HỒI THỨ MƯỜI LĂM

Đến thành VinhTrịnh, Tuyền thay chức nguyên súy

Vào Cửa Sót Chiêu Vũ đại chiến thủy quân.

Lại nói chuyện năm Bính
Thân, niên hiệu Thịnh Đức thứ bốn (1656), tháng hai, gián điệp của Nam triều là
bọn Văn Tường, Nho Hoàng và Khoái Đức ra Bắc thăm dò tin tức ở bốn trấn trở về,
vào dưới trướng trình với đốc chiến Chiêu Vũ rằng:

- Dân bốn trấn ngoài
Bắc đều đã nghiêng lòng hướng phục, sẵn sàng dấy binh đánh họ Trịnh.

Đốc chiến Chiêu Vũ nghe xong
cả mừng. Tiếp đó, Nho Hoàng đem trình bức thư mật của kí lục Hồ. Đốc chiến
Chiêu Vũ tiếp lấy mở ra xem, thư viết:

“Ngu lão quê mùa là Phạm Hữu
Lê kính vái trình bức thư đến dưới cờ của quan đốc chiến là đại tướng quân
Chiêu Vũ hầu thẩm xét:

Người xưa thường nói: Kẻ
trượng phu ở đời gặp bậc minh chủ hiểu mình, bàn nói được nghe, hiến kế được
dùng, ấy là duyên cá nước. Ngày nay có thể nói là trông mong được như vậy. Nay
ngu lão tôi đi làm thuyết khách ở các nơi xa, giữa đường may gặp sứ giả của quý
quan đốc chiến phái ra, cùng chuyện trò mấy câu tỏ lời tim phổi, thật duyên may
ngàn năm có một. Những muốn cùng sứ giả rong ruổi các nơi khuyên Hồ về Tống, lẽ
nên cùng thăm hỏi gần xa để dụ Bắc vào Nam. Nhưng nghĩ sâu: e sứ giả đi
không có tin về, lại sinh điều nghi ngại.

Dám phiền sứ giả trở về thay
lời trình báo. Lòng thành thực nông cạn, mong tướng quân cao minh lượng xét,
tâu trình lên chúa thượng. Sau đó xin cho sứ giả trở lại cùng với ngu lão đi
các nơi ở đất Bắc để chiêu dụ dân chúng vâng thuận mệnh trời, giúp thánh triều
sáng nghiệp trời Nam. Công thành tất cơ đồ rộng mở, xã tắc nhà Lê vững yên. Lòng
thành kính trình, xin quý quan đốc chiến chớ nghi ngại. Nay thư.”

Đốc chiến Chiêu Vũ xem xong
thư cả mừng, trọng thưởng cho cả ba người. Rồi đó Chiêu Vũ đến báo tin với tiết
chế Thuận Nghĩa. Tiết chế Thuận Nghĩa đón Chiêu Vũ vào trong trướng cùnh ngồi. Chiêu
Vũ nói:

- Hồi năm ngoái chúng ta đã
sai bọn Văn Tường ra bốn trấn ngoài Bắc trần thuyết hơn thiệt, chiêu dụ hào
kiệt dấy quân diệt trừ họ Trịnh, ai nấy đều vui lòng tuân lệnh, xin nhóm nghĩa
binh, đồng lòng hướng phục. Nay có kí lục Hồ ở Sơn Tây đã gửi thư vào đây.

Tiết chế Thuận Nghĩa hỏi bọn
Văn Tường:

- Các ông ra bốn trấn ngoài
ấy thấy tình hình hư thực ra sao? Có phải họ thật lòng ra sức dấy binh khuông
phò đế thất, cứu vớt sinh dân, hay đó chỉ là lời dối trá?

