Phần Ba Mươi Ba: Tiền Xích Bích

Ngày rằm tháng bảy mùa thu năm Nhâm Tuất, Tô Tử cùng với khách bơi thuyền chơi ở dưới núi Xích Bích.

Hây hây gió mát, sóng lặng như tờ, cầm chén rượu lên mờ khách, đọc bài thơ Minh Nguyệt và hát một chương Yểu Điệu. Một lát, mặt trăng mọc lên trên núi Đông Sơn, đi lững thững trong khoảng hai sao ngưu đẩu. Khi đó sương tỏa trên mặt sông, vẻ nước trong tiếp đến chân trời. Tha hồ cho một chiếc thuyền nhỏ đi đâu thì đi, vượt qua trên mặt nước mênh mông muôn khoảnh. Nhẹ nhàng như cỡi gió đi trên không mà không biết là đi đâu, hớn hở sung sướng như người quên đời đứng một mình, mọc cánh mà bay lên tiên. Vì thế uống rượu vui lắm, rồi gõ vào mạn thuyền mà hát. Hát rằng:

"Thung thăng thuyền quế chèo lan,

Theo vừng trăng tỏ vượt làn nước trong.

Nhớ ai canh cánh bên lòng

Nhớ người quân tử ngóng trông bên trời"

Trong bọn khách có một người thổi ông sáo, bèn theo bài ca của ta mà họa lại. Tiếng sáo não nùng rên rỉ như sầu như thảm, như khóc như than. Tiếng dư âm vẫn còn lanh lảnh, nhỏ tít như sợi tơ chưa đứt. Làm cho con giao long ở dưới hang tối cũng phải múa mênh, người đàn bà thủ tiết ở một chiếc thuyền khác cũng phải sụt sùi.

Tô Tử buồn rầu sắc mặt, thu vạt áo, ngồi ngay ngắn mà hỏi khách rằng:

- Làm sao lại có tiếng não nùng như vậy?

Khách đáp rằng:

- Câu "Minh nguyệt tinh hi, ô thước nam phi" chẳng phải là câu thơ của Tào Mạnh Đức đó ru? Đương khi Tào Mạnh Đức phá đất Kim Châu, xuống thành Giang Lăng, thuận dòng mà sang mặt đông, tàu bè muôn dặm, cờ tán rợp trời, rót chén rượu đứng trên mặt sông, cầm ngang ngọn giáo ngâm câu thơ đó thực là anh hùng một đời mà nay thì ở đâu? Huống chi tôi với bác đánh cá, kiếm củi ở trên bến sông này, kết bạn cùng tôm cá, chơi bờ với hươu nai, bơi một chiếc thuyền nho nhỏ, nhắc chén rượu để mời nhau, gởi thân phù du ở trong trời đất xem ta nhỏ nhặt như một hạt thóc ở trong bể xanh, thương cho sự sống của ta không bao lâu mà khen cho con sông này dài vô tận. Vậy mà muốn được dắt tiên bay để chơi cho sung sướng, ôm lấy vần trăng tỏ mà sống mãi ở đời. Tôi không biết làm sao được như vậy cho nên nảy ra tiếng rầu rĩ ở trong cơn gió thoảng!

Tô Tử nói:

- Vậy thế bác có biết nước và mặt trăng không? Nước chảy thế kia mà chưa từng đi bao giờ, mặt trăng khi tròn khi khuyết như vậy mà chưa từng thêm bớt bao giờ. Bởi vì ta tự ở nơi "biến" mà xem nên thấy cuộc trời đất chỉ ở trong một cái chớp mắt mà thôi, nhưng nếu tự ở nơi " bất biến" mà xem, thi muôn vật cùng với ta đều không bao giờ cùng tận cả, cần gì phải khen lẽ vô cùng của Trời Đất!

