TỰ PHÊ BÌNH

Trên đầu chị Vaxilixa Antonnovna màu tóc nâu sẫm đã loáng thoáng
điểm những sợi bạc, nhưng trông chị còn trẻ hơn tuổi của mình. Kể ra thì cũng
ít ai quan tâm đến tuổi tác của chị, họa chăng chỉ có ở văn phòng người ta mới
biết. Bao giờ chị cũng mặc màu đen, đứng thẳng người bước đi đường bệ, không vội
vàng.

Các em nữ sinh rất kính trọng chị và rất quý chị như là một
cô giáo nghiêm túc và công bằng. Chị nắm rất vững môn mình dạy và thường thì học
sinh các lớp lớn rất thích học toán.

Chị Vaxilixa Antonnovna cư xử với mọi người - với các giáo
viên và kể cả với nữ học sinh rất nghiêm túc, không nông nổi, cho nên khi nhận
xét về chị, người ta thường nói: “Vaxilixa Antonnovna là một người cẩn thận.”

Quả thật chị rất cẩn thận trong quan hệ với mọi người, nhưng
trong việc riêng tư không bao giờ chị bộc lộ cởi mở. Nhiều người cho rằng đối với
chị, nhà trường chỉ là nơi làm việc. Chị đi họp rất đúng giờ, ngồi từ đầu đến
cuối, nhưng chỉ phát biểu về những vấn đề liên quan đến bộ môn mình dạy.

Chị nghe bản báo cáo của bà bí thư chi bộ vẫn với thái độ
chăm chú thường thấy ở chị và mặc dầu không định phát biểu chị cũng ghi chép
phòng xa vài con số và tỉ lệ phần trăm có liên quan tới việc giảng dạy toán.

Cuộc họp diễn ra bình thường. Những người phát biểu nói về số
giờ dạy, về việc phân bố thời gian, về việc bồi dưỡng đảng viên, và ai cũng
tránh gọi đích danh hay là nói một cách khác, “không động chạm đến cá nhân.”
Phê bình và tự phê bình ít được các giáo viên thực hiện bởi họ không muốn vì thế
mà không thông cảm với nhau, vả lại, ai cũng muốn hiểu nghị quyết của Đảng về
việc cấm học sinh phê bình và nhận xét về hành vi của thầy giáo một cách có lợi
cho mình.

Chị Vaxivia Antonnovna nhìn đại diện đảng ủy khu phố đang ngồi
trước mặt trong lòng rất thông cảm với đồng chí. Bản thân chị cũng thấy ngán ngẩm
vô cùng, mấy lần chị phải cố nén mình để khỏi ngáp dài. Chị đang có cảm tưởng
hình như cuộc họp sắp kết thúc, thì Constantin Sergheevich xin phát biểu ý kiến:

- Thưa các đồng chí! Tôi là người mới, cho nên tôi không biết
bổ sung thêm cái gì vào những ý kiến của các đồng chí đã phát biểu ở đây, - anh
bắt đầu bình tĩnh như mọi khi. Nhưng cứ xem anh lúng túng xếp các tờ giấy thì mọi
người cũng hiểu là anh hồi hộp biết chừng nào. - Tuy nhiên, có một vấn đề mà ở
đây hầu như không ai nói đến, nhưng theo tôi thì nó lại cần được chúng ta quan
tâm hơn cả... Những năm tháng chiến tranh và vết thương đã làm tôi phải xa trường
phổ thông. Lúc đó tôi có cảm tưởng là khi trở về công tác cũ, tôi sẽ tìm thấy
nhiều thay đổi, tôi sẽ tìm thấy một sự chuyển biến lớn. Nói cho đúng thì tình
hình quả là như thế. Nhưng đồng thời nhà trường cũng tràn ngập những chỉ thị,
hướng dẫn, mệnh lệnh, đề nghị. Chắc có người nào đó tin rằng bằng sự tràn ngập
giấy tờ này một vài cơ quan đã tỏ ra rất quân tâm đến nhà trường. Về vấn đề này
lẽ ra nên bàn riêng và có những biện pháp nhất định... Phải làm thế nào cho cái
bệnh giấy tờ này nguội lạnh bớt đi. - Anh nhìn những khuôn mặt đang mỉm cười
xung quanh. - Tôi cũng đã thấy một sự thay đổi quan trọng. Đó là việc học tách
riêng nam nữ học sinh. Biện pháp này tìm cho bộ mặt nhà trường đặc biệt thay đổi.
Gạt bỏ được một số khuyết điểm, biện pháp đó đồng thời lại đẻ ra những khuyết
điểm mới và đặt ra cho chúng ta một loạt những vấn đề phức tạp mới. Đương nhiên
là có những người ủng hộ và phản đối cách học riêng biết này... Về sự hợp lí của
chế độ tách riêng các lớp nam - nữ học sinh, cho đến nay các bậc cha mẹ và các
nhà giáo còn tiếp tục tranh luận sôi nổi. Nhưng tôi có cảm tưởng là trong cuộc
tranh luận này chúng ta nhận chìm một vấn đề khác quan trọng hơn. Đó là vấn đề
giáo dục cộng sản chủ nghĩa cho các em. Chính đó mới là hướng cần chú ý dồn mọi
sự nhiệt tình giáo dục tư cách, năng lực, kinh nghiệm và tự phê bình của chúng
ta. Đảng, chính phủ và toàn dân đòi hỏi chúng ta hoạt động mạnh theo phương hướng
này... Thế mà chúng ta lại đang làm gì? Quá ít các đồng chí ạ! Bản báo cáo của
đồng chí Sophia Borisovna và những ý kiến phát biểu vừa rồi cho thấy như vậy.
Tôi những chờ mong là đồng chí bí thư của chúng ta sẽ dành một nửa báo cáo cho
vấn đề “giáo dục con người trong con người” hoặc nói đúng hơn là “giáo dục người
cộng sản trong con người”...