Văn Tường đáp:

- Bọn anh em chúng tôi lén
đi bốn trấn, nói rõ công việc, ai nấy nghe lời đều nghiến răng cắn lợi, căm
giận bọn chúa Thanh, nói rằng: Nếu quân Nam vượt tiến sang phía Bắc sông Lam,
ruổi dài ra Bắc thì xứ Hải Đông^[361] sẽ
đoạt lấy thóc thuế để tuyệt lương thực của họ Trịnh, xứ Cao Bằng sẽ dấy quân
chiếm đóng thành Đoàn^[362],
chia bớt thế lực của quân Trịnh. Ngoài Sơn Tây sẽ nổi dậy làm nội
ứng, đoạt lấy trấn thành. Người xứ Sơn Nam xin làm tiên phong chặn đánh để
chùn bớt mũi nhọn của quân Trịnh. Thảy đều thật tâm, không phải là lời dối trá^[363].

^[361] Tức Hải Dương.

^[362] Tức trấn thành Lạng Sơn.

^[363] Việc Nguyễn Hữu Dật sai người bí mật đi
chiêu dụ các trấn ở Đàng Ngoài cũng được nói đến trong ĐNTLTB: “Bọn Phạm Hữu Lễ
đều vâng mệng nói rằng: Hễ quân chúa qua sông Lam thì xin phát binh hưởng ứng,
Hải Dương thì không nộp tô thuế để tuyệt lương. Cao Bằng thì tiến chiếm Đoàn
thành để chia thế lực...”

Tiết chế Thuận Nghĩa nghe Văn
Tường nói xong cả mừng, nói với Chiêu Vũ:

- Ông dùng mưu như thế thì
quỷ thần cũng không lường trước được. Đến Gia Cát, Tử Phòng đời xưa cũng không
hơn.

Đốc chiến Chiêu Vũ nói:

- Ấy đều là nhờ phúc của
chúa thượng, ý trời khiến nên. Bốn trấn nghiêng lòng, khắp nơi hướng phục, thần
người đều ủng hộ cho nên mới được như thế, đâu phải là Chiêu Vũ này có tài cán
gì. Nay lòng người đã thuận, trời người đu theo giúp. Binh pháp nói: Thành công
do quả quyết, thất bại bởi chần chừ. Xin tiết chế sớm định kế xuất quân đánh
đuổi bọn quận Đương, ruổi dài đánh lấy Trung đô để hoàn thành sự nghiệp lớn.
Người xưa có câu: “Trời cho không lấy, lại chuốc tai ương”, xin tiết chế xét
định.

Tiết chế Thuận Nghĩa nói:

- Đốc chiến nói rất phải.

Bèn thăng trướng cho gọi các
tướng đến hội họp ở Dinh Cầu chia quân đặt tướng, theo thứ tự trước sau chờ
hiệu lệnh xuất quân. Ở chính đạo, sai trấn thủ Phù Dương, kí lục Thịnh Hội làm
tiên phong. Tiết chế Thuận Nghĩa chỉ huy đội trung quân. Chưởng cơ Triều Khang
dẫn quân chính doanh đi sau tiếp ứng. Quân chính đạo tiến đến núi Hằng Lãng^[364] phá lũy đánh quân của
quận Hằng quận Hán cùng cùng bọn thự vệ Ninh Lộc, Vinh Dương, Bật Trung ở xã
Bân Xá^[365]. Quân thượng đạo
do cai cơ Lưu Diên làm tiên phong^[366],
cai cơ Thiêm Vinh, Đăng Doanh, Thọ Lộc, hữu đô đốc Mậu Long làm tả hữu vệ
trận, trấn thủ Đại Thắng chỉ huy đội trung quân, vệ úy Thuần dẫn quân tiến sau
tiếp ứng. Quân thượng đạo tiến đến sông Minh Giang^[367] đánh
trại quân của quận Lại và thự vệ Tường Tru chuyển hướng tiến, hội với quân chính
đạo phá lũy Hằng Lãng.

^[364] Hằng
Lãng: có lẽ là một tên khác của Hằng Sơn,tên nôm gọi là Rú Bụt ở xã
Thường Nga, nay là xã Thượng Lộc, huyện Can Lộc tỉnh Nghệ Tĩnh.

