Phần I

Tôi
sống độc lập từ thuở bé. ấy là tục lệ lâu đời trong họ nhà dế chúng tôi. Vả
lại, mẹ thường bảo chúng tôi rằng:

"Phải
như thế để các con biết kiếm ăn một mình cho quen đi. Con cái mà cứ nhong nhong
ăn bám vào bố mẹ thì chỉ sinh ra tính ỷ lại, xấu lắm, rồi ra đời không làm nên
trò trống gì đâu".

Bởi
thế, lứa sinh nào cũng vậy, đẻ xong là bố mẹ thu xếp cho con cái ra ở riêng.
Lứa sinh ấy, chúng tôi có cả thảy ba anh em. Ba anh em chúng tôi chỉ ở với mẹ
ba hôm. Tới hôm thứ ba, mẹ đi trước, ba đứa tôi tấp tểnh, khấp khởi, nửa lo nửa
vui theo sau. Mẹ dẫn chúng tôi đi và mẹ đem đặt mỗi đứa vào một cái hang đất ở
bờ ruộng phía bên kia, chỗ trông ra đầm nước mà không biết mẹ đã chịu khó đào
bới, be đắp tinh tươm thành hang, thành nhà cho chúng tôi từ bao giờ. Tôi là em
út, bé nhất nên được mẹ tôi sau khi dắt vào hang, lại bỏ theo một ít ngọn cỏ
non trước cửa, để tôi nếu có bỡ ngỡ, thì đã có ít thức ăn sẵn trong vài ngày.

Rồi
mẹ tôi trở về

Tôi
cũng không buồn. Trái lại, còn thấy làm khoan khoái vì được ở một mình nơi
thoáng đãng, mát mẻ. Tôi vừa thầm cảm ơn mẹ, vừa sạo sục thăm tất cả các hang
mẹ đưa đến ở. Khi đã xem xét cẩn thận rồi, tôi ra đứng ở ngoài cửa và ngửng mặt
lên trời. Qua những ngọn cỏ ấu nhọn và sắc, tôi thấy màu trời trong xanh. Tôi
dọn giọng, vỗ đôi cánh nhỏ tới nách, rồi cao hứng gáy lên mấy tiếng rõ to.

Từ
đây, tôi bắt đầu vào cuộc đời của tôi. Cho dù tôi sẽ sung sướng hay khổ sở, cái
đó tùy ở tính tình tôi khôn ngoan hay đần độn. Song tôi chưa cần biết đến thế,
tính đến thế. Mà hãy lấy sự được ung dung độc lập một mình là điều thích lắm
rồi...

Ngày
nào cũng vậy, suốt buổi, tôi chui vào trong cùng hang, hì hục đào đất để khoét
một cái ổ lớn, làm thành cái giường ngủ sang trọng. Rồi cũng biết lo xa như các
cụ già trong họ dế, tôi đào hang sâu sang hai ngả làm những con đường tắt,
những cửa sau, những ngách thượng, phòng khi gặp nguy hiểm, có thể thoát thân
ra lối khác được. Chập tối, tôi tạm nghỉ tay và ra đứng ngoài cửa, họp cùng anh
chị em hàng xóm quanh bờ ruộng, vừa gảy đàn vừa hát một bài hát hoàng hôn chào
tạm biệt ông mặt trời. Khi đêm đã xuống hẳn, cả xóm chúng tôi, các bô lão dế lụ
khụ già cốc đế cũng bỗng nhiên vui tính, ai nấy ra khỏi hang, đến tụ hội thật
đông tận giữa bãi trong đêm tối mát lạnh, cùng uống sương đọng, ăn cỏ ướt và
những gã tài hoa thì gảy đàn thổi sáo, cùng nhau ca hát, nhảy múa linh đình đến
tận sáng bạch, lúc ông mặt trời quen thuộc lại nghiêm trang ló lên đằng đông
mới tan cuộc ai về nhà nấy.

Ngày
nào, đêm nào, sớm và chiều nào cũng ngần ấy thứ việc, thứ chơi. Kể đời mà được
như thế cũng khá an nhàn, nhưng mới đầu còn thấy hay hay, về sau cũng nhàm dần.

