Tin
nguyên phi Ỷ Lan sinh quý tử làm chấn động cả kinh thành Thăng Long. Khắp nơi
nhân dân vui mừng, loan tin cho nhau, xem như niềm vui của chính mình. Những
người yêu mến Ỷ Lan quả quyết rằng, hoàng nhi sẽ thừa kế chí lớn của vua cha và
sự minh mẫn của mẹ. Hoàng nhi chắc phải đẹp như mối tình rất đẹp của cặp trai
tài gái sắc và hứa hẹn sẽ là vị vua anh kiệt đưa nước Đại Việt đến thời kỳ hưng
thịnh. Toại nguyện vì đã có người kế vị, vua phấn chấn đặt tên con là Càn Đức
và cả tháng ròng, vua cho treo đèn kết hoa ở cung Ỷ Lan. Đến ngày hoàng nhi trọn
tháng, vua làm lễ ăn mừng, theo nghi thức trang trọng đặc biệt. Đêm ấy tiệc vui
bày khắp sảnh trên điện dưới. Tất cả các đại thần văn võ, các cung phi mệnh phụ
trong hoàng cung, đều kéo đến chúc mừng Ỷ Lan. Ban nhạc triều đình và các ca nữ
nổi tiếng về các lối hát dân gian ở kinh thành cũng được huy động đến giúp vui.
Khắp cung điện, đèn đuốc được thắp sáng trưng. Bàn thờ khói hương nghi ngút.
Các đại thần theo thứ bậc đứng xếp hàng hai bên. Các hoạn quan phục dịch, áo quần
sa tanh đỏ chói, đi lại rộn rịp. Hệt như nghi lễ lâm trào, hết hồi trống thứ
chín, vua Lý Thánh Tông mặc áo hoàng bào, nét mặt hoan hỉ, đến bên bàn thờ làm
lễ tạ trờiPhật đã phù hộ cho nguyên phi Ỷ Lan sinh hoàng nam. Ngay sau đấy hàng
chục bánh pháo khổng lồ được đốt nổ rền cả hoàng thành. Dứt tiếng pháo, vua ngự
trên vị trí trang trọng nhất chủ trì cuộc tiếp nhận lễ vật. Thái sư Lý Đạo
Thành đọc bản danh sách những người đến mừng. Viên thượng thư bộ Lại cẩn thận
ghi vào sổ từng món đồ mừng của các quan và giới hoàng tộc. Cuộc tiếp nhận lễ vật
đặc biệt sôi nổi khi Ỷ Lan trang sức cực kỳ lộng lẫy, đẹp như thiên tiên, bế
hoàng nhi mặc áo nhiễu thêu rồng, từ sau rèm khoan thai bước ra, đến đứng trước
nhà vua, giữa hai hàng đại thần. Âu yếm nhìn Ỷ Lan như đẹp thêm ra sau khi sinh
con, vua trầm giọng:

-
Ái phi ăn ở phúc đức nên được trời Phật phù hộ sinh hoàng nam. Việc ấy khiến
cho trẫm và cả triều đình vui mừng. Dòng họ từ đây sẽ có người kế vị chăm lo việc
nước. Ái phi có công sinh hoàng nam, ắt biết chăm bẵm, dạy dỗ hoàng nam đủ tài
trí để tề gia trị quốc, xứng với lòng mong ước của trẫm và hoàng tộc.

Vua
dứt lời, ỷ Lan từ từ quỳ xuống, bảy lần cúi đầu tạ ơn rồi lui vào sau bức rèm
thêu rồng cạnh vua. Xong các thủ tục trang nghiêm, dọn đường cho vua làm lễ tấn
phong hoàng tử Càn Đức làm thái tử vào ngày hôm sau, tiệc vui bắt đầu.

Khi
không còn phải bận tâm vào các nghi lễ gò bó cứng nhắc, Ỷ Lan lui vào phòng
riêng. Nhận ra nét tư lự bất thường trên gương mặt Ỷ Lan, người thị nữ thân tín
săn đón:

-
Ngày vui thật trọn vẹn mà sao hoàng phi còn bận tâm điều gì?

Trao
con cho nhũ mẫu, Ỷ Lan nựng con thay cho câu trả lời:

-
Con ngoan! Ngày vui của con không trọn vẹn vì sự vắng mặt của đích mẫu⁴³.