^[365] Bân
Xá: tên xã thuộc huyện Can Lộc, tỉnh Nghệ Tĩnh.

^[36 Nguyên văn viết là “quy nghĩa tướng”, cũng
có nghĩa như trung nghĩa tướng, tức hàng tướng. Ở đoạn trên đã có nói đến Lưu
Diên (không rõ họ) nhưng không nói rõ là hàng tướng. Như vậy có thể Lưu Diên là
hàng tướng từ trước chiến dịch 1655.

^[367] Cũng gọi 1à sông Minh Lương, con sông chảy
qua bắc huyện Can Lộc (gần sông Nghèn).

Quân hạ đạo do cai cơ Diên
Lược dẫn quân bản bộ làm tiên phong, cai cơ Phù Tài, kí lục Cống Giác chỉ huy
đội trung quân, đốc chiến Chiêu Vũ đem quân đi tiếp ứng. Quân hạ đạo đến Lũng
Hống thẳng tiến đánh lũy Bân Xá, đốt lửa làm hiệu để đánh về phía sau doanh
trại của quận Hằng, quận Hán cùng bọn thự vệ Ninh Lộc, Vinh Dương, Bật Trung.

Chia đặt các cánh quân đã
xong, tiết chế Thuận Nghĩa nói:

- Bọn chúng ta hưởng lộc hậu
của nước, nay vâng lệnh của chúa thượng ủy thác, sử sách ghi tên, tiếng thơm
muôn đời. Mong các tướng đồng lòng hợp sức diệt trừ đảng Trịnh, khuông phò đế
thất. Các ông phải dũng mạnh ra uy, diệt bọn quận Đương cứu giúp trăm họ. Đấy
là chí khí của kẻ anh hùng!

Các tướng đều chắp tay vâng
đáp:

- Xin tuân tướng lệnh của
tiết chế!

Rồi đó ai nấy trở về bản
trại sửa soạn xuất quân.

Ngày mồng hai tháng hai, giờ
Dậu, quân các đạo trước sau thứ tự tiến phát.

Trước hết, nói về cánh quân
ở hạ đạo do đốc chiến Chiêu Vũ chỉ huy. Giờ Dậu tiến quân, tiên phong Diên Lược
tiến đến Lũng Hống gặp lính tuần bên Trịng chống cự. Quân Nam nhất
loạt hô lớn một tiếng, nhằm bắn tới tấp, lính tuần bên Trịnh thua to bỏ chạy
vào rừng. Quân Nam bắn theo, thấy mộl bà già trúng tên nằm chết ở cửa
rừng. Diên Lược chuyển báo với đốc chiến Chiêu Vũ.

Chiêu Vũ nói:

- Quân ta mới tiến vào đường
hẻm đã giết được một mụ yêu tinh, thế là điềm “âm tiêu, dương trưởng”, ắt thành
công đại thắng!

Nói đoạn cho quân tiến thẳng
vào rừng. Bấy giờ đã sang canh tư. Đường núi hiểm trở, phía trước lại có khe
sâu ngoằn ngoèo khó đi, Chiêu Vũ bèn truyền lệnh cho quân dừng lại, rại(?) nghỉ
đợi trời sáng. Chiêu Vũ vừa thiu thiu chợp mắt trên bành voi, bỗng nghe trên
không có tiếng gọi lớn: “Nam tiến mau có ta ở đây phù trợ, không được trì
hoãn!”. Chiêu Vũ liền choàng dậy vái tạ trời đất rồi truyền lệnh lên đường.

Quân Chiêu vũ đi sâu vào
rừng đến eo núi ở xã Mẫn Tường thì trời vừa sáng. Bỗng gặp Quận Lũng Vũ Văn
Thiêm đem thủy quân lên bờ. Quân hai bên gặp nhau ở eo Mẫn Tường. Tướng tiên
phong Diên Lược cho quân xông vào đánh gấp. Quân quận Lũng đại bại, phải chạy
về xã Đằng Đề^[368], lại dàn
quân chống cự.

