Chương 5

TÂM LÝ VÀ TRÍ LỰC

KHÔNG GIỐNG NHAU

Một đứa trẻ 4 tuổi,
bố mẹ ly hôn, người lớn thường hay trêu: “Gọi bố đi, bố mua đồ chơi cho!”. Lúc đầu,
cháu bé sẽ trốn sau lưng mẹ, cảm thấy xấu hổ và phẫn nộ. Sau dần thì quen, cho dù
người lớn có dụ dỗ thế nào, cháu cũng không chịu nói gì. Chúng ta không thể biết
những điều này sẽ lưu lại dấu ấn gì trong trẻ, nhưng khái niệm liên quan đến “bố”
này, chắc chắn cháu sẽ có những lý giải không giống với mọi người.

Hiện tượng tùy tiện
đánh mắng trẻ rất phổ biến, đến nỗi, việc người lớn nặng lời với trẻ nhiều khi đã
trở thành một thói quen. Sự phát triển tâm lý và trí lực của những đứa trẻ bị mắng,
bị đánh sẽ có những khác biệt rõ ràng so với những đứa trẻ bình thường. Điểm đầu
tiên chính là khái niệm không rõ ràng, đầu óc mơ hồ, gặp khó khăn trong nhận biết
thực tại khách quan, quá nhạy cảm với những sự vật bên ngoài, ảnh hưởng đến sự phát
triển tâm lý và trí lực nội tại của trẻ. Những đứa trẻ bị đánh mắng nặng nề, trí
nhớ kém, khó khăn khi nhận biết thực tại khách quan, điểm xuất phát nhìn nhận thế
giới của các em dựa trên nhu cầu và thù hận. Những đứa trẻ bị đánh mắng chưa đến
mức nặng nề nhưng ít nhiều bị kích động cũng thường xuyên mơ hồ. Ở những gia đình
và lớp học kiểu “chuyên chế”, trẻ em cũng ít nhiều xảy ra hiện tượng trên. Trên
thực tế, đó là các em đã gặp phải những vấn đề về tư duy.

Đánh mắng trẻ sẽ tạo
cho trẻ áp lực và sự sợ hãi. Áp lực này sẽ kích động cảm giác của trẻ với sự vật
hiện tượng, kích thích trẻ nhận thức một phần sự vật hiện tượng mà coi nhẹ tổng
thể. Khi nhóm trẻ này hình thành một khái niệm nào đó, đôi mắt trẻ không nhìn nhận
sự vật hiện tượng khách quan mà là sự vật hiện tượng sau khi bị kích thích, thế
giới không còn là thế giới vốn có, mà là một thế giới dưới cái nhìn chủ quan của
trẻ. Áp lực khiến trẻ bị sai lệch trong quá trình nắm bắt sự vật, không thể hiểu
sâu bản chất vần đề. Khó khăn sẽ giáng xuống đầu trẻ.

Những đứa trẻ sống
trong yêu thương và khoan dung, trong quá trình tự tổ chức của mình bởi vì năng
lực phân biệt của trẻ không bị tổn thương nên có thể nắm vững sự vật một cách rõ
ràng, chuẩn xác và có thể xác định rõ ràng.

Một người bạn của
tôi, thời thơ ấu của chồng cô ấy không được như những người khác, sau khi lập gia
đình tính tình khá thất thường, đối xử với con lúc tốt lúc không. Năm con 4 tuổi,
cô ấy ly hôn. Mấy người lớn gặp đứa trẻ, hay trêu nó: “Gọi bố đi, bố mua đồ chơi
cho!”. Lúc đầu đứa bé sẽ nấp sau lưng mẹ, cảm thấy xấu hổ và phẫn nộ. Lâu dần thành
quen, cho dù người lớn có dụ dỗ thế nào, đứa trẻ cũng không mở lời. Chúng ta không
thể biết những điều này đem đến cho trẻ cảm giác như thế nào, phải đến khi đứa trẻ
trưởng thành, trở thành bố đứa trẻ khác, chúng ta mới có thể nhận ra những ảnh hưởng
đã tác động lên tâm hồn trẻ. Và chắc chắn rằng, đối với khái niệm “bố”, cháu chắc
chắn sẽ có những lý giải không giống mọi người.

Điều này lại hoàn
toàn ngược lại trong quá trình hình thành khái niệm “bố” của con tôi.