Bởi
tôi ăn uống điều độ và làm việc có chừng mực nên tôi chóng lớn lắm. Chẳng bao
lâu tôi đã trở thành một chàng dế thanh niên cường tráng. Đôi càng tôi mẫm
bóng. Những cái vuốt ở chân, ở khoeo cứ cứng dần và nhọn hoắt. Thỉnh thoảng,
muốn thử sự lợi hại của những chiếc vuốt, tôi co cẳng lên, đạp phanh phách vào
các ngọn cỏ. Những ngọn cỏ gãy rạp, y như có nhát dao vừa lia qua. Đôi cánh
tôi, trước kia ngắn hủn hoẳn bây giờ thành cái áo dài kín xuống tận chấm đuôi.
Mỗi khi tôi vũ lên, đã nghe tiếng phành phạch giòn giã. Lúc tôi đi bách bộ thì
cả người tôi rung rinh một màu nâu bóng mỡ soi gương được và rất ưa nhìn. Hai
cái răng đen nhánh lúc nào cũng nhai ngoàm ngoạp như hai lưỡi liềm máy làm
việc. Sợi râu tôi dài và uốn cong một vẻ rất đỗi hùng dũng. Tôi lấy làm hãnh
diện với bà con vì cặp râu ấy lắm. Cứ chốc chốc tôi lại trịnh trọng và khoan
thai đưa cả hai chân lên vuốt râu.

Tôi
đi đứng hùng dũng. Mỗi bước đi, tôi làm điệu rún rẩy cái cẳng chân, rung lên
rung xuống hai chiếc râu. Cho ra kiểu cách con nhà võ. Tôi tợn lắm. Dám cà khịa
với tất cả mọi bà con trong xóm. Khi tôi to tiếng thì ai cũng nhịn, không ai
đáp lại. Bởi vì quanh quẩn ai cũng quen mình cả. Không nói, có lẽ họ nể hơn là
sợ. Nhưng tôi lại tưởng thế là không ai dám ho he. ấy vậy, tôi cho tôi giỏi.
Những gã xốc nổi thường làm cử chỉ ngông cuồng là tài cao. Tôi quát mấy chị
châu chấu ngụ ngoài đầu bờ khiến mỗi lần thấy tôi đi qua, các chị phải núp
khuôn mặt trái xoan dưới nhánh cỏ, chỉ dám đưa mắt lên nhìn trộm. Thỉnh thoảng,
tôi ngứa chân đá một cái, ghẹo anh Gọng Vó lấm láp vừa ngơ ngác dưới đầm lên.
Tôi càng tưởng tôi là tay ghê gớm, có thể sắp đứng đầu thiên hạ rồi.

Chao
ôi, có biết đâu rằng: khi trẻ tuổi mà người ta hay hung hăng hống hách láo, chỉ
tổ đem thân mà trả nợ những cử chỉ ngu dại của mình thôi. Tôi đã phải trải cảnh
như thế. Thoát nạn rồi mà còn ân hận quá, ân hận mãi. Thế mới biết, nếu đã trót
không suy tính, lỡ xảy ra những việc dại dột, dù về sau có hối cũng không thể
làm lại được.

Câu
chuyện ân hận đầu tiên mà tôi ghi nhớ suốt đời

Bên
hàng xóm tôi có cái hang của Dế Choắt. Dế Choắt là tên tôi đặt cho nó một cách
chế diễu và trịch thượng thế. Choắt nọ cũng chắc trạc tuổi tôi. Nhưng vì Choắt
bẩm sinh yếu đuối nên tôi coi thường và gã cũng sợ tôi lắm. Cái chàng Dế Choắt,
người gày gò và dài lêu nghêu như một gã nghiện thuốc phiện. Đã thanh niên rồi
mà cánh chỉ ngắn ngủn đến giữa lưng, hở cả hai mạng sườn như người cởi trần mặc
áo gi-lê. Đôi càng bè bè, nặng nề trông đến xấu. Râu ria gì mà cụt có một mẩu,
mà mặt mũi lúc nào cũng ngẩn ngẩn ngơ ngơ. Đã vậy tính nết lại ăn sổi, ở thì (
thật chỉ vì ốm đau luôn luôn không làm được ) một cái hang ở cũng chỉ bới nông
sát mặt đất, không biết đào sâu rồi khoét ra nhiều ngách như hang tôi.

