Chương 13

“Bây giờ tôi xin kể tới
phần thương tâm trong câu chuyện của mình. Tôi sẽ nói hết những sự kiện đã hằn
lên tôi những cảm xúc đưa tôi từ tâm thế đó biến thành tôi như hiện nay.

Mùa xuân diễn biến
nhanh chóng; trời đất rất đẹp không một gợn mây. Tôi lấy làm ngạc nhiên rằng
cảnh hoang vu ảm đạm lúc trước thoắt trở nên xanh tươi và rực rỡ nở hoa. Các
giác quan của tôi tha hồ mà mãn ý: ngắm hàng ngàn cảnh đẹp, ngửi hàng ngàn
hương thơm.

Vào một ngày trong số
những ngày đó, các bạn tôi theo thường kỳ nghỉ làm việc: cụ già chơi ghita cho
các con nghe, tôi nhận xét thấy Felix vẻ mặt buồn vô hạn, anh thở dài liên tục;
và một lần cụ già đang chơi đàn thì dừng lại, và nhìn tư thế tôi đoán cụ yêu
cầu đứa con cho biết nguyên nhân nỗi buồn. Felix bèn lấy giọng vui vẻ trả lời, và
cụ già vừa bắt đầu bấm lại, thì lúc đó có người gõ cửa.

Đó là một cô gái có vẻ
cao sang đang cưỡi ngựa, cùng một người dẫn đường thuộc vùng này. Nàng mặc đồ
đen, trùm mạng dày đen. Agatha hỏi một câu gì đó, nàng chỉ đáp lại bằng một
tiếng, với giọng ngọt ngào, tên của Felix. Giọng nàng thánh thót như tiếng
nhạc, nhưng không hề giống ai trong số các bạn tôi. Nghe tên mình, Felix vội
chạy tới với cô gái; nàng thấy anh liền lật tấm mạng lên, và tôi nhìn thấy một
gương mặt đẹp đẽ và vẻ mặt vô cùng thánh thiện. Tóc nàng đen nhánh óng mượt,
tết lại theo kiểu rất lạ; mắt đen nhưng dịu dàng, dù kích động; những đường nét
vô cùng cân đối, nước da sáng thiên thần, đôi má hồng tươi.

Felix dường như điên
lên vì sung sướng khi nhìn thấy nàng, vẻ buồn bã biến đâu mất sạch, khuôn mặt
tức khắc chìm ngập trong niềm vui cuồng nhiệt mà tôi không tưởng tượng có thể
tồn tại nổi; mắt anh long lanh, má đỏ hồng vì sung sướng, lúc ấy tôi cảm thấy
anh ta đẹp ngang với cô gái lạ. Nàng thì có vẻ đang bối rối với bao nhiêu nỗi
xúc động khác nhau; quệt vài giọt lệ khỏi đôi mắt xinh đẹp, nàng chìa tay ra
cho Felix, anh này lập tức hôn say đắm, và gọi nàng là – theo như tôi nghe được
– ‘nàng Ả Rập tuyệt vời của tôi’. Nàng có vẻ không hiểu, nhưng vẫn mỉm cười.
Felix giúp nàng xuống ngựa, cho người dẫn đường về, và đưa nàng vào trong nhà.
Hai cha con trao đổi mấy câu, và cô gái lạ mặt quỳ xuống bên chân định hôn tay
cụ, nhưng cụ nâng nàng đứng dậy, trìu mến ôm hôn nàng.

Tôi nhận ra ngay tuy
nàng có thốt ra những âm thanh mạch lạc, và dường như cũng có ngôn ngữ riêng
của nàng, nhưng không ai hiểu nàng nói gì, nàng cũng không hiểu tiếng nói của
những người kia. Họ ra hiệu cho nhau mà tôi chẳng hiểu gì cả; nhưng tôi biết là
sự có mặt của nàng khiến niềm vui lan tỏa khắp căn nhà, làm tiêu tan nỗi đau
buồn của họ như mặt trời làm tan sương mù buổi sáng. Felix tỏ ra hạnh phúc cực
kỳ, và đón mừng cô gái Ả Rập của mình bằng những nụ cười sáng chói. Agatha,
nàng Agatha hiền dịu thì cầm lấy hai bàn tay cô gái mà hôn, và chỉ vào anh
trai, nàng ra những dấu hiệu mà tôi nghĩ có nghĩa là anh ta đã khổ sở lắm cho
tới lúc nàng tới. Vài giờ đồng hồ trôi qua như thế, họ liên tục – bằng nét mặt
mình – bày tỏ niềm vui mừng mà tôi không hiểu do đâu. Ngay sau đó tôi nhận thấy
cô gái đẹp cứ nhắc đi nhắc lại mấy lời họ nói, và hiểu nàng đang cố học lấy
ngôn ngữ của họ; thế là tôi lập tức nghĩ rằng mình có thể tận dụng những lời họ
dạy dỗ nàng để đạt đến cùng mục đích. Lần đầu tiên họ dạy cho cô gái lạ mặt
khoảng hai mươi từ; trong đó có nhiều từ tôi đã biết từ lâu, nhưng tôi học thêm
được nhiều từ mới.