Một lần, anh bạn đến
nhà tôi chơi, vừa gặp con tôi đã nói: “Gọi bố đi, bố mua đồ chơi cho!”. Con tôi
gọi luôn: “Bố!”. Lúc đó con tôi chưa đầy 3 tuổi. Lần sau gặp lại người bạn này,
con tôi lại gọi “Bố!”. Bạn tôi nói: “Con chị thông minh thật đấy! Vừa gặp đã biết
gọi bố rồi, muốn mua đồ chơi đúng không?”. Tôi nói: “Không phải, cậu đã làm lẫn
lộn khái niệm bố của con trai tôi rồi”. Đấy là một lần. Một lần khác, một người
bạn khác đến trường, anh ấy là thành viên của ban quản lý nhà trường, buổi tối họp
xong ở lại trường luôn. Sáng sớm hôm sau, con tôi đến trường, vừa nhìn thấy anh
ấy đã chạy lại. Anh ấy ôm con tôi vào lòng, thơm nó, rồi lấy râu chà vào người nó.
Con tôi nói một cách trịnh trọng khác thường: “Bố!”. Bạn tôi kinh ngạc nói: “Không
được gọi linh tinh, chú chứ không phải bố”. Con tôi ngạc nhiên hỏi: “Thế tại sao
chú cũng để râu?”. Sau này chồng tôi nói rằng, anh ấy cũng hay chà râu vào người
con. Có thể việc này đã gợi cho cháu một đoạn ký ức, ai mua cho con đồ chơi, lấy
râu chà vào người con thì người đó là bố. Quá trình này là một quá trình phân biệt.
Khi trẻ con bắt đầu biết phân biệt, chúng sẽ phân biệt được một số chi tiết, nắm
bắt một số điểm chính và loại bỏ một số chi tiết khác. Việc này nghe qua thì có
vẻ thật ngờ nghệch, nhưng chứng tỏ quá trình không ngừng suy nghĩ của con trẻ.

Đương nhiên những
gì tôi vừa nói trên đây là những ví dụ hết sức rõ ràng. Trong quá trình vận hành
bộ não sau này, trẻ sẽ phải đối mặt với những vấn đề ngày càng phức tạp, năng lực
phân biệt sẽ ngày càng mạnh mẽ. Lúc này, năng lực phân biệt của một người cao hay
thấp sẽ được thể hiện rõ ràng. Một hôm, vì lý do gì đó mà con trai tôi hết sức bực
bội, cháu khóc ầm lên rồi chạy lại đá bố. Lúc đó cháu mới 2,5 tuổi. Bố cháu nói
với cháu: “Con có phải con lừa đâu mà đá bố?”. Con tôi bỗng nhiên không khóc nữa,
ngẩn ngơ đứng đó nửa phút, sau đó thật thà hỏi: “Bố ơi, con cá đâu có chân hả bố!”.
Bố bảo: “Con lừa, chứ không phải con cá(*)”. Cu cậu cứ đứng đó suy nghĩ mãi. Tôi
không hiểu, một đứa trẻ đang bực bội như vậy, vì một suy nghĩ nào đó mà có thể quên
hết bực bội để tư duy. Tôi thường nói với mọi người, bộ óc cu cậu này là “286” chứ
không phải “586”, hoạt động rất chậm. Nhưng rồi, tôi phát hiện ra rất nhiều cháu
trong nhà trẻ đều là “286”. Tư duy của các cháu yên tĩnh mà chậm rãi, giống như
một con sông tinh thần chậm chạp chảy bên dưới biển cả cuộc sống, mà chúng tôi hay
dùng từ “ngơ ngác” để ví von các cháu. Cả trạng thái tư duy và trạng thái nhận thức
của các cháu đều đang suy nghĩ. Khi bạn nói điều gì với trẻ, trẻ cũng đều suy nghĩ.
Tư duy với trẻ em là một việc vui, là một hoạt động hoàn toàn mới mẻ. Khi suy nghĩ,
biểu hiện của trẻ thật rõ ràng và trẻ cần một quãng thời gian tương đối dài. Nhưng
nhóm trẻ hay bị đánh mắng thường không hay suy nghĩ. Các cháu phản ứng rất nhanh,
dường như thông tin chưa kịp qua bộ óc.

(*) Con lừa trong
tiếng Trung phát âm là “lú”, con cá là “yú”. Bởi vậy ở đây bé nghe không rõ nên
đã nhầm hai từ này với nhau.

Nếu chịu khó quan
sát, bạn sẽ phát hiện ra trong cuộc sống có rất nhiều trẻ, người lớn vừa nói trẻ
đã phản ứng lại ngay? Tại sao vậy? Ngoài trách mắng, còn vì người lớn không ngừng
áp đặt trẻ trong cuộc sống nên hình thành phản xạ có điều kiện “huýt sáo, chó sẽ
chạy lại”. Rất nhiều trẻ đều như vậy. Trên thực tế, trẻ tiếp nhận bất cứ thông tin
nào đều thông qua bộ não. Tuy rằng sự vận hành bộ não của trẻ tương đối chậm chạp,
nhưng chỉ cần để trẻ suy nghĩ, cho trẻ cơ hội, quá trình ấy sẽ dần dần nhanh hơn.