Một
hôm tôi sang chơi, thấy trong nhà luộm thuộm, bề bộn, tôi bảo:

-
Sao chú mày sinh sống cẩu thả quá như thế! Nhà cửa đâu mà tuềnh toàng. Ngộ có
kẻ nào đến phá thì thật chú chết ngay đuôi! Này thử xem: khi chú chui vào tổ
lưng chú phải lồm cồm đụng sát lên tận mặt đất, làm cho ai trên về cỏ nhìn sang
cũng biết chú đương đi đứng chỗ nào trong tổ. Phỏng thử có thằng chim Cắt nó
nhòm thấy, nó tưởng mồi, nó mổ một phát, nhất định trúng giữa lưng chú, thì chú
có mà đi đời! Ôi thôi, chú mày ơi! Chú mày có lớn mà chẳng có khôn.

Ngẫm
ra thì tôi chỉ nói lấy sướng miệng thôi. Còn Dế Choắt than thở thế nào, tôi
cũng không để tai. Hồi ấy tôi có tính tự đắc, cứ miệng mình nói tai mình nghe
chứ không biết nghe ai, thậm chí cũng chẳng để ý có ai nghe mình không.

Dế
Choắt trả lời tôi bằng một giọng rất buồn rầu:

-
Thưa anh, em cũng muốn khôn, nhưng không không được, đụng đến việc là em thở
rồi, không còn hơi sức đâu mà đào bới nữa. Lắm khi em cũng nghĩ nỗi nhà cửa thế
này là nguy hiểm, nhưng em nghèo sức quá, em đã lo ròng rã hàng mấy tháng nay
cũng không biết làm thế nào. Hay bây giờ em định thế này... Song anh có cho
phép nói em mới dám nói...

Rồi
dế choắt loanh quanh, băn khoăn. Tôi phải bảo:

-
Được, chú mình cứ nói thẳng thừng ra nào:

Dế
choắt nhìn tôi mà rằng:

-
Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp cho em một cái ngách sang
bên nhà anh phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy
sang...

Chưa
nghe hết câu tôi đã hếch răng, xì một hơi rõ dài rồi, với điệu bộ khinh khỉnh,
tôi mắng:

-
Hức! Thông ngách sang nhà ta? Dễ nghe nhỉ! Chú mày hôi như cú mèo thế này, ta
làm sao chịu được. Thôi im cái điệu hát mưa dầm sụt sùi ấy đi. Đào tổ nông thì
cho chết!

Tôi
về không một chút bận tâm.

Một
buổi chiều, tôi ra đứng cửa hang như mọi khi, xem hoàng hôn xuống.

Mấy
hôm nọ, trời mưa lớn, trên những hồ ao quanh bãi trước mặt, nước dâng trắng
mênh mông. Nước đầy và nước mới thì cua cá cũng tấo nập xuôi ngược, thế là bao
nhiêu cò, sếu, vạc, cốc, le le, sâm cầm, vịt trời, bồ nông, mòng, két ở các bãi
sông xơ xác tận đâu cũng bay cả về vùng nước mới để kiếm mồi. Suốt ngày họ cãi
cọ om bốn góc đầm, có khi chỉ vì tranh một mồi tép, có những anh cò vêu vao
ngày ngày bì bõm lội bùn tím cả chân mà vẫn hếch mỏ, chẳng được miếng nào. Khổ
quá, những kẻ yếu đuối, vật lộn cật lực thế mà cũng không sống nổi. Tôi đứng
trong bóng nắng chiều tỏa xuống ánh nước cửa hang mà suy nghĩ việc đời như thế.

Bỗng
thấy chị Cốc từ mặt nước bay lên, đến đậu gần hang tôi, cách có mấy bước. Chừng
rớ được món nào, vừa chén xong, chị tìm đến đứng chỗ mát rỉa lông, rỉa cánh và
chùi mép.

Tính
tôi hay nghịch ranh. Chẳng bận đến tôi, tôi cũng nghĩ mưu trêu chị Cốc. Tôi cất
tiếng gọi Dế Choắt. Nghe tiếng thưa, tôi hỏi:

-
Chú mình có muốn cùng tớ đùa vui không?

-
Đùa trò gì? Em đương lên cơn hen đây. Hừ hừ...

-
Đùa chơi một tí.

-
Hừ hừ... cái gì thế?

-
Con mụ Cốc kia kìa.

Dế
Choắt ra cửa, hé mắt nhìn chị Cốc. Rồi hỏi tôi:

-
Chị Cốc béo xù đứng trước cửa nhà ta ấy hả?