Đêm đến, Agatha và cô
gái Ả Rập đi ngủ sớm. Khi chia tay, Felix hôn tay nàng mà nói, ‘Chúc ngủ ngon,
Safie dễ thương.’ Felix còn thức rất khuya, nói chuyện với cha; trong câu
chuyện, tên Safie được nhắc đi nhắc lại nhiều lần, tôi đoán chủ đề câu chuyện
là về cô gái ấy. Tôi mong muốn cháy bỏng hiểu được câu chuyện, và cố tìm mọi
cách, nhưng hoàn toàn vô vọng.

Sáng hôm sau Felix đi
làm, và sau khi Agatha dọn dẹp trong nhà như thường lệ, cô gái Ả Rập ngồi dưới
chân cụ già, cầm lấy cây ghita dạo vài điệu nhạc hay đến nỗi tôi lập tức chan
hòa nước mắt, những giọt nước mắt vừa xót xa vừa sung sướng. Nàng cất tiếng
hát, điệu hát uyển chuyển tuôn trào lúc cao vút lúc lịm dần chẳng khác gì họa
mi trong rừng.

Hát xong nàng trao cây
đàn cho Agatha. Lúc đầu Agatha từ chối, sau thì cũng gảy một khúc giản dị và
cất giọng ngọt ngào hòa theo, tuy nhiên không thể sánh được với cô gái lạ. Cụ
già có vẻ vô cùng vui thích nói mấy lời gì đó, Agatha cố gắng giải nghĩa cho
Safie, theo tôi hiểu cụ muốn bày tỏ niềm sung sướng nhất mực khi nghe nàng đàn
hát vừa rồi.

Ngày lại ngày trôi qua
thanh bình như trước, thay đổi duy nhất là vẻ mặt buồn rầu của các bạn tôi được
thay thế bằng nét mặt tươi vui. Safie lúc nào cũng vui vẻ, hạnh phúc, nàng và
tôi tiến bộặt ngôn ngữ, do đó chỉ trong hai tháng trời tôi bắt đầu hiểu được
gần hết lời những người che chở tôi.

Trong thời gian này mặt
đất đen đã phủ đầy cỏ, hai bờ sông xanh thắm điểm cơ man nào là hoa, cả tai và
mắt đều được say sưa thưởng ngoạn, ánh sao xanh nhạt tỏa xuống giữa khu rừng
loáng ánh trăng; mặt trời ấm hơn, đêm trong vắt và ngát hương; những cuộc chơi
đêm của tôi thích thú vô cùng, tuy đã bị rút ngắn lại vì mặt trời mọc sớm mà
lặn muộn, bởi ban ngày tôi vẫn chưa dám thò mặt ra, sợ lại gặp phải cách đối xử
tôi từng chịu đựng ở ngôi làng đầu tiên mình đặt chân vào.

Ngày nào tôi cũng dốc
lòng tập trung để nắm vững ngôn ngữ được nhanh hơn, và tôi phải khoe rằng mình
tiến bộ hơn cô gái Ả Rập nhiều, nàng hiểu rất ít, nói nhát gừng, trong khi tôi
vừa hiểu nghĩa vừa bắt chước đúng gần như từng chữ một.

Đồng thời với tiến bộ
trong lời nói, tôi cũng học được tri thức về chữ viết, bởi họ dạy cả điều đó
cho cô gái kia, thành thử trước mắt tôi mở ra cả một miền rộng rãi đầy ngạc
nhiên và lý thú.