^[368] Mẫn
Tường và Đằng Để: tên
hai xã thuộc huyện Nghi Xuân.

Quân hai bên đối trận đánh
lớn từ giờ Mão đến giờ Tý^[369],
tiếng súng nổ rền như sấm động, đạn bay như sao sa. Hai bên vẫn giằng co chưa
phân thắng bại. Đốc chiến Chiêu Vũ tức giận, ngửa mặt lên trời cầu khấn xin
thần minh phù trợ như lời hứa trước, rồi đó thúc quân xông tràn, thế mạnh như
sét đánh. Thự vệ Tường Trung trở tay không kịp liền bị chém đầu trước trận^[370].

Quận Lũng Vũ Văn Thiêm kinh
hoảng thua chạy về sông Khu Độc, vứt thuyền vượt sông mà chạy trốn vào xã Miêu
Nha, Ngũ Khố rồi tránh lén tìm đường trở về Vĩnh Dinh.
Quân Nam đuổi dài thẳng tiến. Đến giờ Ngọ^[371],
đốc chiến Chiêu Vũ xuống lệnh thu quân, nổi khói lửa khuếch trương thanh thế để
đợi quân chính đạo.

^[369] Tức là suốt buổi sáng, từ khoảng 5 giờ đến
11 giờ.

^[370] Cương
Mục không ghi việc Tường Trung chết trận, nhưng ĐNTLTB đại thể cũng
chép như CNDC:“Văn Thiêm (quận Lũng) lui giữ xã Đằng Để; Hữu Dật đốc quân xung kích, bắn giết được tướng của Văn
Thiêm là Tường Trung.”

^[371] Tức giữa trưa.

Nói tiếp quân chính đạo của
tiết chế Thuận Nghĩa tiến đến sông Minh Giang, đánh trại quân của quận Đương
Đào Quang Nhiêu. Cánh quân thượng đạo do trấn thủ Đại Thắng chỉ huy tiến thốc
đến núi Hằng Lãng đánh quận Hán, quận Hằng. Quận Đương nghe tin vội sai tướng
chia quân chống cự, Hai bên giao chiếm lớn, súng nổ như sấm giật không ngớt,
đạn bay lả tả đầy trời, chiêng trống vang đậy trời xanh, cờ xí che rợp đất,
Quân Nam Bắc cầm cự không phân thắng bại. Tướng Trịnh là quận Hán khua quân xốc
đánh, bị tướng bên Nam là Đăng Doanh doanh đón chém hạ. Quân Trịnh cả
bi tháo chạy.

Chợt có tên quân chạy đến
báo với quận Đương:

- Tướng bên Nam là Chiêu Vũ đánh
tan quân của quận Lũng ở sông Khu Độc, đốt hết lương thực khí giới của quân ta,
khối lửa bốc rừng rực.

Quận Đương cả kinh, ngoái
đầu thấy lửa bốc lưng trời, khói tro mù mịt. Lại có tên quân đến báo:

- Tướng Nam là Chiêu Vũ đã
đánh tan quận Hằng, quận Hán, các thự vệ Ninh Lộc, Vinh Dương, Bật Trung bo lũy
chạy vào chùa Thiên Tượng^[372],
vượt sang xã Bân Xá lánh trốn, hiện không biết đang ở đâu.

^[372] Chùa Thiên Tượng ở núi Thiên Tượng (một
ngọn trong dãy Hồng Lĩnh).