-
ừ.

-
Thôi thôi... hừ hừ... Em xin vái cả sáu tay. Em sợ con mụ lắm! Bác cũng nên sợ
đi mới phải

Tôi
quắc mắt:

-
Sợ gì? Mày bảo tao sợ cái gì? Mày bảo tao còn biết sợ ai hơn tao nữa?

-
Thưa bác, thế thì... hừ hừ...em xin sợ. Mời bác cứ đùa một mình thôi.

Tôi
lại mắng Dế Choắt và bảo:

-
Đồ mày hèn quá. Giương mắt ra xem tao trêu con mụ Cốc đây này.

Tôi
rình đến lúc chị Cốc rỉa cánh quay đầu lại phía cửa tôi tôi, tôi cất giọng véo
von:

Cái
Cò, cái Vạc, cái Nông

Ba
cái cùng béo, vặt lông cái nào?

Vặt
lông cái Cốc cho tao

Tao
nấu, tao nướng, tao xào, tao ăn.

Chị
Cốc nghe tiếng hát từ trong đất văng vẳng lên, không hiểu như thế ào, giật nẩy
hai đầu cánh, muốn bay. Đến khi định thần lại, chị mới trợn tròn mắt, giương
cánh lên như sắp sửa đánh nhau. Chị lò dò về phía cửa hang tôi hỏi:

-
Đứa nào cạnh khoé gì tao thế? Đứa nào cạnh khoé gì tao thế?

Tôi
chui tọt ngay vào hang, lên giường nằm khểnh, bắt chân chữ ngũ. Bụng nghĩ thú
vị: " Mày tức thì mày cứ tức, mày ghè vỡ đầu mày ra cho nhỏ đi, nhỏ đến
đâu mày cũng không chui nổi vào tổ tao đâu!"

Một
tai hoạ đến mà đứa ích kỷ thì không thể biết trước được. Đó là, không trông
thấy tôi, nhưng chị Cốc đã trông thấy Dế Choắt đang loay hoay trong cửa hang,
chị Cốc liền quát lớn:

-
Mày nói gì?

-
Lạy chị, em nói gì đâu?

Rồi
Dế Choắt lủi vào.

-
Chối hả? Chối này! Chối này.

Mỗi
câu "chối này" chị Cốc lại giáng một mỏ xuống. Mỏ Cốc như cái dùi
sắt, chọc xuyên cả đất. Rúc trong hang mà bị trúng hai mỏ, Choắt quẹo xương
sống lăn ra kêu váng. Núp tận đáy đất mà tôi cũng khiếp, nằm im thít. Nhưng đã
hả cơn tức, chị Cốc đứng rỉa lông cánh một lát nữa rồi lại bay là xuống đầm
nước, không chút để ý đến cảnh khổ đau vừa gây ra.

Biết
chị Cốc đi rồi, tôi mới mon men bò lên. Trông thấy tôi, Dế Choắt khóc thảm
thiết.

Tôi
hỏi một câu ngớ ngẩn:

-
Sao? Sao?

Choắt
không dậy được nữa, nằm thoi thóp. Thấy thế tôi hốt hoảng quỳ xuống, nâng đầu
Choắt lên mà than rằng:

-
Nào tôi đâu biết cơ sự lại ra nông nỗi này! Tôi hối lắm. Tôi hối hận lắm! Anh
mà chết là chỉ tại cái tội ngông cuồng dại dột của tôi. Tôi biết làm thế nào
bây giờ?

Tôi
không ngờ Dế Choắt nói với tôi một câu thế này:

-
Thôi, tôi ốm yếu quá rồi, chết cũng được. Nhưng trước khi nhắm mắt, tôi khuyên
anh: ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn rồi
cũng mang vạ vào mình đấy.

Thế
rồi Dế Choắt tắt thở. Tôi thương lắm. Vừa thương vừa ăn năn tội mình. Giá tôi
không trêu chị Cốc thì đâu đến nỗi Choắt việc gì. Cả tôi nữa, nếu không nhanh
chân chạy vào hang thì tôi cũng chết toi rồi.

Tôi
đem xác Dế Choắt đến chôn vào một vùng cỏ bùm tum. Tôi đắp thành nấm mộ to. Tôi
đứng lặng giờ lâu, nghĩ về bài học đường đời đầu tiên.

*****