[43] Theo
tục lệ, dù hoàng nam là con Ỷ Lan nhưng mẹ chính được xã hội công nhận, vẫn là
hoàng hậu Thượng Dương.

Không
khí nặng nề xâm chiếm căn phòng. Chính Ỷ Lan lại phá tan sự im lặng:

-
Ngươi có thấy hoàng gia bàn tán về chuyện hoàng hậu thờ ơ với ngày vui của
hoàng nhi không?

Lộc
thật thà:

-
Chẳng cứ hoàng tộc mà các văn võ đại thần ai cũng nhắc đến. Người ta chê hoàng
hậu cố chấp.

Ỷ
Lan mỉm cười, cái cười không phải vì vui:

-
Lẽ ra ta không nên bận tâm đến chuyện này. Điều ta bận tâm là đã làm hết sức để
xóa đi những xích mích với hoàng hậu mà hoàng hậu cứ cố tình không hiểu bụng
ta. Ngươi thử nghĩ xem, không hòa thuận trong gia đạo làm sao nêu gương được
cho đời. Miệng thế chê cười hoàng hậu cố chấp cũng sẽ chê cười ta không khéo cư
xử.

Người
thị nữ ân cần:

-
Hoàng phi không lạ gì tính nết hoàng hậu. Vậy, việc gì phải tự dằn vặt mình? Nếu
cho thiếp lạm khuyên thì mọi việc phi lý đều có những cái cớ của nó. Xem vậy, việc hoàng hậu không đến cũng là dễ hiểu.

Ỷ
Lan nghiêm giọng:

-
Ngươi cạn nghĩ mà nói vậy thôi! Ngày mai hoàng đế sẽ làm lễ tấn phong cho hoàng
nhi. Nghĩa là sau này hoàng nhi sẽ nối ngôi cha trị vì thiên hạ. Quyền uy có thể
sinh ra tật xấu. Ai giấu kín được việc đích mẫu thờ ơ với đêm vui của con ta?
Có chắc rằng hoàng nhi không bị xúc xiểm từ chuyện ấy, gây nên mối tâm thù ngày
sau?

Người
thị nữ đáp:

-
Tâu hoàng phi! Lỗi ở hoàng hậu can dự gì đến hoàng phi mà ngại.

Ỷ
Lan vẻ mặt đau khổ nói:

-
Chọn cho ta cách
cư xử của người thắng thế thường tình thì dễ. Ta muốn ta và cả con ta sau này
ăn ở nhân đức, làm điều nhân đức. Thiếu gì chuyện hiềm khích gây nên họa? Bởi
thế chê hoàng hậu mà là lo xa cho hoàng hậu vậy. Một người thông tuệ lẽ ra
không nên hành động như thế.

Bỗng
hiểu ra Ỷ Lan đang nghĩ tới những điều xa xôi hơn, những điều mà một người bình
thường không thể nghĩ tới, người thị nữ thân tín của Ỷ Lan cúi đầu im lặng.

Vừa
khi ấy vua Lý Thánh Tông bước vào. Nhà vua đã nghe lọt câu chuyện nên nói giọng
cảm kích:

-
Ái phi nghĩ thế mới thật là người độ lượng. Trẫm quên không nói, hoàng hậu bị ốm
từ hai ngày nay.

Ỷ
Lan sững sờ:

-
Chết nỗi! Nếu vậy thì chính thiếp mới là người có lỗi. Thiếp thật đáng trách.
Thiếp phải tới thăm hỏi ngay mới được.

Vua
âu yếm nắm tay Ỷ Lan, nói cả bằng mắt:

-
Đêm vui, ái phi chẳng nên rời khỏi cung.

Ỷ
Lan rút tay mình ra khỏi bàn tay nóng hổi của vua:

-
Bệ hạ thứ lỗi cho thiếp. Thiếp không thể vui một mình, vui trong sự đau đớn của
người khác. Hoàng hậu cần được chính thiếp an ủi.

Vua
trầm giọng:

-
Trẫm thực không sâu sắc bằng ái phi. Ái phi cứ làm theo lòng mình. Trẫm chờ ái
phi.

