những gì bạn đã đạt được, nhưng điều
đó cũng sẽ mờ nhạt đi theo năm tháng mà thôi.

Hôm nay, cha tôi cũng nhận thức sâu sắc về niềm vui còn được sống.
Vài năm trước đây ông đã phải trải qua một cơn đau tim, và chiếc máy khử rung
được cấy vào người ông là một lời nhắc nhở liên tục rằng cuộc sống của ông rất
mỏng manh. Về mặt lý trí chúng ta đều biết mỗi ngày rất đáng trân trọng, nhưng
khi chúng ta già đi hoặc đối phó với một căn bệnh đe dọa cuộc sống, nhận thức
này mới ngày càng phát triển mãnh liệt và rõ ràng. Cha tôi làm việc chăm chỉ để
tận dụng tối đa từng cơ hội, để trân trọng từng thời điểm, và để khỏi hoang phí
dù chỉ một ngày.

Trong khi tìm kiếm cảm hứng cho cuốn sách này, tôi dã mở từng ngăn
kéo và nhìn vào từng hộc tủ của cuộc đời tôi, theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng.
Trong quá trình đó, tôi tìm thấy một chiếc túi vải bạt tôi đã mang đi khắp nơi
trong khoảng ba mươi năm. Chiếc túi dài nửa mét đầy những “báu vật” dường như
khá quan trọng với tôi suốt một quãng đời, từ khi nó mới chỉ là một tài sản nhỏ
bé lúc tôi hai mươi đến tận lúc tôi học cao học, và theo tôi đến khắp mọi nơi
tôi đã sống. Mặc dù hiếm khi mở nó ra, tôi vẫn luôn luôn biết được nơi để tìm
thấy nó. Các ngăn túi và những gi fbene trong nó là một liên kết hữu hình với
quá khứ của tôi.

Khi mở túi xách, tôi thấy một bộ sưu tập nhỏ các loại đá và vỏ sò
rất đẹp từ những bãi biển xa xôi, những hình thẻ đã phai đi suốt những năm tôi
ở trung học và đại học, một chồng thư cũ, và một số những “sáng chế” đầu tay
của tôi, trong đó có mẫu đồ trang sức với đèn LE D mà tôi thiết kế từ sét nặn
hình và pin đồng hồ. Tôi cũng tìm thấy một tập thơ nhỏ, có tiêu đề “Những tạo
tác từ thực nghiệm.”

Khi tôi làm những bài thơ trong cuốn tập này, chúng tượng trưng
cho mặt trái của các thí nghiệm khoa học mà tôi đã thực hiện trong phòng thí
nghiệm khoa thần kinh thời tôi đang học cao học. Một bài thơ có tên là
“Entropy” đập vào mắt tôi. Bài htow này nói về quá trình liên tục tái khám phá
chính mình, luôn luôn thay đổi kế hoạch của trò chơi cuộc đời, và chấp nhận
những rủi ro mà không biết điều gì sẽ xảy ra. Tôi đã viết bài thơ đó vào tháng
9 năm 1983. Vào thời điểm đó, tương lai của tôi rất u ám và đầy những bất ổn
lớn, bởi vì thế tôi chẳng thể nhìn thấy gì nhiều ở phía trước. Hơn hai mươi lăm
năm sau, tôi nhìn nó với một cặp mắt khác. Tình trạng bất ổn là bản chất của
cuộc sống, và nó tiếp nhiên liệu cho cơ hội. Phải thừa nhận sẽ vẫn có những
ngày tôi không biết nên chọn con đường nào và bị choáng ngợp bởi những lựa chọn
đang mở ra trước mắt tôi. Nhưng giờ tôi đã biết rằng sự bất ổn sẽ là tia lửa
thắp lên những sáng tạo và khởi động cỗ máy thúc đẩy chúng ta tiến về phía
trước.

Tôi hy vọng những câu chuyện trong cuốn sách này đã nhấn mạnh được
ý tưởng rằng để mở khóa cho những khả năng vô hạn của bản thân, bạn phải thoát
ra khỏi chiếc vỏ an toàn, sẵn sàng chấp nhận thất bại, học cách xem nhẹ những
khó khăn, và nắm bắt mọi cơ hội để trở nên xuất sắc. Đúng là những hành động
này sẽ khiến cuộc sống của bạn sóng gió hơn nhiều. Nhưng chúng cũng đưa bạn đến
những nơi có thể bạn thậm chí chưa từng tưởng tượng nổi, và cung cấp một lăng
kính để qua đó bạn có khả năng nhìn khó khăn và rắc rối như những cơ hội. Trên
hết, chúng mang đến cho bạn sự tự tin ngày càng tăng rằng vấn đề nào cũng có
thể giải quyết

xong.

Bài thơ tôi đã viết hơn hai mươi lăm năm trước đây là một lời nhắc
nhở sâu sắc về những lo lắng tôi gặp phải ở tuổi hai mươi khi nhìn về phía
trước, hoàn toàn mù mờ về những gì đang chực chờ ở ngã rẽ tiếp theo. Tôi ước
phải chi có ai đó đã nói với tôi rằng hãy biết nắm lấy những điều bất ổn. Như
các câu chuyện trong cuốn sách này đã chứng minh, những điều thú vị nhất sẽ
hiện ra khi bạn bước khỏi con đường được dự đoán trước, khi bạn thách thức
những giả định, và khi bạn cho phép mình nhìn thế giới như là những cơ hội tràn
đầy tiềm năng.

Lời cảm ơn

Bốn năm trước, khi Josh đến tuổi mười sáu, tôi chợt nhận ra rằng
chỉ hai năm nữa Josh sẽ vào đại học. Tôi rất muốn chia sẻ với nó những gì mình
đã muốn biết khi rời gia đình và khi bắt đầu sự nghiệp. Vì vậy, tôi soạn ra một
danh sách ngày càng nhiều những điều mà bây giờ tôi tin rằng cực kỳ quan trọng
trong việc tạo dựng chỗ đứng của một người trong cuộc đời. Danh sách này được
lưu ngay trên màn hình máy tính của tôi và bất cứ khi nào nhớ được một bài học
khác thì tôi lại thêm nó vào. Một vài tháng sau khi tôi bắt đầu kế hoạch này, tôi
đã được mời đến nói chuyện với sinh viên trong một chương trình lãnh đạo kinh
doanh tại đại học Stanford, và tôi quyết định mang cảm hứng từ những nghiên cứu
này ra sử dụng. Tôi tạo nên một bài giảng có tên là “Nếu tôi biết được khi còn
20”, trong đó kết hợp những quan điểm từ danh sách tạo nên ở trên với những
đoạn phim ngắn của các nhà lãnh đạo có tư tưởng kinh doanh, những người đã mở
rộng các quan điểm đó. Buổi nói chuyện rất thành công, và ngay sau đó tôi đã
được mời thực hiện các bài giảng ở những đại điểm khác trên thế giới. Phấn chấn
bởi những phản đối nhiệt tình từ khán thính giả, tôi đã hình thành kế hoạch về
một cuốn sách. Tuy nhiên, do bận rộn với vô số những việc khác, tôi chưa từng
gửi nó cho các nhà xuất bản tiềm năng.