Quận Đương Đào Quang Nhiên
càng thêm kinh hãi luống cuồng, lại thấy bên Nam tướng hùng binh mạnh,
liệu thế khó địch nổi, bèn bỏ lũy chạy trước về Vĩnh Dinh. Bấy giờ quân Trịnh
không có tướng chỉ huy, mạnh ai nấy trốn, tự giết hại lẫn nhau. Trận này quân
Trịnh bị giết thây chất đầy đồng, máu chảy thành ngòi rãnh, tiếng kêu khóc vang
khắp gần xa. Quân Nam thu nhặt được voi ngựa súng đạn khí giới binh
giáp chiến cụ nhiều không kể xiết.

Tiết chế Thuận Nghĩa
truyền lệnh cho ba quân hội cả ở lũy Bân Xá mở tiệc khao mừng, bình công xét
thưởng. Rồi đó bèn thu quân về đóng trại ở chợ Vân Cát. Một mặt viết khải văn
gửi về tâu chúa và làm sổ ghi quân công (quân công bạ) sai chức sự là Văn Hiển
đem về dâng nộp ở vương đình.

Hiền vương mở xem khải văn
cả mừng, sai chức sự là Tài Mỹ đem vàng bạc tiền lụa ra chợ Vân Cát trọng
thưởng cho tiết chế Thuận Nghĩa, đốc chiến Chiêu Vũ và các tướng văn võ theo
thứ bậc khác nhau, cùng là khao thưởng ủy lạo ba quân. Mọi việc đã xong, Tài Mỹ
truyền đạt mệnh lệnh của chúa Hiền:

- Chúa thượng bảo đạo vua
tôi cũng như nghĩa cha con, một khắc không thể quên khuấy. Ta coi các tướng như
chân tay, các tướng phải tận đáp như lòng trung. Nay quân ta đã đến núi báu,
chẳng lẽ lại về tay không. Chư tướng các ông phải đồng tâm hiệp lực để giúp rập
nhà chúa mở nghiệp lớn ở trời Nam, dẹp trừ kẻ ngoan ngạnh ở đất Bắc, tên tuổi
lưu truyền sử xanh. Thế mới gọi là anh hùng đất Nam Việt.

Các tướng vái vọng lĩnh
mệnh, khoản đãi sứ giả của chúa rồi ai nấy trở về bản trại chỉnh đốn binh mã
sẵn sàng tiến đánh thu phục Trung đô. Lại nói quân Trịnh, quận Đương Đào
Quang Nhiêu và quận Lũng Vũ Văn Thiêm cả bại phải chạy về Vĩnh Dinh, thu thập
tàn binh bại tướng kiểm điểm tướng hiệu binh sĩ thấy chết trận mất quá nửa, số
bị thương nhiều không kể xiết, mất tích hai tướng là quận Hán và thự vệ Tường
Trung. Quận Đương vội sai người đi tìm hỏi mới biết hai tướng đều đã bị giết
tại trận. Quận Đương cả kinh, than rằng:

- Chỉ mới tháng trước đây ta
từng khoe khoang trước mặt chúa, chê bai bọn quận Khê bất tài, đoán chắc ra
quân là thành công. Ngờ đâu bây giờ hao binh tổn tướng, tội không gì to bằng!
Còn mặt mũỉ nào mà vác xác về trước mặt chúa, trông thấy triều đình! Chi bằng
trốn lánh sang Ai Lao chiêu binh mãi mã để báo thù chuộc tội!

Quận Lũng Vũ Văn Nhiêm
nói:

- Như thế không được!
Một thắng, một thua, đó là lẽ thường của binh gia. Chớ nên vui kiêu khi thắng,
mà cũng chớ nên lo buồn khi thua. Xin nguyên súy gấp sai người dâng biểu về
triều nhận tội, sau là để xin quân cứu viện. Ấy là kế lưỡng toàn vậy. Còn như
trốn sang Ai Lao là mắc tội bất trung, khiến cho hậu thế chê cười.

Đào Quang Nhiêu ghe lời quận
Lũng, bèn viết khải sai người đem về triều đình trình lên Thanh Vương Trịnh
Tráng nhận tội thua trận, xin triều đình cho quân vào cứu viện.