Quá trình nhận thức
tiến hành thông qua bộ não mới có thể thu được đối tượng, đó gọi là trí lực. Có
những đứa trẻ thuở nhỏ được khen là rất thông minh, bộ não phản ứng nhanh, nhưng
khi lớn lên, kết quả học tập và sức sáng tạo không tốt. Nguyên nhân là vì những
tri thức hồi bé của cháu là do người lớn dạy, hoặc là do người lớn kích thích bộ
não cháu mà thành.

Đùa cợt trẻ cũng là
một thói quen của rất nhiều người lớn với trẻ con. Có một lần, tôi đưa con đến cơ
quan, mang theo một túi đồ ăn. Đồng nghiệp của tôi nói: “Tân Tân, cho dì cái túi
này được không?”. Con tôi bảo: “Không được”, rồi giấu túi ra sau lưng. Đồng nghiệp
đó lại nói: “Cháu không cho dì à? Không cho dì lấy nhé!”. Sau đó cố ý làm động tác
muốn cướp đi.

Con tôi khóc òa lên.
Đồng nghiệp đó nói: “Còn nói là phương pháp Montessori gì chứ? Chị nhìn cu cậu xem,
trẻ con ở trường chúng ta có đùa thế nào cũng đâu có khóc”. Tôi nói: “Không phải,
con tôi chưa bị trêu đùa bao giờ, nên tưởng là cô sẽ lấy thật. Hơn nữa, con tôi
không biết hành vi dã man này của cô bắt đầu từ đâu? Không cho thì dì lấy! Tư duy
của cháu đã gặp sự cố. Sao có thể như vậy? Vốn dĩ một cộng một bằng hai, cô lại
bắt nó bằng ba, điều này không phù hợp với kinh nghiệm trưởng thành của cháu”. Cô
ấy nói: “Cái gì chứ! Đứa trẻ nào ở chỗ chúng ta cũng đều như thế mà”. Tôi nói: “Những
đứa trẻ ở chỗ chúng ta đã quen với việc đùa cợt, con tôi chưa bị ai đùa. Cháu đã
quen với việc lớn lên như vậy, cháu không muốn cô đùa”. Nhưng tôi biết rằng rất
nhiều người lớn hay đùa cợt trẻ em như vậy, liên tục đùa cợt, kết quả là làm loạn
tâm trí trẻ. Trẻ em không có cơ hội tự tổ chức của riêng mình, không có cơ hội tập
hợp những thứ chúng nhìn thấy về bộ nhớ cố định của mình.

Kết quả rõ ràng của
việc trêu đùa con trẻ chính là sự cợt nhả. Đa phần người ta không biết nguyên nhân
việc “cợt nhả” của thanh thiếu niên hiện nay. Điều này đa phần bắt nguồn từ sự “trêu
đùa” thời thơ ấu, bởi vì “trêu đùa” là một hành vi không đúng mực, cũng lan rộng
trong xã hội như hiện tượng đánh mắng con trẻ, nhưng với một phạm vi rộng hơn.

Tính ngẫu nhiên trong
quá trình trưởng thành của con trẻ tương đối lớn. Ví dụ như thứ bậc trong gia đình
không giống nhau, trạng thái tâm lý của trẻ cũng không giống nhau. Tôi từng được
xem một bộ phim cũ về tiểu sử của người sáng lập đại hội thể dục thể thao Olympic,
ấn tượng vô cùng sâu đậm. Bởi vì lúc đó cậu tôi vừa có cháu thứ hai, tôi thường
sang nhà cậu chơi. Mọi người vừa bế em bé mới sinh vừa nói với cháu lớn: “Song Bách,
mẹ cháu sinh em bé, không cần cháu nữa rồi!”. Ban đầu, Song Bách khóc hu hu, sau
quen dần cũng chẳng thấy có vấn đề gì.

Người lớn chúng ta
không hiểu điều này có ý nghĩa thế nào đối với trẻ con. Đó là trêu đùa, một sự trêu
đùa quá độc ác và nhẫn tâm, sự trêu đùa này quá tàn nhẫn, nhưng người lớn không
cảm nhận được. Tôi vừa xem xong bộ phim, cảm thấy rất xúc động. Em trai nhân vật
chính trong phim vừa ra đời, cả gia đình đều đang bận rộn chăm sóc em bé mới sinh.
Lúc đó, nhân vật chính của chúng ta khoảng 7, 8 tuổi, cậu bé đi từ trên gác xuống,
đứng ở cầu thang, nhìn bố, mẹ và cả người bảo mẫu đang bận rộn chăm sóc em bé. Mẹ
em quay lại, nhìn thấy con trai lớn đang đứng trên cầu thang nhìn họ, vội chạy tới
kéo em ngồi xuống bậc cầu thang, nói với em: “Mẹ muốn nói với con rằng, mẹ rất yêu
con. Nhưng mà em bé của con quá nhỏ, nếu mẹ không cho em bú sữa, không chăm sóc
em, em sẽ không sống được. Thế nên, mẹ cần phải tập trung sức lực để chăm sóc em,
còn con, con đã có thể tự chăm sóc bản thân mình. Nhưng điều này không có nghĩa
là mẹ không yêu con. Mẹ vô cùng yêu con”. Thế là cậu bé đã có thể cảm thấy thoải
mái với vấn đề này.