Quyển sách mà Felix
dùng để dạy Safie là quyển Tàn tích của các Đế chế[40] của Volney. Chắc tôi đã
không hiểu nổi ý nghĩa của nó nếu như Felix không giải thích tỉ mỉ cho Safie
nghe trong lúc đọc. Anh cho biết sở dĩ mình chọn tác phẩm này vì theo anh văn
phong bóng bẩy của nó là cố tình mô phỏng các tác giả phương Đông. Qua cuốn
sách tôi đã thu nhận được một kiến thức sơ lược về lịch sử, nắm bắt được những
đế chế hiện đang tồn tại trên thế giới; nó cũng cho tôi một cái nhìn thấu đáo
vào tận bên trong các phong tục tập quán, chính thể, tôn giáo của những quốc
gia khác nhau trên trái đất. Tôi được nghe kể về sự lười biếng của những người
châu Á, về khả năng thiên tài kỳ diệu và những hoạt động tinh thần của người Hy
Lạp, về các cuộc chiến tranh, về đạo đức tuyệt vời của người La Mã cổ xưa – và
sự thoái hóa của họ tiếp đó – về sự suy sụp của đế chế hùng mạnh này; về tinh
thần hiệp sĩ, về Cơ đốc giáo, về các vị vua. Tôi còn được nghe về việc tìm ra
châu Mỹ, và cùng khóc với Safie về số phận bất hạnh của thổ dân sống tại bán cầu
ấy buổi đầu.

[40] Les Ruines, ou
méditations sur les révolutions des empires (Những tàn tích, hay suy ngẫm về sự
lật đổ các đế chế) của Constantin Franois Chasseboeuf, bá tước de Volney, viết
năm 17 với hai bản dịch ra tiếng Anh năm 1792 và 1802. Cuốn sách chỉ trích khắc
nghiệt tất cả những hệ tư tưởng đang thống trị trên thế giới và vẽ ra hình mẫu
cho một con người cách mạng mới mẻ.

Những chuyện kể tuyệt
vời ấy đưa đến cho tôi những cảm xúc lạ lẫm: thật là con người có thể cùng lúc
vừa mạnh mẽ, đức hạnh, vĩ đại, lại cũng vừa xấu xa, đê tiện như thế sao? Có lúc
như thể là dòng giống thuần túy của nguyên lý đó, lúc lại là hiện thân của tất
cả những gì cao thượng thánh thần? Làm một con người cao cả, đức độ, với tôi
hình như là vinh dự cao nhất một sinh vật nhạy cảm có thể có được; làm một kẻ
đê tiện ác độc, như rất nhiều kẻ đã được ghi lại, có vẻ là sự thoái hóa đến mức
hèn hạ nhất, đáng khinh bỉ hơn cả con chuột chũi mù lòa hoặc con sâu vô hại.
Suốt một thời gian dài tôi không thể nào quan niệm được làm sao ai đó lại có
thể đi tới mức giết chết đồng loại; thậm chí vì sao cần thể chế pháp luật nữa;
nhưng khi nghe kể tận tường về tội ác và đổ máu, tôi hết ngạc nhiên, mà quay đi
ghê tởm và căm ghét.

Mỗi cuộc trò chuyện
giữa những người trong nhà với nhau giờ đây lại mở ra cho tôi bao điều ngạc
nhiên mới mẻ. Nghe những lời Felix giảng dạy cho cô gái Ả Rập, tôi hiểu ra cái
hệ thống kỳ lạ của xã hội loài người. Tôi được nghe về phân chia tài sản, về
của cải vô biên và nghèo khổ cùng cực, và thế nào là địa vị xã hội, dòng dõi
cha truyền con nối, con nhà quý tộc trâm anh.

Từng lời lại từng lời
đưa tôi nhìn lại chính bản thân mình. Tôi học được rằng những phẩm tính được
đồng loại của ngài coi trọng nhất là dòng dõi thượng lưu không tì vết kết hợp
với nhiều của cải. Có một trong hai lợi điểm đó là đủ để được người đời trọng
vọng, nhưng nếu không có cả hai, người đó sẽ bị coi là – trừ một số trường hợp
hiếm hoi – một kẻ lang thang, một tên nô lệ, và phận số hắn là phải hy sinh
những năng lực của mình cho lợi ích của thiểu số đặc quyền! Mà tôi là ai đây?
Tôi không biết gì hết về việc mình được sáng tạo ra, về người sáng tạo ra mình,
nhưng tôi biết mình không sở hữu tiền bạc, không bạn bè, không có chút tài sản
nào hết. Đã thế, tôi lại mang lấy một hình hài méo mó và dị dạng đến phát tởm;
thậm chí không hề cùng bản chất với con người. Tôi nhanh nhẹn hơn họ, có thể
sống được với thức ăn vô cùng đạm bạc; tôi chịu được nhiệt độ cực cao hay cực
thấp mà chẳng tổn hại bao nhiêu đến cơ thể tôi; vóc người tôi cao lớn hơn họ
rất nhiều. Quan sát chung quanh, tôi chẳng thấy hoặc nghe về một ai giống mình
cả. Có phải thế nghĩa là tôi là một con quái vật, một vết nhơ trên mặt đất,
thấy tôi mọi người phải cao chạy xa bay, một kẻ mà ai cũng chối bỏ?