**

*

Hoàng hậu Thượng Dương uể oải ngồi tựa vào chiếc kỷ phủ gấm
kê ngoài hiên tầng lầu thứ hai, lơ đãng nhìn màn đêm dày đặc ở xung quanh. Từ mấy
ngày nay, hoàng hậu định bụng không nghĩ gì về Ỷ Lan, càng không nghĩ tới đêm
vui mừng hoàng tử Càn Đức trọn tháng ở bên ấy. Nhưng oái oăm thay, đèn đuốc ở kinh thành như tụ cả
về hướng ấy và tiếng sáo lay động cả kinh thành cứ vút lên ngân xa buộc hoàng hậu
chẳng thể làm ngơ được. Ở bên ấy, chắc sắp sửa hành lễ. Hoàng hậu nghĩ thầm -
Thật vinh hạnh cho Ỷ Lan và đau khổ cho ta. Ai ngờ người con gái lam lũ, vốn
dòng cùng dân được trời phú cho sắc đẹp, lại tốt số đến thế. Sinh được hoàng tử,
uy quyền và danh vọng của Ỷ Lan sẽ khuynh loát cả triều đình. Những kẻ từng cầu
cạnh ta sẽ bỏ ta để xun xoe, tâng bốc, lấy lòng con người tốt phúc, tốt số ấy.
Thái sư Lý Đạo Thành chịu ơn sâu sắc của ta cũng chẳng đã bỏ mặc ta xoay xở, đối
phó với Ỷ Lan đó sao? Càng nghĩ hoàng hậu càng giận mình, giận đời, giận cả đám
thị nữ thiếu trung thành và bất lực. Lạ thay, biết kế độc của ta mà Ỷ Lan không
tìm cách trả thù. Chẳng nhẽ Ỷ Lan lại rộng lượng đến thế? Hay là Ỷ Lan toan
tính, suy ngẫm tìm kế hiểm. Bây giờ sinh Hoàng nam, được vua yêu quý, bọn đại
thần cầu cạnh, Ỷ Lan sẽ ra tay làm hại ta chăng? Có thể lắm. Hoàng hậu vừa nung
nấu mối tị hiềm vừa bồn chồn lo lắng tự nhủ.

- Thị nữ. - Chợt hoàng hậu nóng nảy lên tiếng gọi.

- Tâu hoàng hậu! Thần thiếp nghe lệnh. Một thị nữ đứng
đâu đó vội vã bước ra.

- Mấy ngày nay ta giả ốm để khỏi phải đến cung Ỷ Lan.
Nhưng ta lại nóng lòng muốn biết ở bên ấy họ đang làm gì. Ngươi hãy giúp ta việc
ấy.

Người thị nữ lo lắng:

- Bên ấy họ đều biết mặt con.

Hoàng
hậu rít lên:

-
Thị nữ của Ỷ Lan liều thân cứu chủ, dám chết thay cho chủ. Còn ngươi, ta cư xử
có đến nỗi nào mà việc cỏn con ấy cũng thoái thác?

Người
thị nữ nghẹn ngào:

-
Tâu hoàng hậu! Hoàng phi đối xử với kẻ dưới như chị đối với em, không lạm sai
việc gì không phải. Vậy nên gặp lúc nguy nan, kẻ dưới dám đền ơn che chở. Vả
chăng vì hoàng hậu, thiếp cũng đã mấy phen nguy khốn. Hoàng hậu sao nỡ nặng lời…

Hoàng
hậu Thượng Dương chợt mủi lòng:

-
Chuyện cũ nhắc lại làm gì. Vả ta cũng đã đền công khó nhọc. Thôi, ngươi hãy lần
nữa giúp ta. Xong việc ta sẽ ân thưởng.

Người
thị nữ nước mắt lưng tròng, cải trang làm dân thường vội vã ra đi. Nhưng vừa xuống
tới đường, bất ngờ gặp xe Ỷ Lan đi đến. Hấp tấp quay lại báo tin cho hoàng hậu
thì Ỷ Lan đã cùng hai thị nữ đi vào tới cung.

Sau
phút ngạc nhiên và bối rối, hoàng hậu Thượng Dương sửa sang xiêm áo lạnh lùng
bước xuống phòng khách. Hài lòng trước nghi lễ ra mắt của Ỷ Lan, hoàng hậu Thượng
Dương làm bộ vui:

-
Bên ấy đang buổi vui, sao phi bỏ đi cho đành?

-
Tâu hoàng hậu! Thiếp vừa được hay ngọc thể hoàng hậu bất an nên vội vã đến
thăm. Chẳng hay bệnh tình hoàng hậu đã thuyên giảm chút nào chăng?