Vả lại, ở trong Trời Đất, vật nào có chủ nấy, nếu không phải là ta thì của dẫu một ly ta cũng không thể lấy. Chỉ có ngọn gió mát trên sông cùng vừng trăng sáng trên núi, tai ta nghe nên tiếng, mắt ta trông nên vẻ, lấy không ai cấm, mà dùng thì không bao giờ cùng tận! Đó là kho tận của tạo hóa mà là cái vui chung của bác với tôi.

Khách nghe vậy, mừng cả cười, rửa chén lại, rót rượu uống lần nữa. Khi đồ nhắm hoa quả đã khan, mâm bát đổ ngổn ngang, cùng nhau gối đầu ngủ ở trong thuyền, không biết vừng đông đã sáng bạch từ lúc nào.

Lời bàn:

Đây là một bài văn đầy hương vị của Hư vô. Câu nào cũng tuyệt diệu. Nhất là những câu... "Nhẹ nhàng như cưỡi gió đi trên không mà không biết đi đâu"... "Tha hồ cho một chiếc thuyền nhỏ, đi đâu thì đi..." đã nói lên được phần nào cái mà Trang Châu gọi là "Vô hà hữu chi hương" Phật gọi là "ưng vô sở trụ". Đời người phải chăng chỉ là một cuộc du hành vô tận (éternel voyage) trong cõi đời vô trụ, vô tướng... vì hết sức vô thường?

Trước cảnh đẹp của một đêm trăng trên sông Xích Bích lòng khách sinh quyến luyến mà đâm ra sợ cảnh vô thường... "Thương cho sự sống ta chẳng được bao lâu mà khen cho con sông này dài vô tận...". Không khí bỗng như nghẹt thở, khiến cho ai ai trên thuyền, khi nghe tiếng sáo của khách mà rơi lụy.

Nhưng, khi nghe Tô Tử nói: "Tự ở nơi cảnh "biến" mà xem thì cuộc trời đất cũng chỉ ở trong một cái chớp mắt, nhưng nếu tự đứng nơi "bất biến" mà xem thì muôn vật cùng ta đến không bao giờ tuyệt cả..." Khách bèn tỉnh ngộ mừng rỡ, cười lên... cùng nhau ăn uống no say, rồi "cùng nhau gối đầu ngủ ở trong thuyền, không biết vừng đông đã sáng bạch từ lúc nào!"

Quả có đúng lời nói này của người xưa: Chết đâu cho đáng sợ. Sợ chết mới đáng sợ. Bởi "sợ" mà khách buồn, bởi không còn "sợ" nữa mà lòng khách lâng lâng... cho nên u mặc hay nhất trong bài văn là câu cuối cùng: "Cùng nhau gối đầu ngủ trong thuyền, không biết vừng đông đã sáng từ lúc nào".

Phần Ba Mươi Bốn: Dương Xuân Bạch Tuyết

Vương nước Sở hỏi Tống
Ngọc:

- Tiên sinh dường như có
chỗ thiếu xót trong phẩm hạnh chăng mà kẻ sĩ và thường dân trong nước không
thấy có mấy ai khen ngợi?

Tống Ngọc thưa:

- Dạ, quả có như thế. Xin
Đại Vương tha tội, hãy dung cho tâu lại một lời. Khách có vẻ ca hát nơi
kinh đô, thoạtđầu hát khúc Hạ Lý Ba Nhân, trong nước khen hay và họa kể
lại mấy ngàn người. Rồi hát bản Dương A Dạ Lo䬠 người khen và họa, rút xuống còn có
vài trăm. Đến bài Dương Xuân Bạch Tuyết, khen và họa, còn lại chỉ có vài mươi
người... Là vì khúc hát ý càng cao, thì người họa lại càng ít.

Loài chim có Phụng, loài
cá có Côn. Chim Phụng giương cánh bay lên chín tầng mây, dọc ngang trong khoảng
mênh mông vô tận, chim sâu đậu ở rào giậu kia, há có thể cùng với Phụng
biết Trời Đất là rộng đến đâu?