Trên thực tế, cậu
bé đã đặt ra câu hỏi chưa? Chưa từng. Chỉ là mẹ cậu nhìn thấy được tình cảnh này,
cảm giác được vấn đề này và kịp thời giải tỏa khúc mắc của con. Có được một người
mẹ như thế, mới có được những thành tựu sau này của người con.

Cuộc sống chính là
như vậy. Nếu bạn cảm nhận được suy nghĩ của con, nói với con, những khúc mắc sẽ
không còn tồn tại. Nhưng nếu không nói, có thể cả cuộc đời tiếp theo cậu bé sẽ cảm
thấy bố mẹ không còn yêu mình nữa. Đám bạn học của tôi cũng thường than thở bố mẹ
họ “con yêu con ghét”. Cảm giác không công bằng này luôn xảy ra giữa các anh chị
em. Tôi nhớ hồi lên cấp hai, tôi vẫn luôn cho rằng mẹ yêu anh trai hơn nên thường
cãi nhau với mẹ. Anh trai không ăn rau hẹ, mỗi bữa cơm, mẹ thường lấy trước cho
anh một phần không có rau hẹ, đặt riêng một chỗ. Mỗi lần tôi cãi lại mẹ, mẹ đều
nói: “Mẹ yêu anh trai con hơn, vì anh con đâu có thế này!”. Tôi càng cho rằng, mẹ
yêu anh hơn.

Freud(*) đã từng ghi
chép lại một ca phân tích tâm lý trong một cuốn sách của mình: Trong quá trình tư
vấn tâm lý cho một cô giáo trên dưới 30 tuổi, ông đã nhắc cô nhớ lại tuổi ấu thơ
của mình. Cô nói trong một lần đến studio chụp ảnh cùng bố mẹ và em trai, ở đó có
một quả táo giả, mẹ cô đã đưa quả táo đó cho em trai chứ không đưa cho cô. Cô cứ
nhớ mãi việc đó. Ông vừa nghe đã hiểu ngay. Mặc dù chỉ là một quả táo giả, nhưng
vì mẹ chỉ đưa cho em trai mà không đưa cho cô, nên cô cảm thấy không thoải mái.
Cô cảm thấy đối xử như thế là không công bằng. Cảm giác và những sự việc kéo theo
liên tục xảy ra, dẫn đến những nỗi khổ và trở ngại tâm lý trở thành tiềm thức. Nhưng
mà, có mấy người may mắn gặp được Freud?

(*) Sigmund Freud
(tên đầy đủ là Sigmund Schlomo Freud; 1856- 1939) là một bác sĩ về thần kinh và
tâm lý người Áo. Ông được công nhận là người đặt nền móng và phát triển lĩnh vực
nghiên cứu phân tâm học.

Những sự việc tương
tự trong cuộc sống của chúng ta nhiều không đếm xuể, gây ra những ảnh hưởng to lớn
trong quá trình trưởng thành, đến nỗi biến con người ta trưởng thành thành những
con người hoàn toàn khác hẳn.

Chương 6

TẠI SAO TRẺ EM THÍCH

LẶP ĐI LẶP LẠI MỘT VIỆC?

Chúng ta biết là trẻ
em thích lặp đi lặp lại một việc. Nghe đi nghe lại một câu chuyện, dăm bữa nửa tháng
cũng không chán. Con trẻ tiếp thu được từ câu chuyện đầu tiên là sự logic, sau đó
là cảnh tượng và cuối cùng là khái niệm chuẩn xác. Phải tuyệt đối kỹ càng khi lựa
chọn sách cho con, để con tiếp thu được những điều tốt nhất.

Sự phát triển đầu
tiên của cảm giác, tư duy, trí lực, tư tưởng ở trẻ em cần khá nhiều thời gian, lặp
đi lặp lại nhiều lần. Montessori nói: “Lặp đi lặp lại việc luyện tập sẽ hoàn thiện
quá trình cảm giác tâm lý của trẻ em”, “Lặp đi lặp lại việc luyện tập là bài tập
thể dục trí lực của trẻ em”. Bà còn nói: “Giáo viên hướng dẫn cần dẫn dắt con trẻ
đi từ cảm giác đến khái niệm, từ cụ thể đến trừu tượng, đến việc liên hệ giữa các
khái niệm”. Những người đã có con, hoặc những người từng tiếp xúc với trẻ em đều
biết rằng, trẻ em thích lặp đi lặp lại một việc. Một ví dụ điển hình nhất chính
là khi đọc truyện cho các con, người lớn thường chỉ đọc một lần rồi thôi, việc đọc
đi đọc lại khiến người lớn cảm thấy nhàm chán. Nhưng trẻ em không như vậy, trẻ em
ngày hôm nay nghe câu chuyện, ngày mai cũng nghe, ngày kia cũng nghe, dăm bữa nửa
tháng vẫn muốn nghe câu chuyện ấy, không muốn thay đổi. Trẻ em tiếp thu được từ
câu chuyện đầu tiên là sự logic, sau đó là cảnh tượng và cuối cùng là khái niệm
chuẩn xác. Thế nên, phải tuyệt đối kỹ càng khi lựa chọn sách cho con, tốt nhất là
nên đọc trước một lần, bởi vì có rất nhiều sách sai về logic. Nếu bạn không đủ tự
tin, thì nên chọn những tác giả nổi tiếng, dịch giả nổi tiếng, họa sĩ minh họa nổi
tiếng của những nhà xuất bản tốt, như thế cũng có thể yên tâm hơn nhiều.

Rèn luyện cảm giác
của con trẻ cũng thường là như vậy. Nếu hôm nay con sờ vào cái bình, con sẽ liên
tục mân mê cái bình đó, rồi bạn nói với con: “Đây là cái bình”. Đó chính là đưa
khái niệm kết hợp với cảm giác ở bộ não của con trẻ. Khi bạn cầm cái bình đưa cho
con, để con sờ vào cái bình, con sẽ cảm nhận được một khái niệm cụ thể.

Nhưng, nếu chúng ta
in hình cái bình trên giấy, rồi mang cho trẻ con xem, thì đó là một thứ nửa cụ thể
nửa trừu tượng, thậm chí là hoàn toàn trừu tượng. Nếu lúc đó bạn nói với con từ
“cái bình”, thì đó là một khái niệm trừu tượng. Nhận thức của trẻ em đối với thế
giới phải bắt nguồn từ cảm giác, sau khi con trẻ liên tục sờ mó, cảm nhận, các em
sẽ tiến hành tổ chức, phân loại, quy nạp những thứ mình vừa cảm nhận, từ đó sinh
ra khái niệm. Phải nắm bắt được quá trình và cơ hội đó. Giáo dục trẻ em phải bắt
đầu từ hiện thực, bắt đầu từ cụ thể, bắt đầu từ sự thực, bắt đầu từ cuộc sống, hết
sức tránh tưởng tượng, đây chính là nguyên tắc quan trọng của phương pháp Montessori.
Nguyên tắc đó khiến cho hiện thực tràn đầy ý nghĩa, hoàn thiện quá trình hình thành
khái niệm, từ đó mà khái niệm được liên hệ chặt chẽ với hiện thực, nguyên tắc đó
khiến trẻ em phát triển năng lực điều khiển hiện thực, chứ không phải là “du ngoạn
trong thế giới tưởng tượng”.

Một khi nắm vững được
khái niệm nào đó, con trẻ sẽ sử dụng rộng rãi khái niệm này và liên hệ tất cả các
khái niệm với nhau. Ví dụ hôm nay trẻ được trải nghiệm “cái bình”, lại được trải
nghiệm “tròn”. Có được hai khái niệm này, trẻ sẽ tự liên hệ với nhau, sự liên hệ
ấy không cần ai chỉ dẫn. Bố mẹ của các con đều biết rằng, lúc đầu các con chỉ biết
nói “bố mẹ”, rồi một hôm các con bỗng nói được cả câu dài. Đó là vì các con đã nắm
chắc được rất nhiều khái niệm, rồi liên kết các khái niệm ấy với nhau, tự tổ chức
lại mà không cần dựa vào người lớn.

Một trong những nhiệm
vụ của giáo viên là dẫn dắt các con đi từ cảm giác đến biểu đạt khái niệm. Có những
lúc khi tôi nói “Để trẻ tự do”, rất nhiều người nói rằng: “Theo như chị nói, thì
trẻ em nông thôn phải phát triển rất tốt, vì không có ai quản lý, từ sáng đến tối
chơi ở sân vườn ruộng đồng!”. Vấn đề ở đây nằm ở việc học cách biểu đạt từ ngữ và
quá trình hình thành các khái niệm chính xác. Tôi xin đưa ra một ví dụ, trường chúng
tôi có nhận một cháu, cháu sống ở nông thôn đến năm 4 tuổi. Cháu thấy con bò thì
nói “ò ò”, thấy con gà thì bảo “cúc cù cu”. Rất nhiều khái niệm khác đều mơ hồ như
vậy. Cháu biết con bò, nhưng không biết con vật ấy gọi là bò, cháu gọi bò là con
“ò ò”. Lúc đó tôi cảm thấy rất ngạc nhiên, tôi nói với các cô: “Cháu bé ở nông thôn,
đáng lẽ phải biết những khái niệm này”. Thực tế không phải vậy, bởi vì cháu ở nông
thôn được tiếp xúc với những con vật này, cũng có cảm giác, nhưng không có ai đưa
cho cháu những khái niệm từ ngữ biểu đạt chính xác, tinh thần của cháu chưa từng
được nâng cao và phát triển. Vì thế tâm lý, trí lực của cháu chưa được phát triển
tốt.

Trong quá trình dạy
học còn cần phải làm một việc, cũng chính là điều Montessori từng nói: “Phải dùng
một phương pháp để cách ly sức chú ý nội bộ của trẻ, gắn chặt sức chú ý đó vào một
phần tri giác”. Ví dụ như cô giáo cầm một bông hoa, hoặc một bộ quần áo, nói với
các em “Đây là màu hồng”, như vậy là cô giáo đó chưa làm được việc “dùng một phương
pháp để cách ly sự chú ý nội bộ của trẻ, gắn chặt vào một sự vật nào đó”. Bởi vì
trong một lúc cô đã đưa ra với các em quá nhiều thứ: quần áo, màu sắc, người mặc
quần áo…

Nếu bạn dùng bảng
màu để giải thích màu sắc với các con thì khác hẳn, đó là một vật thật đã được cách
ly. Khi con trẻ nhìn vào bảng màu, thị giác của con có thể loại trừ những “sóng
nhiễu, kích thích, dụ dỗ” bên ngoài màu sắc, để chỉ cảm nhận riêng một màu đó và
hình thành khái niệm. Bạn hỏi: “Đây là màu gì? Màu tím”. Nếu bạn dùng bảng màu để
nói với các con từ màu tím, có thể các con sẽ lại nói với bạn rằng: “Áo của cô cũng
màu tím, bông hoa bìm bìm trên hàng rào cũng màu tím, giáo cụ kia của chúng con
màu tím…”. Quá trình này rõ ràng là một quá trình từ cụ thể đến trừu tượng, từ đặc
thù đến phổ biến. Con trẻ vốn đã nhìn thấy và cảm nhận được màu tím ở cuộc sống
ở xung quanh các em, nhưng chưa được khái niệm hóa, nay khái niệm này đã được xây
dựng, các con có thể sử dụng từ màu tím này với những đồ vật khác. Còn nếu bạn lấy
hoa làm giáo cụ để dạy các con màu hồng, các con sẽ cho rằng hoa là màu hồng, màu
hồng là hoa.

Montessori đưa ra
một số yêu cầu đối với các cô giáo, yêu cầu đầu tiên bà đưa ra là: Khi dạy học,
các cô phải dùng những từ đơn giản, chỉ khơi gợi sự liên tưởng giữa tên gọi của
những sự vật hoặc khái niệm trừu tượng mà nó đại diện. Tôi xin đưa ra một ví dụ,
ví dụ nói tam giác, phương pháp giáo dục Montessori yêu cầu chỉ dạy sự liên hệ khái
niệm giữa tên gọi và vật thể mà tên gọi đó đại diện. Cũng có nghĩa là khi tôi đưa
ra hình tam giác, tôi sẽ nói luôn với trẻ “đây là hình tam giác”, mà không nói gì
thêm.

Điều quan trọng đồng
thời là muốn trẻ nắm vững khái niệm một cách chuẩn xác, nhanh chóng và triệt để,
bạn cần phải chuẩn bị hai, ba đồ vật trừu tượng hóa để trẻ đối chiếu. Ví dụ bảng
màu, bạn nên chỉ ra màu sắc cần khái niệm giữa hai, ba bảng màu khác nhau. Hay như
hình tam giác, bạn nên cho so sánh những hình khác nhau, như hình tròn, hình vuông
rồi chỉ ra hình tam giác. Nếu không, trẻ sẽ tạm thời ghi nhớ từ ngữ vào trí nhớ,
để đợi cơ hội trừu tượng hóa. Quá trình đó có thể rất dài.

Trẻ có thể xây dựng
hoạt động ý thức thông qua tên gọi. Ví dụ nhận thức của con trẻ đối với khối cầu
có thể bắt đầu từ quả bóng da, cũng có thể đến từ khối cầu (một loại giáo cụ), cũng
có thể đến từ ông trăng tròn. Khi người lớn nói đến khối cầu hoặc tròn, con trẻ
tìm trong trí nhớ của mình để liên hệ tên và vật thể. Đó là cách nói theo ý nghĩa
phổ quát. Trong dạy học cụ thể, chúng ta sử dụng đồ dùng dạy học, dùng tam đoạn
thức(*) dạy trẻ một khái niệm chuẩn xác mà cụ thể nào đó, khi trẻ không thể chỉ
cho chúng ta vật thể này, chúng ta có thể phát hiện ra con trẻ vẫn chưa hình thành
năng lực liên hệ tên gọi và vật thể. Chúng ta hãy học cách chờ đợi trạng thái tâm
trí này của trẻ.

(*) Tam đoạn thức
là công thức biện chứng phổ quát của mọi sự tồn tại, vận động và phát triển. Tam
đoạn thức có ba thành phần chính: Chính đề, tức luận đề chủ yếu; Phản đề, phủ định
của chính đề theo nghĩa phủ định biện chứng; Hợp đề, tổng hợp chính đề và phản đề,
là sự thống nhất mâu thuẫn giữa chính đề và phản đề, là sự phủ định của phủ định
nguyên đề.

Montesseri nói: “Nếu
con trẻ không gặp sai sót gì, giáo viên có thể khơi gợi những hoạt động liên quan
đến khái niệm vật thể”. Từ “sai sót” ở đây là chỉ việc các con có nắm được chuẩn
xác, rõ ràng khái niệm mới hay không. Cách đây không lâu, tôi có nói với con trai
mình: “Cả cuộc đời con, con sẽ theo đuổi điều gì?”. Con tôi nói: “Chơi!”. Tôi nói:
“Mẹ đang nói tới những lý tưởng cao cả”. Con tôi hỏi: “Mẹ nói cái gì?”. Tôi nói:
“Chân, thiện, mỹ chẳng hạn!”. Con tôi nói: “Chân là cái gì ạ?”. Tôi nghĩ: “Mình
không thể nói chân là chân lý được, con không hiểu”. Thế là tôi nói: “Chân có nghĩa
là chân thực!”. Con tôi cười nói: “Sao mẹ không nói chân có nghĩa là chân lý nữa!”.
“Chân thực”, “chân lý” chính là sự phát triển những khái niệm gần nhau. Cũng có
nghĩa rằng, khi trẻ hoàn toàn nắm vững một khái niệm, bạn mới có thể thêm vào cho
trẻ một nội dung khác.

Khi chúng ta nói với
con trẻ về chuỗi thức ăn(*), chúng ta nói đến động vật ăn cỏ, động vật ăn thịt,
xác động vật chết đi, sau khi thối rữa có thể làm cho đất đai màu mỡ, khiến cho
cây cối càng thêm tốt tươi. Thế thì, những trẻ nắm vững khái niệm có thể nói ngay:
“Đây là một quá trình tuần hoàn…”. Trẻ em lớn có thể nói được từ tuần hoàn. Ngay
cả một em bé hơn cũng có thể dùng tay ra hiệu, muốn biểu đạt một điều gì đó, vẽ
một vòng tròn rồi lại quay về điểm ban đầu. Lúc này, chúng ta chỉ nói “tuần hoàn”,
để từ vựng này kết hợp với khái niệm trong đầu trẻ là đủ.

(*) Chuỗi thức
ăn (quan hệ thức ăn) là một dãy gồm nhiều loài sinh vật có quan hệ dinh dưỡng với
nhau, loài đứng trước là thức ăn của loài đứng sau.

Montessori nói: “Vấn
đề phổ cập hóa những khái niệm mà trẻ đã học được, cũng có nghĩa là đưa những khái
niệm này ứng dụng vào môi trường trẻ đang ở, tôi không chủ trương dạy những bài
kiểu này trong một khoảng thời gian nhất định, thậm chí là trong mấy tháng”. Nếu
trẻ mang những khái niệm đã nắm được phổ cập hóa trong quá trình khám phá tự phát
ở môi trường, thì đây là một quá trình chuyển đổi cơ chế nội tại, cũng là mục đích
của việc nắm vững khái niệm ở trẻ. Quá trình này cần thời gian, có trẻ sẽ làm được
ngay, có những trẻ lại cần một khoảng thời gian dài. Đây là vấn đề trì hoãn của
nhận thức, không chỉ trẻ em, ngay cả người lớn cũng có. Khi bạn nói với con trẻ
về những nội dung này, có thể hàng năm sau con vẫn chưa dùng đến khái niệm này.
Nhưng cũng có thể vào một ngày nào đó, khi con trẻ gặp phải những hoàn cảnh tương
tự, có thể con sẽ bật ra và hiểu được toàn bộ ý nghĩa của từ đó. Có những trẻ dùng
ngay, có những trẻ phải rất lâu rất lâu sau mới dùng đến; có những lúc bạn tưởng
là con chưa nắm vững, kỳ thực là con đã tiếp thu, chỉ là chưa sử dụng mà thôi.

Khi con trai tôi 4
tuổi, tôi và con cùng sử dụng bảng màu. Về cơ bản con tôi đã nhận biết được các
màu, nhưng cháu không nói, như là không hề có khái niệm gì. Không lâu sau, con tôi
bỗng nói rằng: “Mẹ ơi, mẹ xem này, đây là màu hồng nhạt. Màu này đậm hơn một chút,
là màu hồng đậm”. Từ sáng đến tối cứ liên tục mấy câu đó, tôi cũng không để ý. Con
nói mãi tôi mới nhận ra, con mình đã nắm vững được logic của bảng màu (nhóm thứ
nhất của bảng màu là ba màu cơ bản, nhóm thứ hai là ba màu sắc chính và các màu
pha trộn cấp một, nhóm thứ ba là ba màu sắc chính, ba màu trung gian cấp hai và
ba màu trung gian cấp ba, từ đậm đến nhạt, có bảy mảng màu đậm nhạt khác nhau),
và có thể thoải mái vận dụng vào cuộc sống. Cũng có nghĩa là, cháu đã phổ cập hóa
khái niệm.

Liên quan đến giáo
cụ Montessori, chúng tôi còn có một câu chuyện nhỏ khác. Phần lớn các bảng màu của
chúng tôi đều bằng gỗ, ở giữa là bảng màu, hai bên là màu trắng. Tôi biết có một
số bảng màu làm từ nhựa, cảm giác của nhựa và gỗ rất khác nhau, nhựa rất nhẹ, sờ
vào là biết ngay. Nếu trên đường chúng ta nhìn thấy một miếng gỗ rất đẹp, to khoảng
bằng một viên ngói vuông, chắc chắn bạn sẽ nhặt lấy. Còn nếu là một miếng nhựa,
có thể bạn sẽ bỏ qua. Điều này là vì sao thì chúng ta không thể lý giải rõ ràng.
Chúng ta là người lớn, chúng ta đã không thể nói rõ ràng những cảm giác sơ khai
của mình. Nhưng tôi cho rằng, tự nhiên thật kỳ diệu, bản chất của sự sống rất có
thể tương thông với những thứ tự nhiên. Con trẻ thích chơi những đồ vật làm từ gỗ
và đúng như vậy, như chính chúng ta đã cảm nhận, bảng màu làm từ nhựa sẽ khiến trẻ
cảm thấy như một trò chơi, chắc chắn là có khả năng này. Có những bảng tính làm
từ gỗ rất to, phải khá vất vả mới ôm nổi. Có những lúc trẻ bê không nổi, phải tì
vào bụng mà tha đi. Nếu làm nhỏ đi, hoặc làm bằng nhựa, cảm giác đó cũng hoàn toàn
biến mất.

Thầy giáo Lưu chuyên
làm giáo cụ cầm một miếng gỗ, dày bằng một cuốn sách, to khoảng bàn tay người lớn.
Con trai tôi nhìn thấy liền xin luôn. Kết quả là, tuần đó miếng gỗ này được ưa thích
vô cùng. Đám trẻ trường chúng tôi bình thường không tranh giành đồ của bạn, nhưng
miếng gỗ này là ngoại lệ. Chỉ cần Tân Tân không cẩn thận để ở đâu đó, quay lại thì
miếng gỗ đã bị một bạn khác mang đi mất rồi. Nếu bạn này lơ là, miếng gỗ đó lại
sẽ bị một bạn khác nữa mang đi. Buổi tối, Tân Tân ngồi ở bục cửa, khóc ầm ĩ, nói:
“Gỗ của con bị Kỳ Kỳ mang về nhà rồi”. Tôi nói: “Gỗ nào? Để mẹ tìm cho con miếng
gỗ khác”. “Không, miếng gỗ đấy cơ, miếng gỗ đấy cơ!”. Sau đó tôi hỏi thầy giáo Lưu,
thầy nói: “Là một miếng gỗ ở trong xưởng, em cảm thấy miếng gỗ sờ vào rất thích,
nên cho Tân Tân”. Tôi nói với con: “Con đừng lo lắng, ngày mai mẹ sẽ tìm miếng gỗ
cho con”.

Ngày hôm sau, miếng
gỗ đó lại xuất hiện ở trường, cháu này truyền tay cháu kia. Tôi hỏi: “Miếng gỗ này
có bí mật gì thế nhỉ?”. Cả nhà thầy giáo Lưu đều làm nghề mộc, thầy nói: “Loại gỗ
này hay lắm, cầm lên tay cảm giác rất tuyệt”. Đúng thế, cầm miếng gỗ trên tay vẫn
còn lưu giữ được cảm giác của sự sống, tất cả giáo viên chúng tôi đều có thể cảm
nhận được điều này, như thầy giáo Lưu nói “rất thích sờ”. Điều này khiến tôi nhớ
lại một cuốn tiểu thuyết của Nhật Bản, một đứa trẻ có cái hồ lô, lúc nào nó cũng
mang theo, lên lớp cũng mân mê, đi ngủ cũng mân mê, làm gì cũng không rời, sau cùng
người khác đã đập vỡ cái hồ lô của nó. Điều này rõ ràng đã phá hoại năng lực cảm
giác đối với cái hồ lô của đứa trẻ này.

Thời gian này miếng
gỗ đó cũng trở thành “miếng vàng mười” của lũ trẻ con, chúng truyền tay nhau rất
lâu, con tôi cũng đã bao lần phải rơi nước mắt vì nó. Một tháng sau, miếng gỗ đó
biến mất một cách thần bí.