Hoàng
hậu ngập ngừng:

-
Chỉ vì ta mà đêm hôm hoàng phi phải vất vả. Cảm ơn phi, ta chỉ váng vất qua
quýt thôi. Không sang bên ấy dự tiệc vui được lòng ta xiết bao ân hận. Vậy mà
hoàng phi không để bụng, lại đến thăm hỏi ta, ta thật cảm động.

-
Hoàng hậu quá khen. Được thấy dung nhan hoàng hậu đã tươi tốt, thiếp thật mừng.

Cảm
động trước thái độ ân cần của Ỷ Lan, hoàng hậu cởi mở:

-
Còn chuyện này nữa. Vì ốm không sang dự lễ ăn mừng hoàng nam đầy tháng chắc
không ít người dị nghị, hoàng phi chớ bận tâm về những lời đàm tiếu của những kẻ
vô công rồi nghề ấy.

Ỷ
Lan cười hóm hỉnh:

-
Thiếp có thể ngày mai tới thăm hoàng hậu cũng không muộn. Nhưng thiếp đã bỏ dở
tiệc vui đi ngay trong đêm nay chính là để tránh sự dị nghị của thiên hạ.

Hoàng
hậu Thượng Dương cướp lời giọng mát mẻ:

-
Làm việc ấy, hoàng phi sẽ nêu được tiếng thơm ở đời. Hoàng phi thực là người
khôn ngoan rất mực.

-
Xin hoàng hậu hiểu cho bụng thiếp. Việc thiếp làm không phải cho riêng thiếp mà
là cho hoàng hậu đó.

-
Cho ta? Lý lẽ của hoàng phi hay thật!

-
Tâu hoàng hậu! Thiếp những muốn trong nhà phải hòa thuận. Bởi thế, đáng lẽ
trong đêm vui, thiếp chỉ cần lo trang điểm để nhận sự chúc mừng của các quan và
hoàng tộc. Nhưng thiếp đã đến thăm hoàng hậu, thiếp cốt cho mọi người thấy
hoàng hậu bị yếu mệt không đến mừng cho Hoàng nam chứ không phải có lòng nào
khác.

Nghe
những lời chân tình của Ỷ Lan, hoàng hậu Thượng Dương trở lại dáng ưu tư:

-
Hoàng phi nghĩ như thế thật sao?

-
Hoàng hậu cũng đã biết, thiếp nguyện lấy ân trả oán, giữ phúc về sau. Huống
chi, giữ cho Hoàng hậu cũng chính là giữ cho thiếp.

Cũng
chỉ tới lúc ấy hoàng hậu Thượng Dương mới chuyển lòng. Sau phút tần ngần, hoàng
hậu Thượng Dương cố lấy dáng tự nhiên:

-
Hoàng phi cư xử phải đạo, ta cũng được nhờ cậy.

Khi
tiên chân Ỷ Lan trở về, hoàng hậu Thượng Dương hỏi người thị nữ thân tín:

-
Ngươi có cho rằng Ỷ Lan thật bụng với ta chăng?

Người
thị nữ của hoàng hậu không trả lời vào câu hỏi:

-
Tâu hoàng hậu! Theo ý thiếp, người tốt chẳng bao giờ lường hết bụng dạ của kẻ xấu.

Hoàng
hậu Thượng Dương bỗng nhận thấy vẻ mặt bất kính của người thị nữ, gặng hỏi:

- Vậy giữa ta và Ỷ Lan ai là người tốt?

- Tâu hoàng hậu! Giữa hoàng hậu và hoàng phi, thiếp không
thể mắc tội phạm thượng. Xin hoàng hậu thứ lỗi cho thiếp.

Lần đầu tiên hoàng hậu Thượng Dương bị kẻ hầu người hạ
xúc phạm. Nhưng hoàng hậu nén giận. Hoàng hậu xót xa thấy mình thêm cô đơn, lẻ
loi. Hoàng hậu uể oải đứng dậy. Một niềm an ủi nho nhỏ chợt đến: giấc ngủ sẽ
cho ta lời khuyên bổ ích. Bởi vì nhắm mắt lại là cách nhìn vào tâm hồn kỳ diệu
nhất.