Cá Côn sớm dậy ở Côn Lôn,
trưa nằm ở sườn non Kiệt Thạch tối bơi về đầm Mạnh Trư, thứ cá nghê ở
trong cái vũng, làm sao có thể cùng với nó lượng biết được sông bể
lớn đến bậc nào!

Chẳng riêng gì loài chim
có Phụng, loài cá có Côn, hạng sĩ cũng có Phụng, có Côn. Bậc thánh nhân hành vi
trác việt, siêu nhiên và xử sự theo mình, người trong thế tục hiểu
sao được hành vi của thần!

Phần Ba Mươi Lăm: Mê Vàng

Xưa kia có một người nước
Tề thích vàng. Sáng sớm, thay xiêm y, đi ra chợ, đến hàng
người đổi tiền, chộp một khối vàng, rồi đi.

Người ta bắt anh, hỏi: "Tại sao
giữa đám đông người, anh dám đoạt vàng của người như thế?"

Đáp: "Lúc tôi thấy
vàng, đâu còn thấy có thiên hạ chung quanh nữa, tôi chỉ thấy vàng
thôi".

Lời bàn:

Đây chính là tâm trạng của những kẻ ham mê tiền bạc.
Trong đầu óc tâm tư chỉ thấy có vàng...

Anh chàng nước Tề này thật là chí ngu, nhưng lời nói
của anh thật là chí thành. Con người mà mục đích của đời mình là tiền bạc,
thì còn nói đến nhân phẩm gì với họđược nữa. Tất cả đều là phương
tiện, và phương tiện nào cũng hay cả, miễn họ đạt được mục đích
cuối cùng của họ thôi.

Đã có phương tiện, thì có phương tiện nào là cao,
phương tiện nào là thấp, phương tiện nào là quân tử, phương tiện nào là tiểu
nhân đối với họ. Sách Trang Tử cũng có câu chuyện ngộ nghĩnh sau đây:
"Nước Tống có Tào Thương, được vua sai đi sứ nước Tần. Khi
ra đi, số xe vừa đủ đi. Đi sứ nước Tần, đẹp lòng vua
Tần, được ban thêm trăm cổ xe".

Khi về Tần, gặp Trang Tử, nói: "Phàm sống trong
cùng lư ngõ hẹp, áo giày xốc xếch, thiếu hụt, khốn đốn cùng khổ như ông.
Làm cho bậc chủ môn xe vừa ý, để hậu thưởng trăm xe, đó là chỗ sở
trường của Thương này vậy".

Trang Tử nói:

- Tôi nghe nói Tần Vương có bệnh, triệu thầy thuốc vào
chữa. Nếu mổ được mụt ung của ông ta, thì thưởng được một xe. Cách trị
càng hạ tiện bao nhiêu, thì số xe ban thưởng một xe, còn ai liếm được mụt
ung, thì được hưởng năm càng được tăng thêm bấy nhiêu. Ông đã
trị bệnh Tần Vương bằng cách nào mà được nhiều xe đến thế?

- Đáng thương thay cho những kẻ "mê Đạo" như
"mê vàng" trên đây!

Phần Ba Mươi Sáu: Sửa Giày

Trịnh có
người định đi sửa giày, đo chân làm no, rồi để cái no bên
chỗ ngồi.

Lúc ra chợ, quên không
cầm no theo. Đến hàng giày, sực nhớ rằng quên cầm no. Khi trở lại, thì
chợ đã tan nên không sửa giày được.

Có người thấy thế, bảo:

- Sao không đưa chân
ra cho người ta đo có được không?

Anh ta đáp:

- Tôi chỉ tin cái no mà
thôi, chứ không tin chân tôi!

Ôi! Chữa giày cốt
chỉ đi vừa chân là được, vậy mà không tin chân, chỉ tin ở cái
no đo chân, chẳng là câu nệ quá lắm ư! Ở đời, những kẻ hành động
mà bo bo giữ theo lề lối cũ, không biết hợp thời thích nghi, thì có khác gì
người đi sửa giày chỉ tin nơi cái no đo chân mình mà không tin chính cái
chân của mình!