5 - SỐ PHẬN CỦA TRÂN NGUYÊN DIỆU

Trần Nguyên Diệu là con của
vua Trần Duệ Tông (1372 - 1377), em ruột của vua Trần Phế Đế (1377 - 1388) và
là anh ruột của Chương Tĩnh Vương Trần Nguyên Hy. Năm 1388, Thượng hoàng Trần
Nghệ Tông vì nghe lời gièm pha của Hồ Quý Ly mà truất phế rồi giết chết vua
Trần Phế Đế, Nguyên Diệu lấy đó làm mối thâm thù. Đến tháng 11 năm Kỉ Tị
(1389), nhân thấy vua Chiêm Thành lúc ấy là Chế Bồng Nga đem quân sang đánh
nước ta, Nguyên Diệu đầu hàng giặc và cam lòng làm tay sai cho giặc. Đầu năm
Canh Ngọ (1390), Nguyên Diệu dẫn đường cho quân Chiêm tiến vào đánh phá hầu
khắp vùng Bắc Bộ ngày nay, tình thế trở nên rất nguy cấp. Nhưng chẳng dè, trong
trận đánh ngày 23 tháng 1 năm Canh Ngọ, tướng Trần Khát Chân đã đánh bại quân
Chiêm, giết chết Chế Bổng Nga tại trận, Nguyên Diệu lâm vào một tình thế vô
cùng khốn quẫn. Để mong cứu được mạng sống, Nguyên Diệu đã làm gì? Sách Đại
Việt sử kí toàn thư (bản kỉ, quyển 8, tờ 17 - b) chép rằng:

“Khi ấy, Bồng Nga cùng với
Nguyên Diệu dẫn hơn 100 thuyền chiến đến quan sát tình thế của quan quân. Các
thuyền giặc còn chưa kịp tập hợp lại thì có tên tiểu thần của Bồng Nga là Ba
Lậu Kê nhân bị Bồng Nga trách phạt, sợ bị giết, liền chạy sang doanh trại quân
ta, chỉ vào chiến thuyền sơn màu xanh mà bảo rằng đó là thuyền của quốc vương
hắn. (Trần) Khát Chân liền ra lệnh cho các tay súng đều nhất tề nhả đạn, bắn
trúng Bồng Nga, xuyên thủng cả ván thuyền. Bồng Nga chết, người trong thuyền ồn
ào kêu khóc. Nguyên Diệu vội cắt lấy đầu Bồng Nga rồi chạy về với quan quân.
Đại đội phó của Thượng đô quân Long Tiệp là Phạm Nhữ Lặc và đầu ngũ là Dương
Ngang liền giết Nguyên Diệu, lấy luôn cả đầu của Bồng Nga. Quân giặc tan vỡ.
(Trần) Khát Chân sai Giám quân là Lê Khắc Khiêm bỏ đầu giặc vào hòm, đi thuyền
về báo tin thắng trận ở hành tại Bình Than. Bấy giờ đồng hồ đã điểm canh ba,
Thượng hoàng đang ngủ say, giật mình vì tưởng giặc đánh vào ngự doanh. Đến khi
nghe tin thắng trận, lại biết là đã lấy được đầu Bồng Nga thì mừng lắm, gọi các
quan tới xem cho kĩ. Các quan mặc triều phục, hô "muôn năm.” Thượng hoàng
nói:

- Ta với Bồng Nga cầm cự nhau đã lâu, ngày nay
mới được gặp nhau, có khác gì Hán Cao Tổ thấy đầu Hạng Vũ. Thiên hạ nay được
yên rồi.”

Lời bàn: Nguyên Diệu thâm thù
Thượng hoàng Nghệ Tông (cho dù Thượng hoàng Nghệ Tông cũng chính là ông nội của
Nguyên Diệu), thì sự đời trớ trêu ấy cũng cứ tạm cho là hợp lẽ. Song, vì mối
thâm thù riêng mà cam lòng phản quốc, Nguyên Diệu dẫu có mắt cũng kể như mù hơn
cả người mù.

Nhưng, có phải thực lòng
Nguyên Diệu vì muốn trả thù riêng mà đành theo giặc hay không? Nếu quả có vậy,
chắc Nguyên Diệu đã chẳng cắt đầu của kẻ đã chết là Chế Bồng Nga đem về dâng
nộp. Phạm Nhữ Lặc, Dương Ngang giết chết Nguyên Diệu, âu cũng là để trừ khử
ngay kẻ cơ hội đó thôi.

Phàm đã là người đứng giữa
cõi trời đất thì không thể xử thế theo cách của loài dơi trong trận giao tranh
giữa chim và chuột, để rồi hễ chuột thắng thì dơi nhận mình đích thị là chuột,
hễ chim thắng thì dơi nhận mình chính tông là chim.

Chỉ thời loạn mới có kẻ loạn
thần tặc tử như Nguyên Diệu, song, có lẽ cũng cần nói thêm là chỉ thời loạn mới
có lời điên loạn như lời của Thượng hoàng Nghệ Tông. Ôi, kẻ nhát gan đại hạng
mà dám ví mình với Hán Cao Tổ, xấu hổ thay!

6 - HỒ QUÝ LY VỚI NHỮNG ĐỐI THỦ CHÍNH
TRỊ CUỐI CÙNG

Sau vụ mượn tay Thượng hoàng
Trần Nghệ Tông để bức hại vua Trần Phế Đế và một loạt văn thần võ tướng thân
tín khác của nhà vua, Hồ Quý Ly tuy bề ngoài thì vờ như không đả động gì đến,
nhưng trong lòng thì vô cùng căm ghét kẻ đã dám bàn mưu trừ khử mình là Trang
Định Vương Trần Ngạc. Ngày ngày, Hồ Quý Ly tìm cách cô lập Trang Định Vương,
đồng thời dùng mọi thủ đoạn để dồn Trang Định Vương vào thế quẫn bách. Đến năm
Tân Mùi (1391), cơ hội rất thuận tiện để Hồ Quý Ly ra tay đã đến. Sách Đại
Việt sứ kí toàn thư (bản kỉ, quyển 8, tờ 20 - b) chép rằng:

"Tháng 6, Trang Định
Vương (Trần) Ngạc trốn ra trang Nam Định. Người ở trong trang ấy lấy thuyền đưa
Ngạc ra trại Vạn Ninh (nay là vùng Quảng Ninh - ND). Nhưng, người trong trại ấy
là Dương Độ không nhận. Thượng hoàng sai viên tướng coi quân Ninh Vệ là Nguyễn
Nhân Liệt đuổi bắt về. Quý Ly ngầm sai Liệt giết (Ngạc) đi. Nhân Liệt đánh chết
Ngạc rồi về tâu là Ngạc bạo ngược nên đã bị giết.”

Chẳng bao lâu sau khi Trang
Định Vương chết, Thượng hoàng chợt tỉnh ngộ, hỏi ai là người đi bắt Trang Định
Vương. Lúc ấy, Nguyễn Nhân Liệt sợ quá mà thắt cổ tự tử. Thế là Trần Ngạc và
Nhân Liệt thì mất mạng, triều đình thì mất một thân vương và một võ tướng, Thượng
hoàng thì mất một người con, chỉ có Hồ Quý Ly là chẳng mất gì cả, lại còn được
thêm uy quyền.

Bấy giờ, các tướng giữ đất
Hóa Châu (vùng Bình Trị Thiên cũ) như Phan Mãnh, Chu Bỉnh Khuê... đều buồn chán
mà đàm tiếu đủ chuyện, đều bị Hồ Quý Ly bắt giết cả. Trong khi Hồ Quý Ly lộng
quyền như thế thì người có trách nhiệm can gián và hặc tội là quan Ngự sử Đỗ Tử
Trừng lại không dám nói gì. Hồ Quý Ly bèn làm thơ nhạo báng Đỗ Tử
Trừng. Thơ ấy có câu rằng:

Phiên âm

Tá vấn Tử Trừng nọa trung
úy,

Thư sinh hà nhẫn phụ bình
sinh.

Nghĩa là

Dám hỏi Tử Trừng trung úy
nhát,

Thư sinh sao nỡ phụ bình
sinh?

Đến đó, chừng như Hồ Quý Ly
vẫn chưa thật sự an tâm, bởi vậy vào tháng 4 năm Nhâm Thân (1392) nhân vì trời
hạn hán, Hồ Quý Ly xin Thượng hoàng và nhà vua xuống chiếu cầu lời nói thẳng.
Có một người tên là Bùi Mộng Hoa cả tin, vội dâng lời của mình. Sách Đại
Việt sử kí toàn thư (bản kỉ, quyển 8, tờ 21 - b) chép:

“Bùi Mộng Hoa dâng thư, đại
ý nói: "Thần nghe trẻ con có câu hát rằng, thâm hiểm thay Thái sư họ Lê.
Xem thế cũng đủ biết Quý Ly nhất định có ý dòm ngó ngôi báu.” Thượng hoàng xem
xong tờ tâu thì đưa cho Quý Ly. Sau, Quý Ly chuyên chính, Mộng Hoa ẩn lánh
không ra nữa.”

Từ đây, chuyện Hồ Quý Ly
cướp ngôi chẳng qua chỉ còn là việc chọn thời điểm nào cho thích hợp nữa mà
thôi.

Lời bàn: Loạn thần gieo mầm
loạn đã đành, nhưng, những người quyết chí chống loạn thần, chừng như cũng đã
vô tình gieo thêm mầm loạn. Trang Định Vương bỏ trốn, tưởng thế là được yên,
rốt cuộc chẳng thoát lưới bạo tàn. Phan Mãnh và Chu Bỉnh Khuê đàm tiếu khen
chê, cứ tưởng mình là bậc trí gia, nào hay đứt đầu vẫn chưa kịp nhận ra mình
dại khờ. Bùi Mộng Hoa mượn lời trẻ con để nói ý mình, quả là trẻ con còn hơn cà
con trẻ. Nói Hồ Quý Ly có tài (dù là tài xảo quyệt) cũng được, mà nói là triều
Trần lúc ấy có quá nhiều kẻ bất tài cũng được.

Nói cho công bằng thì, nếu
chẳng có một Thượng hoàng Trần Nghệ Tông mê muội, sẽ chẳng bao giờ có nổi một
Hồ Quý Ly lộng quyền. Mới hay, giặc ngoài vào chưa hẳn đã tàn phá giang sơn
bằng kẻ cầm quyền bính trong nước mà kém cỏi cả tài năng lẫn đức hạnh. Nếu cứ
trách riêng Hồ Quý Ly, ắt có chỗ chẳng công bằng.