Phần Bốn: Mù Rờ Voi

Xưa kia có một ông vua
ngồi buồn, cho bắt tất cả người mù trong thành đem về hợp lại một chỗ.

Vua cho đem ra một
con voi, bảo các anh mù rờ vào, và tả lại cho nghe họ đã hình dung con voi
ra sao?

Sau khi mọi người đã
rờ xong, vua kêu hỏi từng người. Họ thưa:

- Voi giống như cái nồi
lớn! (Đó là những người rờ trúng cái đầu)

- Voi giống như cây cột
tròn! (Đó là những người rờ trúng cái chân)

- Voi giống cái chổi! (Đó
là những người rờ trúng cái đuôi)

... Mỗi người đều
tưởng rằng mình đã hình dung rõ con voi với những bộ phận mà họ đã rờ
trúng. Rồi thì không một ai chịu nhận của ai cả, đều cho cái thị kiến của
mình làđúng. Ban đầu còn cãi nhau, sau chửi nhau om sòm, và rốt cùng xăn
tay đánh nhau tơi
bời...

Nhà vua thấy vậy ôm bụng
cười vang.

Lời bàn:

Quả đây là một bức trang hí họa tài tình, vì nó
thu hẹp được một cách đầy đủ cả một tấn bi hài kịch của nhân
loại từ xưa đến nay

Phần Năm: Chim Biển

Xưa, có con chim
biển đậu ở ngoài thành nước Lỗ. Lỗ hầu ngự ra nghênh tiếp. Rước về chuốc
rượu ở đền Thái miếu. Cho tấu nhạc Cửu thiều cho nó vui. Giết trâu bò mời
nó ăn.

Chim ấy ngó dớn dác, bộ
sầu bi, không dám ăn, dám uống. Cách ba hôm thì chết.

Đó là dùng cách nuôi
người và nuôi chim, chứ không phải dùng cách nuôi chim mà nuôi chim.

Nếu dùng cách nuôi chim
mà nuôi chim, thì hãy để nó ở rừng sâu, dạo ngoài gò đất, trôi nổi sông hồ,
kiếm ăn lương cá, đổ theo hàng liệt, ung dung tự thích...

Cứ theo người nói, là nó
không ưa rồi, lựa là còn đem tiếng nhạc mà làm cho nó kinh tâm.

Nếu đem nhạc Hà trì,
Cửu thiều mà đánh lên ở Độngđình, thì chim nghe phải bay, thú nghe phải
chạy, cá nghe phải lặn. Nhưng người lại kéo nhau đến đó mà nghe. Cá ở
dưới nước thì sống, người ở dưới nước thì chết. Đó và đây đã khác nhau,
thì sự ưa ghét cũng khác nhau.

Bởi vậy, bậc thánh nhân ngày xưa, không giống nhau về
sở năng nên không đồng nhau về sự nghiệp.

Danh cốt nơi thực, nghĩa cốt ở chỗ vừa nhau. Đó gọi
là điều lý thông đạt, và nắm giữ được hạnh phúc.

Phần Sáu: Anh Mù Tự Phụ

Có một người kia
sinh ra là đã bị mù.

Sống trong một gian
phòng, nhưng bởi anh không thấy gì cả, nên anh phủ nhận tất cả những gì người
chung quanh quả quyết là có: "Tôi không tin, vì tôi không thấy."

Một vị lương y đem
lòng thương hại, đi tìm cho ra một thứ linh dược trên Hy Mã Lạp Sơn về trị
lành bệnh, anh ta sung sướng tự phụ bảo: Giờ đây tôi thấy được tất cả
sự thật chung quanh tôi rồi!

Nhưng, có kẻ bảo với anh
ta: Bạn ôi! Bạn chỉ thấyđược những vật chung quanh bạn trong căn phòng này
thôi: Có là bao. Ngoài kia, người ta còn thấy được mặt trời, mắt trăng
cùng các vị tinh tú hằng hà đa số. Còn biết bao vật xấu, đẹp, lộng
lẫy màu sắc huy hoàng mà bạn chưa thấy.

Anh chàng không tin.
"Làm gì có được những cái đó! Tôi chưa thấy những cái đó.
Cái gì có thể thấy được, tôi đã thấy tất cả rồi."