Constantin Sergheevich cúi xuống bàn, đặt tờ giấy sang một
bên, lại thẳng người lên nói tiếp:

- Không ai trong chúng ta có thể làm thỏa mãn được tình hình
trình độ lí luận giáo dục trong nhà trường phổ thông Xô viết. Đó là điều tất
nhiên. Về vấn đề này tôi vẫn cảm thấy như cũ cái tính chất độc lập nào đó và
công tác giáo dục là vấn đề lương tâm của thầy giáo. Tôi có cảm tưởng là trường
ta không có một đường lối chung, không có sự thống nhất yêu cầu, nói nghiêm khắc
hơn, không có một tập thể nhà trường, hiểu theo ý nghĩa đầy đủ của từ đó... Tại
sao lại có tình trạng đó? Làm thế nào đó khắc phục được? Tôi đã chờ sự giải đáp
những câu hỏi đó trong báo cáo của đồng chí bí thư...

- Sao lại không có đường lối chung? - Sophia Borisovna ngạc
nhiên hỏi.

- Thế phải chăng trong tập thể giáo viên không còn ý kiến cho
rằng: Trẻ em do gia đình giáo dục, còn nhà trường chỉ có nhiệm vụ cung cấp cho
chúng kiến thức?

Constantin Sergheevich trả lời câu hỏi bằng câu hỏi.

- Có ý kiến như vậy đấy! - Vaxilixa Antonnovna nói thật to.

- Như vậy là ý kiến của một công chức tồi trong nhà trường cũ
đã đàng hoàng thâm nhập vào trường ta, thế mà đồng chí lại hỏi “Sao lại không
có một đường lối chung?” Đồng chí thử nói giùm, phải chăng trong số chúng ta
không có những giáo viên cho đến nay vẫn coi trẻ em như là “đối tượng của giáo
dục?”

- Như là những con thỏ thí nghiệm, - Vaxilixa Antonnovna nói
thêm.

- Đúng thế, - Constantin Sergheevich tán thành - Phải chăng
những thầy giáo ấy không giữ cho mình một cái vốn phương tiện, thủ thuật, biện
pháp tác động, các thủ pháp sư phạm trong ngoặc kép và các bài bản cho sẵn để họ
áp dụng trong những trường hợp mà họ cho là thích hợp, mà họ không quan tâm đến
đặc điểm cá nhân học sinh, hoàn cảnh, những nhiệm vụ chung...

- Nhưng con người là đối tượng của giáo dục cơ mà! - Có giọng
nữ đáp lại phía sau lưng.

- “Con người là đối tượng của giáo dục,” - Usinski đã từng đặt
tên cho công trình nghiên cứu của mình như vậy, nhưng người nói câu vừa rồi đã
nhấn mạnh từ “đối tượng” và như vậy là đã xuyên tạc ý nghĩa.