**

*

Cũng vào khoảng thời gian ấy, sau cả năm nghiền ngẫm, tìm
hiểu đạo Phật, kiến thức của Ỷ Lan về đạo Phật đã tấn tới.

Phật giáo lúc ấy ngày càng ăn sâu, bén rễ trong dân chúng
và các nhà sư đều học rộng hiểu sau, ăn ở theo đạo lý, có ảnh hưởng lớn và được
dân tôn kính, Ỷ Lan thêm hiểu trật tự, kỷ cương, phép nước dưới triều Lý Thánh
Tông sở dĩ được củng cố vững chắc, một phần do nhà vua quy tụ các nhà sư. Bởi vậy
nung nấu ý nguyện giúp vua trị nước, Ỷ Lan đã bỏ công sức tìm hiểu đạo Phật.

Khi Ỷ Lan ngỏ ý muốn hội kiến với các nhà sư, vua Lý
Thánh Tông bằng lòng ngay.

Một sáng, nhân ngày hội các sư ở chùa Khai Quốc (Thăng
Long), Ỷ Lan thay mặt nhà vua đặt tiệc chay rồi cùng đàm đạo luận đạo Phật với
các vị sư già học rộng. Các nhà sư đã sửng sốt trước câu hỏi sâu rộng của Ỷ
Lan.

- Nghĩa hai chữ Phật và Tổ là thế nào? Có hơn kém nhau điều
gì không? Phật ở phương nào? Tổ ở thành nào? Đạo Phật đến nước ta từ đời nào?
Truyền thụ như thế nào?

Nghe câu hỏi ấy các nhà sư đều nhìn nhau im lặng. Một lúc
sau Trí Không⁴⁴ nổi tiếng uyên bác thời ấy mạnh bạo:

[44] Sư quê ở Đan
Phượng (Hà Tây) nổi tiếng học. Về sau được Ỷ Lan phong làm Quốc sư.

- Tâu chính phi! Học vấn kẻ bần tăng còn nông cạn nhưng
cũng xin thưa: Thường trú ở thế gian không sinh không diệt thì gọi là Phật. Hiểu
rõ tâm tôn của Phật, tu hành và trí giải cùng ứng với nhau thì gọi là Tổ. Vậy
Phật và Tổ là một. Về sau bọn học giả càn rỡ cho là hơn kém. Phật lấy lòng từ
bi, cho nên sinh ra Thiên Trúc, vì đấy là trung tâm của trời đất. Phật mười
chín tuổi xuất gia. Ba mươi tuổi thành đạo và thuyết pháo bốn mươi chín năm. Phật
mở các thứ pháp quyền để cho mọi người ngộ đạo, ấy gọi là hưng giáo một đời vậy.
Khi sắp vào Nát Bàn (nirvana) Phật sợ đạo thống mê muội và đình trệ, bèn bảo
Văn Thù (Mãn Jucri) rằng: “Trong bốn mươi chín năm nay, ta chưa từng nói một chữ,
có thể nói rằng ta đã nói rồi được không?”. Rồi Phật cầm một cành hoa giơ lên.
Mọi người đều không hiểu ý nghĩa là gì, chỉ có Ca Diếp (Mahakacyapa) mỉm cười.
Phật biết Ca Diếp đã khổ hợp được thâm ý của Phật, liền đem chính Pháp phó thác
cho Ca Diếp làm tổ thứ nhất, ấy gọi là tâm tôn của giáo ngoại biệt truyền vậy.
Đến đời Lưu Hán, Ma Đàng (Kacyapamrtanga) đem đạo ấy vào nước Hán rồi Đạt Ma
(Bodhidharma) lại đem truyền bá ở nước Lương, nước Ngụy. Đến khi dòng Thiên
Thai thành lập, thì sự truyền giáo rất thịnh. Dòng ấy gọi là giáo tôn (agama)
sau lại có thêm dòng thiền tôn. Hai dòng ấy vào nước ta đã lâu. Dòng giáo thì
có Mâu Bác và Khăng Tăng hội là đầu tiên, Dòng thiền thì có Ti-ni-da-lưu-chi lập
ra tiền phái và Vô Ngôn Thông lập ra hậu phái, ấy là tổ của hai phái.

Ỷ Lan gật đầu vẻ hài lòng rồi hỏi tiếp:

- Dòng giáo tôn đã lập thì hai phái của dòng thiền tôn có
hiệu nghiệm gì?

Sư Trí Không cung kính thưa:

- Theo chuyện Pháp sư Đàm Thiên thì Tùy Cao Tổ công nhận
dòng thiên tôn là Phật pháp. Hoàng hậu Cao Tổ nói rằng: Ta nghĩ đến đạo từ bi của
đức Phật, không biết báo ân đức ngài thế nào cho phải. Ta lạm giữ ngôi nhân chủ
muốn rộng truyền đạo Tam bảo⁴⁵ đã thu nhặt những dị hài sa lý ở khắp
mọi nơi, lập được bốn mươi chín ngọn bảo tháp ở trong nước để làm cầu đỡ dẫn đường
cho dân chúng và làm được một trăm năm mươi ngôi chùa rồi. Bây giờ ta lại muốn
lập chùa dựng tháp ở các nơi trong xứ Giao Châu để cho các nước đều được thấm
nhuần phúc trạch. Xứ ấy tuy nội thuộc nước ta nhưng xa xôi quá. Vậy nên ta tuyển
lấy các xa môn⁴⁶ có danh đức sang đó hoằng hóa dân chúng, để hết thảy
chúng sinh đều biết đạo Bồ Đề.

[45] Tam bảo: Phật,
pháp, tăng.

[46]Chỉ người xuất
gia tu hành.

Ỷ Lan cắt ngang:

- Hoàng hậu Tùy Cao Tổ giở giọng phúc đức! Bà ta không biết
xứ Giao Châu có đường sang Thiên Trúc, cũng không biết trước khi Phật giáo vào
nước Tùy Giao Châu đã xây ở Luy Lôm trên hai mươi ngọn bảo tháp, có trên năm
trăm tăng và dịch được mười lăm bộ kinh rồi hay sao?

Sư Trí Không kinh ngạc về tài nhớ của Ỷ Lan, tâu:

- Quả vậy, Phật đã truyền vào nước ta trước họ. Thiên hạ
thiếu gì người tự phụ mà nhầm lẫn. Lại nói chuyện cũ bấy giờ ở Giao Châu có các
vị sư Ma-la-ki-thành, Khang-tăng hội và Mậu Bác truyền đạo. Nay lại có thượng
pháp, sĩ pháp Đắc Hiền thuộc phái lưu tri dạy đạo. Rồi tể tướng đời Đường trong
bài tự sách ”Truyền Pháp” nói rằng phái thiền ở đâu cũng thịnh. Thiền sư Trượng
Kính Vân đem tâm yến của mã tổ đi giác ngộ ở xứ Ngô Việt và đạo sĩ Vô Ngôn Thông⁴⁷
đêm tôn chỉ của Bác Trượng đi khai ngộ ở Giao Châu. Đó là hiệu nghiệm của hai
phái.

[47] Thiền sư Vô Ngôn Thông quê ở Quảng Châu sang Việt Nam ở
chùa Kiến Sơ làng Phù Đổng, hạt Tiên Du (Hà Bắc). Nghĩa Vô Ngôn Thông là không
nói mà sáng suốt.

Ỷ Lan hỏi:

- Dòng dõi truyền thụ của hai phái ấy hiện ra sao?

Sư Trí Không liền đáp:

- Tâu chính phi! Phái Lưu Tri tức là sư Lâm Huệ Sinh và
sư Vương Chân Không ngày nay. Phái Vô Ngôn Thông tức sư Phan Quảng Trí và sư
Lôi Hạ Trạch ngày nay. Còn phụ nhiều lắm, không thể kể xiết được.

Nghe sư Trí Không trả lời vậy, Ỷ Lan rất hài lòng. Cuộc hội
kiến sau đó chuyển sang phần đạo lý. Trước lúc kết thúc, Ỷ Lan ân cần nói với
các nhà sư những lời tâm huyết:

- Ta hằng muốn mọi người sống an hòa, theo cái đức, học
cái tài để con dân khôn ngoan, giỏi giang lên. Ta vốn thiết tha về đạo lý. Nghiền
ngẫm kinh Phật ta nghiệm ra Phật giáo chuyên chú về phép thiền mà đạo thiền lấy
khổ học tâm linh để tập trung vào hoạt động thực tế giúp dân, giúp nước. Cũng bởi
vậy, tùy theo từng nước mà việc dạy đạo có khác nhau. Ví như ở Đại Việt, những
nhà tu hành thường là những bậc cao học, biết đem tài trí giúp vua dựng nước.
Vua Đinh Tiên hoàng đã tuyển người có đức lớn để dẫn dắt các nhà tăng. Sư Ngô
Chân Lưu đọc hết kinh điển nhà Phật, hiểu được mọi yếu chỉ của thiền tôn, có
chí giúp nước nên vua Đinh mến phục, phong cho chức tăng thống rồi cho hiệu là
Khuông Việt đại sư, làm chủ các chùa. Qua thời Lê Đại Hành, các thầy tăng Lạc
Thuận và Khuông Việt vì dốc lòng giúp nước, được vua ân cần trọng dụng, tham dự
những việc quân quốc trọng sự mà còn cải trang làm người lái đò chèo thuyền đi
đón sứ Tống là Nguyễn Giác ở Giàng Khúc, làm rạng danh cho nước⁴⁸.
Xem vậy nhà sư muốn làm sáng tôn chỉ của Phật, trước phải dốc lòng giúp nước,
giúp vua. Sự học của kẻ tu hành do vậy, không biết thế nào là đủ. Bởi vì, nếu
không có tư chất anh tuấn và kiến thức rộng rãi cao siêu, thì làm sao hiểu được
những tôn chỉ huyền bí, để làm lãnh tụ cho những người theo học và làm khuôn
phép cho những người đời sau? Nay ở Đại Việt ta, Phật giáo có ở mọi nơi. Có nhiều
người lòng thiền sáng như mặt trời, gương đạo trong như băng tuyết. Không ít
người ra giúp việc nước, lo việc dân, nâng kẻ ngã, vớt kẻ đắm. Đó là cái học thần
thông biến hóa vì đạo giúp đời rất đỗi tự hào cho vườn thiền vậy.

[48]Sứ nhà Tống có tặng người lái đò bài thơ trong đó có câu
”Thiên ngoại hữu thiên ửng viễn chiếu”, nghĩa là ngoài trời lại có trời soi xa.
Vua hỏi Khuông Việt ý tứ bài thơ ấy. Sư tâu: Sứ Tống có ý tôn trọng bệ hạ cũng
như vua của họ vậy. Khi sứ Tống về nước, sư làm bài ”Vương long quy” (Chàng
Vương về) để tiễn. Nội dung phỏng dịch như sau:

Gương buồm gấm gió hòa nắng dãi

Khách thần tiên trở lại đế
hương

Nghìn trùng vượt biển mênh mang

Đường về thăm thẳm chín phương
bên trời

Chén ly biệt tình người thắm
thiết

Đưa xứ quân khôn xiết đinh ninh

Cõi Nam một tấm lòng thành

Nhớ đem tâu với thiên đình cho
minh.

Sứ Tống hết lời khen ngợi. Vua
Tống cảm kích mà giao hảo tốt đẹp một thời.

Nghe những lời giáo huấn uyên bác, cố hướng các nhà sư vì
đạo giúp đời, dốc lòng giúp vua nước ấy, các vị sư già học rộng đều rất cảm
kích. Sư Đa Bảo⁴⁹ thành kính hứa hẹn:

[49] Sư
ở chùa Kiến Sơ làng Phù Đổng, huyện Tiên Du (Hà Bắc).

- Chính phi đọc rộng kinh điển nhà Phật, hiểu được lý huyền
vi của đạo, đã giáo huấn, kẻ bần tăng đâu dám trái ý.

Trước lúc chia tay, Ỷ Lan ứng khẩu đọc một bài kệ:

“Sắc thị không,
không tức sắc.

Không thị sắc, sắc tức không.

Sức không câu bất
quản.

Phương đắc khế
chân tông.”

Nghĩa là:

“Sắc là không, không tức sắc,

Không là sắc, sắc
tức không

Sắc không đều chẳng
quản

Mới được hợp chân
tông.”

Ỷ Lan vừa mới dứt lời, các sư đều ngỡ ngàng đứng dậy, hướng
về phía Ỷ Lan, bày tỏ lòng khâm phục trước bài thơ thâu tóm triết lý đạo Phật rất
tài tình.

Cuộc hội kiến được ghi vào lịch sử Phật giáo trong kỷ
nguyên Đại Việt ấy, đã khiến tên tuổi Ỷ Lan mãi mãi không bao giờ phai trong
lòng giới tu hành.

**

*