Một vị y sĩ khác bèn lên
tận núi cao gặp được sơn thần chỉ cho một thứ linh dược khác đem về
giúp cho anh ấyđược cặp mắt sáng hơn và thấy xa hơn những vật chung quanh trong
căn phòng của anh.

Bấy giờ, anh ta
thấy được mặt trời, mắt trăng, các vì tinh tú trên không trung, mừng quá,
và lòng tự phụ tự đắc lại tăng thêm. "Trước đây tôi không tin,
nhưng bây giờ tôi thấy, tôi tin. Như thế, giờ đây không còn có gì mà tôi
chẳng thấy chẳng biết. Đâu còn ai hơn tôi được nữa!"

Nhưng, lại có một hiền
giả có cặp mắt thần, bảo với anh ta: "Cậu ơi! Cậu vừa hết mù, nhưng cậu
vẫn chưa biết gì cả. Tại sao quá tự phụ như thế? Cũng như khi cậu ở trong phòng
và tầm con mắt cậu không vượt khỏi bốn bức tường, cậu không tin có vật gì ngoài
căn phòng của cậu. Giờ đây, tầm mắt cậu vượt khỏi bốn bức tường,
thấy được nhiều vật xa hơn, nhưng với chừng mực của tầm mắt và lỗ tai của
cậu, cậu làm gì biết có những vật ngoài ngàn dặm mà tai mắt cậu không làm sao
mà nghe thấy được. Cậu có thấy những nguyên nhân nào đã cấu tạo ra
cậu khi cậu còn nằm trong bào thai của mẹ cậu chăng? Ngoài cái vũ trụ nhỏ bé mà
cậu đang sống đây,
còn không biết bao nhiêu vũ trụ khác vô cùng to lớn và nhiều không thể kể như
cát ở sông Hằng. Tại sao cậu dám tự phụ bảo rằng: Tôi thấy cả, tôi biết cả? Cậu
vẫn còn là một anh mù, cậu vẫn còn là lấy tối làm sáng lấy sáng làm tối".

Lời bàn:

Bài văn u mặc này không biết muốn nhắm ai?

Chừng như câu nói tự tôn tự đại này: "Tôi
không tin, bởi tôi thấy" dường như muốn nhắm với những nhà khoa học Tây
phương nhất là với những kẻ "học mót" cái học chủ yếu là của Tây
phương.

Một nhà khoa học về nguyên tử lực
hiện đại đã long trọng tuyên bố: "Chính cái vô hình chỉ huy
những cái hữu hình". Thật là một nhát búa trên đầu những nhà khoa học
tay con vẫn còn luôn luôn ngạo nghễ chê những gì họ không thấy được đều
là dị đoan mê tín cả. Nhà vật lý học Robert a. Milikan nói về một nhà
thiên văn học ngày nay là Sir Jomes Jeans mà ý kiến về những lẽ huyền bí Vũ Trụ
thường nghịch hẳn nhau, ông nói: "Có điều mà hai chúng tôi hết sức
biết rõ một cách chắc chắn, là vềđiểm này, chúng tôi không ai biết gì cả".

Sự hiểu biết của con người càng thiển cận bao nhiêu
lại càng làm cho con người càng tự đắc bấy nhiêu. Trái lại, sự hiểu biết
con người càng rộng rãi bao nhiêu làm cho con người càng khiêm tốn bấy nhiêu,
như lời nói này của Socrate: "Điều mà tôi biết rõ nhất, là tôi không biết
gì cả".

Khoa học càng ngày càng tăng tiến, sẽ giúp cho chúng
thấy rõ chúng ta cả thảy đều là những anh mù tự phụ này.

Lời khuyên dạy của hiền giả trên đây mới nghe
tưởng chừng như lời nói của các nhà đại bác học của khoa nguyên tử học
ngày nay rằng vật chất và tinh thần là một.

Ý nghĩa thâm diệu của bài văn này còn đi xa hơn
nữa những gì đã bàn ở trên. Nó còn muốn nói đến cái mà nhà Phật gọi
là "vạn cảnh giai không". Cái cười của Thánh Nhân quả là rất thâm
trầm!