- Điều này chắc hẳn do một “đối tượng” vừa phát biểu, cho nên
tôi cũng chẳng còn biết đáp lại thế nào cho phải. - Constantin Sergheevich hiền
lành nói, tất cả mọi người cười ồ. - Tôi xin quay trở lại vấn đề giáo dục. Tại
sao trong trường cho đến nay còn có người có thái độ không tin tưởng vào
Macarenco? Thái độ đó chẳng những có trong số các giáo viên lớn tuổi, mà ngay cả
trong số giáo viên trẻ mới tốt nghiệp đại học sư phạm cũng có. Quả thật những
người không tin tưởng ấy vẫn nói: “Trường hợp Macarenco là trường hợp trường nội
trú, còn học sinh của chúng ta thì họ có những ông bố, những bà mẹ và lại còn
có cả đường phố nữa...” Lời phản đối này chẳng độc đáo tí nào và xin nói thẳng
ra rằng nó mang nội dung giáo dục sai lầm, Constantin Sergheevich nhấn mạnh từng
vần. - Các đồng chí có biết tôi đã phát hiện ra điều gì không? Những người
không tin vào Macarenco chẳng qua là vì họ không biết gì về Macarenco. Tất
nhiên là họ có đọc “Bài ca sư phạm,” “Cờ trên tháp” thậm chí có người cũng đã đọc
cả “Cuốn sách dành cho những người làm cha mẹ”... Người giáo viên Xô viết không
thể không biết những tác phẩm đó. Nhưng họ đã đọc không suy nghĩ, họ đọc như đọc
tiểu thuyết. Còn nếu nói đến những công trình lí luận của Macarenco, những bài
giảng, những bài báo, những bài phát biểu cửa ông thì phần lớn giáo viên là
không biết. Mà những người không tin như vậy không hiếm, ngay trong số chúng
ta, những đảng viên cộng sản. Tất nhiên họ không công khai phát biểu như vậy họ
yên lặng phản đối, nhưng kết quả là như thế nào, thưa các đồng chí? Ở đây tôi
xin trích dẫn lời Usinski.

Constantin Sergheevich cầm một trong những tờ giấy lên.

“Con đường chính nhất trong sự nghiệp giáo dục là niềm tin,
mà muốn có được niềm tin thì chỉ có thể tác động được bằng niềm tin. Bất kì một
chương trình giảng dạy nào, dù nó có hay đến đâu chăng nữa, nếu chưa trở thành
niềm tin của ông thầy thì cũng vẫn chỉ là những chữ viết không có sức sống,
không có sức mạnh trong thực tế. Trong trường hợp này, dù có kiểm tra chặt chẽ
đến đâu thì cũng vô ích. Người thầy không bao giờ có thể chỉ là kẻ chấp hành chỉ
thị một cách mù quáng: Không được sưởi ấm tim bằng lòng tin của bản thân anh
ta, chỉ thị đó sẽ mất hiệu lực - anh đọc và đặt tờ giấy xuống, rồi lại nói tiếp.
- Đó là lời của nhà giáo dục vĩ đại Nga mà trường ta được vinh dự mang tên. Làm
sao một nhà giáo làm việc trong nhà trường Xô viết, nhưng trong lòng lại có thể
không thừa nhận cái gọi là “hệ thống giáo dục được ai và giáo dục cái gì?” Thưa
các đồng chí, tôi hoàn toàn không phải băn khoăn gì cho Macarenco. Càng ngày tư
tưởng của ông càng thấm sâu và sẽ càng thấm sâu vào các trường học và cuối cùng
nhất định sẽ chiến thắng. Không thể nào khác thế được. Tôi băn khoăn vì cái
khác. Những kẻ bi quan hôm nay buộc phải thực hiện các nguyên tắc của Macarenco
vào cuộc sống, đang làm việc đó chỉ vì nghĩa vụ, rất hình thức, với thái độ
lãnh đạm. Tôi chỉ xin nêu một thí dụ. Chúng ta buộc phải nói với các em về danh
dự của nhà trường. Khái niệm này chứa đựng một ý nghĩa giáo dục rất lớn, nhưng
chỉ trong trường hợp nếu ta có một tập thể nhà trường, nếu học sinh ta tự hào về
tập thể đó và sau cùng nếu nhà trường có bộ mặt, nhiệm vụ và những triển vọng của
nó. Một khi đã muốn thì có thể tạo nên những cái đó và bây giờ khái niệm về
danh dự của nhà trường tự nó sẽ đến. Còn giờ đây? Chúng ta lặp lại lời của bản
chỉ thị, còn tự chúng ta thì không tin rằng việc làm đó là có ích. Cho nên trong
trường hợp này lại dễ nhớ đến lời của Usinski nói rằng nếu thầy giáo dạy trẻ
nghe những lời lẽ đạo đức cao thượng mà các em không hiểu ý nghĩa, không cảm thấy
rõ thứ đó, chính là thầy giáo đang đào tạo những kẻ đạo đức giả, “những kẻ càng
có thuận lợi để tiêm nhiễm thói hư tật xấu, bởi vì chính họ đã tạo cho chúng bức
bình phong để giấu những thói hư tật xấu đó.”

