Chương 5. OTTO RANK THUYẾT NHÂN CÁCH
TRUYỀN THUYẾT

CÁC HỌC THUYẾT TÂM LÝ NHÂN CÁCH

1. Dẫn nhập

Là một trong những
người đam mê thần thoại học, văn chương, nghệ thuật và tôn giáo, Otto Rank đã
có những đóng góp rất đặc trưng vào môn tâm lý học của nhân loại. Ông không
phải là người chịu ảnh hưởng bó buộc mình vào những khám phá của Carl Jung và
của Sigmund Freud. Tuy nhiên ông vẫn là một nhân vật có ảnh hưởng đến những nhà
tâm lý nhân cách hiện đại sau này.

2. Người anh hùng

Một trong những tác
phẩm của ông là câu chuyện thần thoại nói về sự ra đời của một anh hùng, trong
đó ông đặc biệt chú ý nghiên cứu về sự ra đời đầy màu sắc huyền thoại của những
bậc vĩ nhân thời xa xưa như hai vị vua của Babylon là Vua Gilgamesh và vua
Sargon, vị anh hùng Kárna của Ấn giáo, vua Ba Tư Cyrus, vị anh hùng Oedipus của
Hy Lạp như Hercules, Paris, và Perseus, cùng hai vị sáng lập ra đế quốc La Mã
là Romulus và Remus, vị anh hùng xứ Celtic Tristan, các vị anh hùng của Đức
quốc Siegfried và Lohengrin, và cả cuộc đời của Moses thủ lãnh Do Thái cổ, Đức
Phật, và Chúa Jesus.

Ông đã liên tục
khám phá ra một khuynh hướng tương đối nhất quán về sự ra đời của các bậc vĩ
nhân này là: Có một ông vua và một hoàng hậu, hoặc một vị thần thánh, hay là
những cặp vợ chồng quyền quý – một điều kiện hoàn cảnh khó xảy ra với một đứa
trẻ bình thường được sinh ra. Sự ra đời của các trẻ này có một lời sấm truyền
nói trước các biến cố sẽ xảy ra.

Thường là sẽ có
những lần cảnh báo trước bởi thiên thần hay tiên tri về sự nguy hiểm của trẻ
nhỏ để người cha biết được và kịp thời che chở. Đa phần những đứa trẻ thường có
số phận bị bỏ rơi hoặc được đặt trong một cái hộp, một cái giỏ, hay một con
thuyền nhỏ và thả trôi sông. Sau đó các em được vớt lên, nuôi bởi thú vật hay
những người xa lạ thuộc tầng lớp nghèo hèn, hạ cấp. Rồi các trẻ này lớn lên và
khám phá ra cha mẹ ruột của mình đã bạc đãi họ. Sau đó các em bé này tìm cách
trả thù cha ruột và giành lại vinh quang về cho mình. Tất nhiên là có nhiều chi
tiết xê dịch ở những nét chính nơi các vĩ nhân được Otto Rank so sánh.

Otto Rank đã tìm
thấy từ những câu chuyện thần thoại này có một ý nghĩa tương đối đơn giản và dễ
hiểu. Ông đã vận dụng những câu chuyện thần thoại trên để ứng dụng vào bối cảnh
tâm lý nhân cách nơi con người. Chẳng hạn, khi còn bé, chúng ta kính sợ và tôn
sùng cha mẹ của mình. Nhưng khi lớn lên, chúng ta bắt đầu có những lối đi cho
riêng mình, và chúng ta phát hiện ra cha mẹ của chúng ta thật ra không giống
như những hình ảnh hoàn hảo trước đó, vẫn được chúng ta rất tôn sùng và ngưỡng
mộ.

Sau đây là ví dụ
một câu chuyện thần thoại: Vua A và hoàng hậu B sinh ra một thái tử C. Một ngày
kia thầy bói D tiên báo rằng sau này thái tử C sẽ giết vua A và cưới mẹ ruột
của mình là hoàng hậu B. Hai vợ chồng Vua A và hoàng hậu B rất lo lắng. Vì thế
họ đã đem thái tử C thả trôi trên dòng nước sông trong một cái giỏ tre. Sau đó
thái tử C được đám người hạ đẳng nghèo khó E sống ở ven sông vớt lên đem về
nuôi. Thái tử C sau đó lớn lên, đi về tìm cha. Nhưng anh ta phát hiện ra vua A
là một ông vua độc ác. Do không biết vua A là cha mình nên thái tử C đã giết
vua A và cưới hoàng hậu B, vốn là mẹ ruột của mình. Lời sấm truyền vì thế đã
được ứng nghiệm.

Những câu chuyện
thần thoại này đã phản ánh được một khát khao đối với tất cả mỗi chúng ta muốn
được quay trở lại những ngày tháng êm ả khi chúng ta tin rằng cha mẹ của mình
là những con người hoàn hảo nhất, luôn cung cấp cho chúng ta những chăm sóc ân
cần khi chúng ta cần đến, và chúng ta nghĩ rằng chúng ta đáng được hưởng như
thế.

Cái hộp và cái giỏ
trong những mẩu chuyện thần thoại tượng trưng cho tử cung của mẹ chúng ta, và
dòng nước là sự chào đời của chúng ta. Những người hạ đẳng (E) đã vớt chúng ta
lên rồi chăm sóc là những bậc cha mẹ ruột của chúng ta, vốn là những người yếu
đuối và chẳng đáng được coi trọng. Vua (A) và nữ hoàng (B) là biểu tượng mà mỗi
chúng ta đáng lẽ phải là như thế. Thế là sự căm hận của chúng ta (C) bùng lên
khi ta biết họ đã đối xử tệ với chúng ta như thế nào – qua việc cha mẹ đã khiến
chúng ta bị đánh lừa họ là những nhân vật hoàn thiện.

Otto Rank thường
không giới thiệu tính dục vào bức tranh tâm lý học và cũng chẳng nhắc nhở gì
đến cõi vô thức tập thể. Những câu chuyện huyền thoại nhìn thấy ở các nền văn
hóa khác nhau cho thấy một bức tranh chung của những kinh nghiệm tuổi thơ bình
thường. Lối giải thích của ông có lẽ không hoàn hảo, nhưng ít nhiều đã cung cấp
cho chúng ta một vài cái nhìn tương đối mới mẻ.

3. Người nghệ sĩ
(the artist)

Otto Rank cũng đã
mạnh dạn tấn công vào những vấn đề thuộc phạm trù sáng tạo nghệ thuật và cố
gắng tìm ra yếu tố tâm lý trong sáng tạo nghệ thuật. Một mặt Otto Rank cho rằng
người nghệ sĩ có một xu hướng rất mạnh trong việc làm rạng danh và tạo ra những
hào quang cho mình với một đam mê khát vọng cháy bỏng. Không giống như phần
đông tất cả mọi người, người nghệ sĩ có cảm giác lôi cuốn thôi thúc xây dựng
lên hình ảnh của chính mình. Vì thế người nghệ sĩ luôn muốn mình là người bất
tử. Đây là điều mà anh ta chỉ có thể làm được bằng cách khẳng định bản thân qua
những khao khát chung của kho tàng văn hóa, nghệ thuật và tôn giáo. Vì thế nghệ
thuật muốn được người khác hiểu phải kết hợp được cả yếu tố vật chất và tinh
thần mới nêu bật được nét riêng độc đáo của cá nhân để đáp ứng thỏa mãn thị
hiếu của toàn thể nhân loại.

Sự kết hợp này
thường không đến dễ dàng với người nghệ sĩ. Tất cả được bắt đầu bằng những khát
khao đam mê mà Otto Rank cho đấy là cái tôi. Nhưng theo ông cái tôi là đại
lượng được lồng vào quyền lực. Chúng ta ai sinh ra cũng có một khát khao được
trở thành chính chúng ta, được tự do, không bị ràng buộc dưới ách thống trị về bất
cứ một hình thái lệ thuộc nào.

Trong thời gian thơ
ấu, chúng ta đeo đuổi khao khát ấy bằng cách thao tác muốn sớm được độc lập
không nhờ vả lệ thuộc vào cha mẹ. Lớn lên, chúng ta bắt đầu chống lại những thế
lực quyền hành khác trong đời sống, kể cả những quyền lực bên trong chính chúng
ta – đó chính là những khát vọng dục năng muốn quật ngã chúng ta xuống. Và cách
chúng ta chống lại những thế lực quyền hành ấy đã cho thấy nhân cách của mỗi
chúng ta.

Otto Rank đã giới
thiệu và giải thích về ba cách ấy như sau:

Trước nhất, tuýp
người đầu tiên là tuýp thích ứng: Họ là những người học cách thể hiện khát khao
của mình từ những gì họ đã được dạy từ bé. Họ thuần phục các thế lực quyền
hành, họ tuân theo những giá trị đạo đức đã được tiêu chuẩn hóa. Họ cố gắng hết
sức trong việc kiềm chế những xung động tính dục bên trong chính con người của
họ. Đây là những con người thụ động, nghiêm ngặt với bổn phận, thà theo Rank
đây chính là những công dân mẫu mực trung bình.

Thứ hai là tuýp
loạn thần kinh: là nhóm người có nhiều khát khao lớn hơn một mẫu người công dân
trung bình. Họ hăng hái nhập cuộc vào những đấu tranh chống đối những thế lực
thống trị từ bên ngoài lẫn những xung động nội tại bên trong. Họ chống lại cả
sự thống trị từ khát khao dục vọng của chính thình. Như thế cuối cùng chẳng còn
khát khao nào tồn tại để tiếp tục phấn đấu để giành lại tự do. Trên thực tế họ
cảm thấy chán chường, lo lắng, và thường có mặc cảm về thái độ có quá nhiều
khát khao của mình. Họ là những người đạt đến đỉnh cao của sự phát triển về mặt
đạo đức nhiều hơn là tuýp người thích ứng.

Nhóm thứ ba là nhóm
tuýp sống có hiệu quả, theo Rank đây là những người có tố chất nghệ sĩ trong
người. Họ là những người thông minh, có óc sáng tạo, có ý thức về bản thân của
mình. Đơn giản họ là những con người có óc thực tế. Thay vì chống lại chính
mình, họ là những người chấp nhạn bản thân và kiến tạo cho mình một mô hình
chức năng lý tưởng như một điểm tích cực để phấn đấu đạt được những khát khao
của mình. Họ có nhiều tính chất nghệ thuật để tự tạo ra chính mình, sau đó họ
sẽ tạo ra một thế giới dựa trên mô hình mà họ đã tự tạo cho họ.

4. Sự sống và sự
chết

Một điểm thú vị
khác nữa của Otto Rank là việc ông giới thiệu khái niệm chiến đấu giữa sống và
chết: ông nghĩ rằng mỗi chúng ta có một bản năng ham sống đã đẩy chúng ta trở
thành những cá nhân, độc lập và có nhiều khả năng, nhưng bản năng sợ chết đã
đẩy chúng ta trở lại như những thành viên của một gia đình, một thành viên của
một cộng đồng, hay một chủng loại.

Ngoài ra chúng ta
còn có những nỗi lo âu sợ hãi về hai thái cực sống và chết. Nỗi sợ sự sống là
sự sợ phải– chia cắt, xa lìa, cô đơn, lẻ loi xa lạ. Nỗi sợ sự chết là nỗi sợ đi
lạc trong tổng thể, sợ trạng thái tù đọng không lối thoát, sợ mình chẳng còn
được coi và hiện thân của một sinh thể nữa.

Đời sống của mỗi
chúng ta luôn đối diện với những lần chia tay, bắt đầu khi ra khỏi lòng mẹ là
bé chia tay với tử cung để chào đời. Nghiên cứu đầu tiên Otto Rank bắt tay vào
thực hiện là những điều liên quan đến nỗi đau khi sinh ra. Ý tưởng này đến khi
ông chứng kiến trong quá trình chào đời và cho rằng trẻ em rời tử cung của mẹ
là một sự kiện lo lắng cho tất cả những lo lắng được cảm thụ sau này.

Sau khi nỗi lo lắng
chào đời là nỗi lo cai sữa (chia tay với được bú), rồi nỗi lo của những lần bị
phạt, rồi lo lắng trong học tập và công việc (chia tay với nhàn rỗi và lêu lổng
vui đùa), rồi những lần đổ vỡ (chia tay với người yêu)… Nói tóm lại là tất cả
chỉ là một chuỗi những chia tay liên tục. Và như thế nếu cứ tiếp tục tránh né
những lần chia tay này, nói theo nghĩa đen, chính là đồng nghĩa với việc chọn
lấy cái chết. Như thế, chúng ta sẽ chẳng bao giờ tìm ra điều gì an toàn vĩnh
viễn có thể sử dụng làm cột trụ bám được. Theo Otto Rank chẳng có ai có thể tồn
tại trên hành tinh này mà chưa hề từ giã lòng mẹ, xa nhà, tốt nghiệp, rời làng,
học xong Đại học, chia tay người yêu, chia tay thời độc thân, con cái lớn lên,
về già, chia tay sức khỏe, và sau cùng là chia tay với cõi đời.

Vì thế chúng ta
nhất định phải đối diện với những nỗi lo lắng sợ hãi. Khi nhận ra điều đó, để
cố gắng sống trở nên trưởng thành, chúng ta nhất định phải bám vào cả sống và
chết. Vì thế một cá nhân đã phải nuôi dưỡng những quan hệ với người khác để
giảm thiểu nỗi lo lắng đến từ vô số các cuộc chia tay.

Otto Rank không
thành lập một trường phái, học thuyết nào như Freud hay Jung, nhưng ảnh hưởng
của ông có thể tìm thấy ở khắp mọi nơi. Ông là người có ảnh hưởng rất lớn lên
Carl Roger, một người có xu hướng mềm dẻo hơn những đàn anh của mình là Adler,
Fromm và Horney. Cả nhà tâm lý theo thuyết hiện sinh như Rollo May cũng thừa
nhận đã chịu nhiều ảnh hưởng nơi ông. Nhiều người khác đã thiết kế lại những ý
tưởng của ông trong học thuyết của họ. Ngoài ra người ta còn có thể tìm ra
những mảnh vỡ ý tưởng của ông trong những học thuyết liên quan đến động cơ của
khả năng, thuyết phản ứng xoay chiều, hay thuyết quản chế lo sợ.

Nếu muốn tìm hiểu
kỹ hơn về thuyết nhân cách của Otto Rank, có thể tham khảo tác phẩm Nghệ Thuật
Và Nghệ Sĩ, Sự Thật Và Thực Tế, và Liệu Pháp Khát Khao.