Tôi không thể mô tả để
ngài hiểu hết nỗi khốn khổ mà những suy nghĩ này gây ra cho tôi: tôi cố xua tan
chúng, nhưng càng não nề thêm với từng điều mới biết. Ôi giá như tôi cứ suốt
đời ở trong cánh rừng quê hương, chẳng biết gì, chẳng cảm thấy gì ngoài đói,
khát và nóng lạnh!

Kiến thức quả là kỳ lạ!
Đã một lần chiếm lấy, là nó cứ bám chặt vào trí óc người ta, chẳng khác gì
giống địa y bám chặt vào vách đá. Tước mình có thể rũ bỏ hết mọi tư tưởng và
cảm xúc; nhưng tôi đã học được rằng chỉ có mỗi một cách từ bỏ được cảm giác đau
khổ, đó là cái chết – một tình trạng mà tôi rất sợ nhưng chưa hiểu gì. Tôi khâm
phục đạo đức và những tình cảm tốt đẹp, tôi yêu quý cách cư xử tế nhị và những
phẩm chất đáng yêu của những người sống trong nhà, nhưng bị chặn đứng không thể
giao tiếp với họ ngoài những phương cách lén lút mà có được, khi không bị nhìn
thấy hay biết đến, và nó chỉ làm tăng thêm chứ không thỏa mãn nổi lòng khát
khao trở thành đồng loại giữa họ. Lời lẽ dịu dàng của Agatha, nụ cười linh hoạt
của cô gái Ả Rập duyên dáng đâu phải dành cho tôi. Những lời cổ vũ ấm áp của cụ
già, những câu chuyện sống động của chàng Felix đang được yêu cũng đâu phải để
cho tôi. Chao ôi, kẻ khốn nạn thảm thương và bất hạnh[41]!

[41] So sánh Thiên đàng
đánh mất, IV, 505-510, khi Satan nấp trên cây Trí tuệ chứng kiến cảnh Adam và
Eve âu yếm nhau: “Cảnh tượng đáng căm hờn, cảnh tượng bao tra tấn! Hai kẻ kia
trong vòng tay nhau đắm vào thiên đàng cao hơn cả Lạc viên, hưởng thụ ơn phước
ban cho nhau vô tận, trong khi ta chìm trong Địa ngục, nơi chẳng tình yêu cũng
chẳng niềm vui, mà chỉ có khát khao rực bỏng, giữa những tra tấn của ta chẳng
phải là nhẹ nhất.”

Còn nhiều bài học khác
gây ấn tượng sâu sắc cho tôi hơn nữa. Tôi được nghe nói tới sự khác biệt về
giới tính; sự sinh nở, và sự trưởng thành của trẻ con, hiểu rằng người cha mê mẩn
nụ cười của bé sơ sinh, những câu nói ngộ nghĩnh của đứa con lớn ra sao; rằng
cả cuộc đời và tâm trí của người mẹ gói trọn trong gánh nặng yêu dấu của bà;
hiểu về sự phát triển trí tuệ, thu nhận kiến thức của tuổi trẻ; về tình anh chị
em và biết bao quan hệ khác liên kết con người lại bằng những mối ràng buộc lẫn
nhau.

Vậy thì bạn bè, họ hàng
của tôi đâu? Chẳng người cha nào đã trông nom tôi ngày thơ dại, chẳng bà mẹ nào
ban cho tôi nụ cười và vuốt ve âu yếm; hoặc nếu có, toàn bộ cuộc đời quá khứ
nay chỉ còn là một vết đen, một lỗ trống mịt mùng trong đó tôi chẳng phân biệt
được cái gì. Trong những ký ức đầu tiên tôi đã thấy mình cao lớn như bây giờ
rồi. Tôi cũng chưa bao giờ gặp một sinh vật nào giống mình hoặc tự nhận có quan
hệ với mình. Vậy thì tôi là ai? Câu hỏi này lại trở về, mà chỉ có những tiếng
kêu rên đáp lại.

Tôi sẽ giải thích ngay
cho ngài những tình cảm trên rồi sẽ đi tới đâu, nhưng giờ thì hãy cho phép tôi
trở lại với mấy con người kia đã, câu chuyện của họ đã kích động trong lòng tôi
nhiều thứ tình cảm khác nhau, cả giận dữ, thích thú, ngạc nhiên, nhưng tất cả
đều dẫn đến tình yêu thương và kính trọng họ ngày một nhiều hơn – những người
che chở cho tôi ấy (bởi tôi thích gọi họ như vậy, một cách tự dối mình ngây
ngô, gần như đau đớn).”