- Điều đó thì đúng quá, nhưng làm thế nào cơ chứ? - Cô giáo
Natalia Nicolaevna hồi hộp nói.

- Làm thế nào à? - Constantin Sergheevich hỏi lại. - Theo ý
tôi mỗi người trong chúng ta phải tự đặt câu hỏi đó trước lương tâm mình và tự
giải đáp thật rõ ràng. Nếu chúng ta không biết hoặc không hiểu Macarenco thì cần
phải biết và cần phải hiểu! Mà nếu phát hiện ra rằng có ai đó không thừa nhận
quan điểm của ông thì người đó nên đi khỏi nhà trường này.

Cuộc họp trở nên ồn ào. Có lẽ cách đặt vấn đề như thế đụng chạm
đến nhiều người. Constantin Sergheevich chờ đợi, anh nhìn đồng chí hiệu trưởng
và tiếp tục nói bình tĩnh hơn trước:

- Tôi trích dẫn Usinski không phải là một sự tình cờ.
Macarenco xuất hiện không phải ở một chỗ không có gì, mà ông đã sống trong thời
đại Xô viết và qua thực tiễn đã hưởng nền giáo dục học của Usinski theo một lập
trường chính trị nhất định. Ông công khai tuyên bố rằng các nhà giáo Xô viết
không thể chỉ giáo dục con người đơn thuần, mà họ có nghĩa vụ phải đồng thời đặt
ra cho mình một mục đích chính trị nhất định. Trên đây xin nói rằng Usinski từng
nói: Nếu chúng ta muốn đạt một mục đích giáo dục nào đó thì trước hết ta cần ý
thức rõ mục đích đó. Cho nên câu châm ngôn của Usinski - Giáo dục “con người ở
trong con người” - Chúng ta phải hiểu theo quan điểm hiện đại là “giáo dục người
cộng sản ở trong con người.” Mục đích của chúng ta rất rõ ràng, các đồng chí ạ.
Nhiệm vụ của chúng ta cũng đã được xác định, các giáo viên của ta, từng người một,
là những cán bộ có năng lực và yêu nghề của mình. Chúng ta cần trong một thời
gian thật ngắn để mau chóng trở thành một tập thể thống nhất, gắn bó chặt chẽ bởi
một mục đích chung rõ ràng.

Có người nói “đúng lắm,” lại có người vỗ tay.

Constantin Sergheevich cúi xuống những tờ giấy nằm tản mạn
trên bàn và trong lúc mọi người ồn ào, anh lại tìm thấy một tờ nữa.

- Thưa các đồng chí. Tôi xin kêu gọi các đồng chí đừng ngại tự
phê bình, mà ngay hôm nay ta nên nói thẳng, nói theo kiểu Bolsevich về vấn đề
chính nhất này của chúng ta. Vấn đề giáo dục đòi hỏi ở ta một sự thống nhất.
Chúng ta không được phép sản xuất ra những sản phẩm kém chất lượng. Không nên
trốn tránh việc nhìn nhận những thiếu sót của nhà trường, trút trách nhiệm cho
gia đình và xã hội. Không nên ngụy trang cho những sai sót của mình bằng kết quả
điểm số cao. Những điểm năm chưa chứng tỏ là chúng ta đang giáo dục “người cộng
sản ở trong con người.” Công tác giáo dục rất khó kiểm tra, cho nên chỉ có
chúng ta trong cuộc sống hằng ngày mới có thể nhìn rõ được những thiếu sót của
mình và giúp đỡ lẫn nhau... Tôi xin phép kết thúc bài phát biểu dài dòng của
mình ở đây.

Cuộc họp lắng xuống một lúc. Các giáo viên nhìn nhau và tuy
nhiều người muốn nói, nhưng vẫn chẳng có ai dám mở đầu. Bỗng dưng Vaxilixa
Antonnovna xin phát biểu ý kiến. Mặt hơi tái đi, chị đứng dậy. Chị đeo kính lên
và chăm chú nhìn về phía giáo viên chủ nhiệm lớp 8B Lidia Andreevna Oreskina là
người nói câu “con người là đối tượng giáo dục,” xúc động nói: